ABAI QUNANBAIULY – 175
(«Abaıdyń antropologızmi» – abaıtanýdaǵy qundy eńbek)
Adam minez-qulqy, bitim-bolmysy, jaratylysy, dúnıetanymy, sezimi – Abaı Qunanbaıuly shyǵarmashylyǵynda keńinen kórinis tapqan taqyryptar. Demek, hakim óleńderi men «Qara sózderi» – adamtaný ustyny deýge negiz bar. Abaıdyń talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, raqym jónindegi tujyrymdary Batys jáne Shyǵys oıshyldarynyń ósıet-nasıhattarymen ózektes ári olardikinen kósh ilgeri ekendigin baıqaý qıynǵa soqpas. Aıtalyq, goland fılosofy Benedıkt Spınoza adam ólgennen soń «ol barlyq qıyndyqtan qutylady» degen oıda bolǵanymen de, Ázireıil perishte janyńdy sýyryp alǵannan keıingi jaqsy men jamannyń qandaı kúı keshetindigin tarqatyp jazbaǵan-dy. Al, Frıdrıh Nıe «Aǵlaq genealogııasynda» «ólimdi – lázzat» dep túsindiredi. Amerıka antropology hám mıstıgy Karlos Kastaneda «Don Hýanynda» jannyń kisi tirshiligindegi halin sıpattaıdy. Abaı: «Ólse óler tabıǵat, adam ólmes, Ol biraq qaıtyp kelip, oınap-kúlmes. «Meni» men «menikiniń» aırylǵanyn «Óldi» dep at qoıypty óńkeı bilmes» deıdi.
Aqyn týyndylarynyń altyn arqaýyna aınalǵan minsizdik, adamgershilik máselesi barlyq danyshpan-oıshyldy mazalaǵan-dy. Alaıda, «qazaqtyń bas aqyny» (A.Baıtursynuly) muny oıqazanynda ózdiginshe qorytqan: «Talap, eńbek, tereń oı, Qanaǵat, raqym, oılap qoı – Bes asyl is, kónseńiz». Al, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, abaıtanýshy Jańǵara Dádebaev «Abaıdyń antropologızmi» atty eńbeginde: «Zertteýshilerdiń birqatary adam bolý úshin qajetti bes asyl is týraly oıdyń shyǵý tórkinin Ǵulamahı Daýanıden taratyp aıtady. Daýanıdyń atyn Abaıdyń ózi de ataıdy. Solaı degenmen bul oılardyń túp tórkinin Daýanıǵa nemese basqa bir ǵulamaǵa aparyp telý durys bola almaıdy. Óıtkeni, bul oılardyń túp negizi áriden, Arıstoteldiń «Etıkasynan», ál-Farabıdiń áleýmettik-etıkalyq traktattarynan, áhlı kitaptardan bastalady. Al, áhlı kitaptardan, Arıstotel, ál-Farabıden beri aıtylyp kele jatqan osy oılardy aqyndyq paıymmen saralaý men daralaýǵa, júıege túsirýge, sóıtip kóptiń paıdasyna jaratýǵa kelgende, Abaıdyń eńbegi zor, orny bólek» dep tujyrymdaıdy. Ár isti bastar úshin áýeli talap qajet. Talaptanǵan jan tas jaryp, taý qoparady. Bul jerde ynta-yqylastyń da róli zor. Abaı uǵymyndaǵy adamılyqty aıqyndar faktordyń biri – eńbek. Eńbek te – qundylyq. Dene eńbegimen qatar, oı eńbegin de eskergen abzal. Al, raqym – Qudaıdyń adamǵa bergen erekshe syıy. Ókinishtisi sonda, munyń qadyr-qasıetin adamzat áli kúnge sheıin tolyq túsine alǵan joq. Raqym joq jerde adamgershilik te joq. Hakim eńbek týraly bylaı dep jazady: «Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń. Adamshylyqtyń