Mamandardyń aıtýyna qaraǵanda, dúnıejúzindegi eń baı qorlardyń birinen sanalatyn Qytaıdyń birinshi tarıhı muraǵatynyń qorynda on mıllıondaı tarıhı qujat saqtaýly jatyr eken. Osyndaı dúleı dúnıeniń ishinen qazaq tarıhyna qatysty derektemelerdi tabý jáne ony aýdaryp, júıelep, ǵylymı aınalymǵa túsirý ekiniń biriniń kolynan kele beretin, at ústi sharýa emes. Óıtkeni bul qujattardyń barlyǵy kóne qytaı tilinde, nemese mánjúr tilinde, bolmasa shaǵataı tilinde, ne bolmasa tot-mońǵol tilinde, tipten parsy, tıbet tilderde jazylyp, saqtalǵan bolyp shyqty. Áńgime osy jerden bastalady. Qytaıdyń kóne ádebı til-jazýyn ekiniń biri tanyp, túsine bermeıdi.
Óıtkeni ol bir zamandarda bizde de ádebı til — jazý retinde qoldanysta bolǵan shaǵataı tili sııaqty qazir qoldanystan qalǵan til — jazý. Myna, sol jumysty qolǵa alyp, jańaǵy mol muraǵatty qazaq tarıhynyń kádesine jaratý úshin sol tildi bilýiń kerek. Qudaıǵa shúkir, «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasynyń aıasynda, osynaý ıgilikti iske Qytaıdan atamekenine oralǵan oralman ǵalymdarymyz úlken úles qosýda. Olardyń deni Táýelsizdikti alǵan bette-aq jańasha kóterilip jatqan Qazaq eliniń ordasyna bir-bir ýyq bolyp shanshylyp, shańyraqtyń shaıqalmaı, eldiń eńse kóterýine, demografııalyq jaqtan jetilýine, ǵylym men ónerine úlken úles bolyp qosyldy. Buǵan da, mine, 20 jylǵa jýyq ýaqyt bolypty. Mine, osyndaı otanshyl toptyń mańdaı aldynda kórnekti tarıhshy ǵalym, orıentalıst Baqyt Ejenhanuly da bar.
Ol joıylyp ketken mánjúr tilin úırenip, Abylaı hannyń ın patshasyna jazǵan hatyn oqýynyń arqasynda qazaq tarıhyn jańasha túzdi.
- Sizdi qytaı tilin qytaıdyń ózinen artyq biledi dep estımiz…
- Men Shyǵys Túrkistannyń Qumyl aımaǵynda dúnıege kelgenmin. Ákem óz zamanynda sol aımaqtyń ýáliıi (bizdińshe oblys ákimi) bolǵan. Meniń jan-jaqtyly bilim alýyma, ǵylym jolyna túsip, kemeldi azamat bolyp qalyptasýyma ákemniń kómegi az bolǵan joq, árıne. Balabaqshadan bastap, mektepte de, joǵary oqý ornynda da qytaı tilinde oqydym. Qytaı tiline jetik bolǵanymnyń arqasynda qytaı shákirtterin aldyma túsire qoımadym. Jalpy, ishki Qytaıdyń shekarasyndaǵy qalaly jerde týyp-ósken soń, qytaıtildi qazaq boldym. Qazaqsham óte nashar edi. Qaıta demalys ýaqytynda naǵashylarymnyń aýylyna baryp júrip, qazaqsha eptep til syndyrdym desem bolady.
- Qytaıdaǵy eki mıllıonǵa jýyq qazaqtardyń arasynan tuńǵysh ret ǵylym doktorlyǵyn nebári 28 jasyńyzda qorǵapsyz.
- Qytaıda «Mádenıet tóńkerisinen» keıin, ıaǵnı 1949 jyldan 1978 jylǵa deıin ǵylymı ataq, dáreje berý múldem toqtatylǵan, joıylǵan. 1978 jyldan bastalǵan reformanyń arqasynda ǵana ǵylymı dáreje berý qalpyna keltirildi. Sondyqtan attóbelindeı qazaqtardy bylaı qoıǵanda, oǵan deıin doktorlyq ǵylymı dárejesin qorǵaǵan qytaılardyń ózi de joqtyń qasy bolatyn. 1984 jyly magıstratýraǵa, odan doktorantýraǵa túsip, ózińiz aıtqandaı, 1990 jyly 28 jasymda ol jaqtaǵy qazaqtardyń arasynan tuńǵysh doktorlyq ǵylymı dárejege qol jetkizdim.