qaryzy úshin eńbek qylsań, Allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń». Demek, shaıyr úshin eńbek – jalqy emes, jalpy mánge ıe túsinik. «Túbinde baıandy eńbek – egin salǵan, Jasynan oqý oqyp, bilim alǵan. Bı bolǵan, bolys bolǵan óner emes, Eńbektiń budan ózge bári jalǵan» deıdi Abaı. Talaptan bastalǵan eńbek, qaırat, aqyl, bilim, raqym, qanaǵat, únemshildikke ulasady. Hakim adamdyqqa umtylǵan jastarǵa nasıhat etkendegi bes asyl istiń ishine «tereı oıdy» da engizgen-di. Oılaný – birneshe deńgeıden turatyn kúrdeli proess. Biz buǵan neırologııalyq, fızıologııalyq, psıhologııalyq, soıologııalyq, lıngvıstıkalyq, tarıhı hám mádenı faktorlardy qosamyz. Osy týraly Jańǵara Dádebaev ne deıdi eken: «ál-Farabıdiń «oılaý kúshi» men Abaıdyń «tereń oıy», «tereń oıdyń telmirip sońyna erýi» arasynda qaıshylyq joq. Óıtkeni, aqyn aıtýynda «tereń oı» men «tereń oıdyń sońyna erý» ózara mándes, keıingi bolmaǵan jaǵdaıda aldyńǵysynan paıda joq. Sonymen qatar, «oılaý kúshi» «tereń oıǵa» jetýdiń quraly bolsa kerek. Salystyryp qaraǵanda, «oılaý kúshiniń» de, «tereń oıdyń» da, «tereń oıdyń sońyna erýdiń» de túpki máni birdeı. Aıyrmashylyq mazmunda emes, pishinde. ál-Farabıdiń oıy – naqty, al Abaı oıy – beıneli, obrazdy. Ekinshi jaǵynan, Abaı óziniń oılaryn ózi tanyp, bilgen ómir tájirıbesi negizinde taratady. Sóıte tura, álemdik aqyl-oı qorynda jınaqtalǵan ǵylymı pikirlerden alshaq ketpeıdi». Rasynda, talaptyń da, eńbektiń de bastaýy – oı. Adam bir nársege talaptanar aldynda oılanady. Iaǵnı, ár is oıdan bastalmaq: eńbek etsem nemese talaptansam degen. «Tereń oıdan» týyndaǵan belgili bir maqsut nátıjeli, jemisti bolýǵa tıis. Abaıdyń adam bop qalyptasý jolyndaǵy ustanymyna «bes asyl isti» engizýinde mán bar. Eń qyzyǵy, ǵulama jaı ánsheıin oıdy emes, «tereń oı» týraly aıtyp otyr. Jańǵara Dádebaev «Abaı antropologızminde» bylaı deıdi: «Kisiniń ózinde oı, oıynda kóz bolýy týraly qaǵıdasyn aqyn eki túrli obraz-beıne arqyly negizdeıdi. Onyń biri – «ózinde oı», «oıynda kóz» bar adamnyń beınesi. Ekinshisi – «ózinde oı joq», «oıynda kóz joq» adamnyń beınesi. Birinshiniń ereksheligi – kórgen-bilgenin ádilet pen aqylǵa synatady, tereń oı, tereń ǵylym izdeıdi, tereń oıdyń sońyna eredi. Bular – adamdyqtyń belgileri. Ekinshiniń ereksheligi birinshiniń erekshelikterine qarama-qarsy sıpattarymen belgili bolady. Kórgen-bilgenin synatýǵa boıynan ádilet pen aqyl tappaıdy, ádilet pen aqyl tabaıyn demeıdi, tereń oıdyń sońyna ermeıdi, tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi». Iá, «tereń oı» adamnyń bes sezim músheleri arqyly sezinip, nátıjesinde durys pikir túıýine tuǵyrtas bolmaq. Tereń oı – kisi adamılyǵyn ańǵartar kórsetkish. Biraq, oǵan jetý úshin erýdıııa, rýhanı turǵydan tolysý, arlylyq jáne eń negizgisi – deńgeı-dáreje qajet. «Tereı oı» atty ózen «qanaǵat» degen teńizge baryp quıady. Taǵy, qanaǵat – súzgi. Ol adamdy aǵattyqtan, qatelikten, túrli kesir-kesapattan qorǵap-qorshaıdy. Qanaǵatshyl – shúkirshil adam. «Qanaǵat qaryn toıdyrar» mátelinen-aq bul qasıet adamdy shekteý arqyly, antıvırýs sekildi basy artyq nárselerden qalqalaıtynyn túsiný kerek. Teginde, jóni túzý kisi qanaǵatshyl keledi. Qanaǵatshyl – Qudaıǵa bir taban jaqyn jan. Sebebi, ysyrapshyl emes, únemshil. Únemshildik pysyqtyq maǵynasynda aıtylyp turǵan joq. Qaıta artylǵandy orny-ornymen, nátıjeli jumsaý degen sóz. Ózi toısa da, kózi toımaıtyndardy qanaǵatshyl dep qalaı aıta alamyz?! Júregin dúnıege baılaǵan pendeniń peıili, bolmysy, minezi ózgeredi. Ol janyndaǵylardy umytady, oń men soldy ajyratýdan qalady. Aqyldy ári ishki álemi baı adamnyń qorǵany – qanaǵat. «Jurt júr ǵoı aramdyqty ep kórem dep, Toqtaý aıtqan kisini shet kórem dep. Bar ma eken jaı júrgen jan qanaǵatpen, Qudaıdyń óz bergenin jep kórem dep» deıdi Abaı. Qanaǵatsyzdyq – toıymsyzdyq bastaýy. Monografııa avtorynyń osyǵan qatysty oıyn bilsek: «Qanaǵatqa negiz bolatyn – kóńildiń tynyshtyǵy. Kóńildiń tynyshtyǵy úshin kisi, joǵaryda talapqa qatysty kórsetilgendeı, úsh túrli isten aýlaq bolý qajet: a) adamnyń adamdyǵyn buzatyn jamandyqtan; á) ózin-ózi ózgeshelikpen artyq kórsetpekten; b) bireýge qastyq qylmaqtan, bireýdi qor tutpaqtan, kemitpekten. Bular – nápsiden týatyn qumarlyqtardyń túrleri. Nápsiden týatyn qumarlyqtarǵa boı aldyrǵan adam adamshylyqtan shyqpaı, jamandyqqa urynbaı qalmaıdy. Nápsiden týatyn qumarlyqtarǵa boı aldyrmaýdyń joly – ár nárseniń ólsheýin bilý, qanaǵat etý, ynsapty bolý». Ǵalymnyń oıynsha, qanaǵatsyzdyq – nápsiniń qozýyna tikeleı qatysy bar faktor. Raqym, meıirim, qaıyrym, qanaǵat – týystas uǵymdar. Máselenkı, raqym – keshirimgershilikpen, meıirim – jylylyqpen, qaıyrym – kisilikpen, qanaǵat – únemshildikpen úndes uǵymdar. Munyń bári toǵysa kele Imandy quraıdy. Raqymsyz adam – qoǵam úshin qaýipti. Óıtkeni, odan paıda emes, zalal-zııan ǵana kútý kerek. Adamzat tarıhyndaǵy kóbine-kóp dıspot, tıran, dıktatorlar raqymsyz ekendigi daýsyz. Sebebi, raqym – adamılyq ıadrosy. Jańǵara Dádebaev raqymǵa baılanysty mynandaı oı qorytady: «Adam boıyndaǵy raqymdylyqtyń paıda bolýy, qalyptasýy, turaqtaýy týraly ál-Farabı men Abaıdyń oılarynda ortaq negiz bar. ál-Farabı sekildi Abaı da raqymdylyqty adam is-áreketteriniń mólsherine, kúshine, maqsatyna, kimge jumsalýyna, mezgildik jáne mekendik shegine qaraı sıpattaıdy. Sonyń báriniń bastaýynda ǵylym men bilim, halyqtyń baıyrǵy rýhanı mádenıeti, dástúrli dúnıetanymy turady».
Kemshiliktiń ıakı artyqshylyqtyń sıpat-sapasyn anyqtaý úshin ekeýin qatar qoıyp salystyrǵan durys. Sonda ǵana onyń ara-jigin ajyratýǵa bolady. Raqymdylyq pen zalymdyq, qanaǵat pen toıymsyzdyq, tereń oı men nadandyq, eńbek pen erinshektik, talapshyldyq pen ynjyqtyq degendeı. Abaı iliminde adam bolamyn degenniń boıynda osy bes asyl qasıet toǵysýy qajet. Toǵysqan kezde kisi tolysady. Tolysqan kezde ony kemel deýimizge negiz bar. Hakim bes asyl qasıettiń mán-mańyzyn deńgeı-deńgeıge bólip saralaıdy. Árqaı qasıetke óz bıiginen baǵa beredi. Adamǵa tán talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, raqym syqyldy bes asyl qasıet – ómir órisin anyqtaıtyn myqshegedeı myzǵymas tirek, adam balasynyń ósip-ónýine sep bolarlyq altyn dińgek. Joǵaryda sóz bolǵan «bes asyl qasıetke» «ótirik, ósek, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq» sekildi bes dushpan qarsy turmaq. Olardyń fýnkııasy – adamdy aq joldan taıdyrý. Álgi «dushpandardyń» ózindik mindeti bar. Kisiniń tula boıy – Perishte men Ibilistiń maıdany, jan alysyp-jan beriser shaıqas alańy. «Bes asyl qasıet» adamdy órge súırese, «bes dushpan» ony yldıǵa qaraı tartpaq. Imany kámil ári parasatty jan ǵana buǵan tótep bere alady. Ǵalym Jańǵara Dádebaev «Adamnyń bes dushpanynyń» árqaısyna bylaı dep anyqtama beredi: «...ótirik eshbir qubylystyń, zattyń, nárseniń belgili bir sıpatymen nemese qasıetimen esh ýaqytta sáıkes kelmeıdi. Ómirdegi qubylystyń, zattyń, nárseniń ózimen nemese belgili bir sıpatymen ıa bolmasa qasıetimen esh ýaqytta sáıkes kelmeıtin sózdi ótirik sóz deımiz. Al, ósek sóz arqyly ǵana taraıdy. Ol kisiniń syrtynan aıtylady. Bireýdi bireýge jamandaý, bireýdiń sózin bireýge jetkizý – ósektiń eń keń kórinis tapqan túrleri. Kisiniń syrtynan aıtylǵan ǵaıbat sóz – ósek sóz. Jurt ony «qańqý sóz» dep te ataıdy. Adamzattyń maqtannan, maqtaýdan arylýy múmkin emes. Abaıdyń tanýy boıynsha, adam balasynyń maqtannan aman bolmaǵy – qıyn is. Aqyn onyń eki túrin kórsetedi: biri – úlkendik, ekinshisi – maqtanshaqtyq. Abaı shyǵarmashylyǵynda erinshektik, jalqaýlyq, salǵyrttyq ataýlary beretin uǵymdar arasynda ózgeshelik joq, bolmashy emoııalyq reńk bar. Negizinde, erinshektik, jalqaýlyq, salǵyrttyq – bir qubylystyń, bir nárseniń túrli ataýlary. Jetkilikti dárejede únemshil bolmaý men artyq jumsaýdy ysyrapshyldyq dep bilgende, ysyrapshyldyq mal jumsaýdaǵy belgili bir ólshem men mólsherdi bildiredi. Onda maldy jaqsylyq jolyna nemese jamandyq jolyna jumsaý týraly oı joq. Solaı degenmen de ysyrapshyldyq beker mal shashýmen negizdes, tektes jaman minez-qulyq qataryna jatady». Biz «Abaıdyń antropologızmin» oqyǵanda hakim ilimindegi «bes dushpannan» saqtanýdyń, olardan árkez «qashyq bolýdyń» ómirlik mańyzy zor ekenin uǵamyz. Adam bolamyn degen ózekti jan úshin alǵa basqan aıaqty keri ketirer «dushpandardyń» atyn ǵana bilip qoımaı, zatyn da túsinýdiń máni zor. Jáne eń basqysy bulardyń nelikten «dushpan» sanalatynyn, olardyń qalaı paıda bolǵandyǵyn, qaıda uryndyraryn, bulardan qorǵanýdyń alǵyshartyn bilý – qııamet-qaıymǵa sheıin mańyzdy. Óıtkeni, Abaı shyǵarmashylyǵy «Quran-kárimmen» úndesetinine atalǵan eńbektiń «Abaı jáne Quran» delingen jetinshi taraýyna den qoıǵanda kózimiz anyq jetti. Aqyrzaman paıǵambary – Muhammed Mustafa (s.ǵ.s) bolǵandyqtan da, elshiniń nar kóterer aýyr júgi ózinen keıingi ǵalymdar, aqyndar, ǵulama-danalarǵa artylǵan. Abaı – paıǵambar bolmasa da, ómir súrgen ortasyn oıatyp, «talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, raqym» syndy adamı qundylyqtardyń saqtalýy men kózi ashyq, kókiregi oıaý azamattardyń shyǵýyna yqpal eter ǵylym-bilimge úndegen taýtulǵa. Luqman hakim balasyna aıtqan bir ósıetinde bylaı depti: «Balam, bul dúnıe – teńiz. Onyń túbinde talaılar ketken. Odan aman shyǵamyn deseń, mingen kemeń Allanyń aldyndaǵy qorqynyshyńnan bolsyn. Oǵan tıegen júgiń Allaǵa degen ımanyńnan bolsyn. Onyń jelkeni Alladan kútken úmitińnen bolsyn. Sonda, bálkim, aman shyǵarsyń, biraq birjola qutylyp ketersiń dep oılamaımyn». Luqman hakim pendezatynyń arǵy ómirge tap-taza qalpyńda ketpeıtindigin meńzep otyrǵandaı. Oı júgirtken jan sol tereńdikte sheshýi tym qıyn jumbaq jatqanyn baıqar edi.
Abaıdyń zamanynda el bıligi jattyń qolynda-tuǵyn. Bodandyq pen saıqal saıasatqa negizdelgen basqarý júıesi áserinen qazaqta túrli minezder paıda bola bastady. El ishi buzyldy. Alash ult-azattyq qozǵalysynyń jetekshisi, enıklopedıst Álıhan Bókeıhan dál osynaý hal-ahýaldy: «Ádil bılik jorasy jaman qarapaıym tuǵyr bı parasyna aıaq-asty boldy. Para berip aqty qara, qarany aq qylatyn kún týdy. Qazaq jaqsysy orys eteginen jem jegendi zor óner kórdi» dep sıpattady. Qastyq oılaǵan bılik qazaqty bir-birine aıdap salyp, arazdastyryp, aýyzbirshilik, tatýlyq, yntymaǵynan aıyrýdy kózdedi. «Ar oılaıtyn» adam azaıyp, saýsaǵynyń ushyn qımyldatpaı-aq paıdaǵa kenelýdi qalaǵandardyń qarasy kóbeıdi. Qýlyq-sumdyqty meńgergen alaıaq-aramǵa jaqyn arsyzdardyń zamany týdy. Jaqsyny jaman degen jalaqor, aryzqoılar qatar túzedi. Báriniń kóksegeni – boq-dúnıe edi. Ańqaý qazaqty shen-shekpenmen aldaǵan basqarý júıesi janyna noıys-nadandardy jıdy. «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym, Ustarasyz aýzyńa tústi murtyń. Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń, Biri qan, bir maı bop endi eki urtyń» degen Abaı qaıǵydan qan jutty. Murty aýzyna túsken, aq pen qarany aıyra almaǵan qazaqtyń sol tustaǵy surqy aıanyshty bolǵany shyndyq. Bul týraly J.Dádebaev bylaı dep jazady: «Bettegi, pishindegi belgiler ishtegi, jandaǵy shyndyqtyń sıpatyn tanytady. Olardy taný, bilý, baǵalaý dástúrli dúnıetanym talaptaryna saı júzege asady. Halyqtyń dástúrli dúnıetanymy arnasynda qalyptasqan mádenıeti boıynsha adamnyń shashy, saqal-murty, muryn qýystaryndaǵy, qoltyǵyndaǵy túgi tıisti quraldardyń kómegimen kúndelikti kútimde bolǵan. Adamnyń murtyn baspaı, betimen jiberýi adamshylyǵy, ımany bar adamǵa tán belgi bola almaıdy. Osy turǵydan kelgende, kisi murtynyń ustara kórmeı, aýzyna túsýi salaqtyqtyń, salǵyrttyqtyń ǵana belgisi emes, bilimsizdiktiń, adamshylyq negizderi týraly túsinik joqtyǵynyń belgisi bolyp shyǵady». Bizdińshe, Abaı munyń bárin ishki surasys pen «sóz ónerine» degen qumarlyǵynan bólek, keıingi urpaqqa, es bilip, etek japqan elge úlgi-nusqa, ósıet-ónege, baǵyt-baǵdar retinde jazǵan-dy. Konfýıandyq – moraldyq-etıkalyq normalardyń jıyntyǵy. Qytaı jurty sol joldan áli kúnge sheıin aınyǵan emes. Bir sátke oılanyp qarasaq: «Bizde ıdeologııa joq!» – dep jalpaq jahanǵa jar salyp júrgen jaqsylarǵa Abaıdy oqy degińiz keledi eken. Ony alystan, alty qyrdyń astynan izdeýdiń qajeti joq. Bul – Sızıftyń tasty joǵary qaraı ıtergenimen teń mánsiz tirlik. Abaı – barometr. Abaı – aına. Oǵan qarap, betińniń qısyq ekenin kóresiń. Ol óz ultynyń betin ustaramen shıedeı qylǵannyń artynda eshqandaı zil joq. Tek, janashyrlyq bar. Hakim aıtqan talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, raqym, mine – ıdeologııa degen osy! Al, saqtanatynymyz – ótirik, ósek, maqtanshaqtyq, erinshektik, beker mal shashpaq. Boldy. «Adamnyń bes asyl isi» men «adamnyń bes dushpany» – In men Ian sekildi bir-birine qarama-qaıshy túsinikter. Ómirde de solaı emes pe?! Aq pen qara, jaqsy men jaman, álsiz ben áldi, Perishte men Ibilis degendeı. Munda dana qos stıhııany bir-birine qarsy qoıady, sol arqyly onyń tabıǵatyna tereń úńiledi. Qaıshylyq – Dúnıeniń qozǵaýshy kúshi. Qaıshylyq joq jerde damý da joq, ósý de joq. Bul – Allanyń Biz ózgerte almaıtyn zańy. «Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, Sonda tolyq bolasyń elden erek» deıdi Abaı. Joǵarydaǵy bes qasıetke aqyl, qaırat pen júrekti qosyńyz. Atalǵan ıdeıa Frıdrıh Nıeniń «Zaratýstra solaı degen» atty traktatyndaǵy «Sverhchelovek» («Joǵarǵyadam») uǵymynan da bıik tur. «Sverhchelovek» konepııasy kemshilikten ada dep aıta almas ek. Ol – egoentrık. Al, Abaı aıtqan qasıetterdi bir adamnyń boıyna jınaqtaýǵa bolady. Demek, bul ıdealızaııa nemese ýtopııa emes. Abaı tanymyndaǵy zamana sýreti men kisi beınesi, onyń adam men zaman haqyndaǵy oılary, usynǵan qaǵıdalary belgili bir dáýir sıpatyn, sol dáýirde ómir súrgen adamdardyń minez-qulqyn, qareketin baǵalaý negizinde týǵan.
P.S. Aqynnyń aq pen qara, jamandyq pen jaqsylyq, mahabbat pen ǵadaýat jónindegi árqıly oılary – ótken kún, búgingi men keler shaqtyń rýhanı ahýalyn aıqyndar ólshemder jıyntyǵy. Tek sodan alystamasaq eken dep tileımin, Alladan...
Álibek BAIBOL, jazýshy-dramatýrg, ádebıettanýshy,
Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq pedagogıkalyq
ýnıversıteti Fılologııa jáne kóptildi bilim
berý ınstıtýtynyń II kýrs doktoranty.