1991 jyly Úrimshidegi Shyńjań ýnıversıtetine kelip, jumysqa ornalastym. Eki jarym jyldaı sol jerde qyzmet istedim. Professorlyq ataqty da, jaıly úıdi de bergen. Sol arada Qazaqstan táýelsizdik alyp, shattyǵymyzda shek bolǵan joq. Ólgenimiz tirilip, óshkenmiz janǵandaı kúı keshtik. Bul jaqta qushaǵyn jaıyp, qarsy alyp turǵan jaqyn týys, janashyr jaqyn joq. Sonda da taǵdyrymyzdy ulttyń taǵdyrymen baılanystyrýǵa birden bel býdyq. Bárin tastap, 1993 jyly mamyr aıynda alǵashqy kóshtiń qatarynda Qazaqstanǵa kóship keldim. Artymnan áke-sheshem, baýyrlarym, naǵashylarym bári kóship keldi. Ata-anama topyraq osy jerden buıyrdy.
- Bul jaqqa kelgen soń qınalyp qalǵan joqsyz ba?
- Alǵashynda qınaldyq qoı. Biz ǵana emes, jergilikti halyqtyń ózi qınalyp júrgen shaq. Ǵylym-bilim salasy múldem toqyrap turǵan kez. Sol kezde janbaǵys úshin azdap saýda-sattyqqa da aralasyp kórdik. Marqum Manash Qozybaevtyń qol astynda jumys istedim. 1995 jylǵa deıin Ulttyq ǵylym akademııasynyń Shyǵystaný ınstıtýtynda eńbek ettim. Biraq ol jerden eńbekaqy ala almadyq. Abylaı han atyndaǵy álem tilderi ýnıversıtetinde sabaq berdim. 2003 jyly Shyǵystaný ınstıtýty «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha arnaıy jumysqa shaqyrdy. Osy jerde «Qazaq tarıhyna qatysty qytaı derektemeleri» degen taqyryptaǵy «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń aıasynda júzege asyrylýǵa tıis asa aýqymdy jobany qolǵa aldym.
- Qazaq tarıhyna qatysty qujattardyń basym bóligi Qytaıda saqtalǵan degen sóz ras pa?
- Solaı deýge de bolady. Jalpy sany tórt myńdaı. Bes myń jyldyq tarıhy bar elde qujattardy saqtaý tártibi keremet jolǵa qoıylǵan. Saq, Ǵun dáýirine qatysty ol jaqtaǵy tarıhı qujattar jurtqa belgili bolǵanmen, keıbirin qaıtadan zertteý kerek. Qazirgi qazaqqa tikeleı qatysty qujattarǵa kelsek, olar XVIII ǵasyrdyń 50-jyldarynan keıin paıda bolǵan. Iaǵnı, Shın patshalyǵy jońǵar-qalmaqtardy joıý maqsatynda qazaq dalasynyń shetine tuıaq iliktirgen soń bastalǵan. Túrli maqsattarmen qytaılar qazaq dalasyna elshiler jibergen. Osy kezden bastap Tóle bı, Abylaı han, Ábilpeıiz sultan, Bolat han, Ádil sultan, Bopy, Kógedaı jáne basqalary Shın patshasynyń bıleýshilerine, patshalaryna resmı hattar jazǵan. Ártúrli mazmunda jazylǵan bul hattardyń sany qazir 100-den astam ekendigi anyqtalyp otyr. Bul hatnamalar qazaq eliniń memlekettik tarıhy úshin asa mańyzdy derektemeler ekendigi daýsyz. Endigi bir para qujattarda qazaq-qytaı saýda qarym-qatynastary týraly, Abylaı han, Ábilmámbet, Qabanbaı syndy qazaq kósemderiniń osy eki jaqtyly saýdany júzege asyrýda atqarǵan rólderi kórinis tapqan. Bunda Shın patshalyǵynyń saýda-sattyqta ustanǵan baǵa saıasaty men saýda-sattyqty júzege asyrýdaǵy ádis-amaldary jazylyp qaldyrylǵan. Sonymen qatar, qazaq-qyrǵyz, qazaq-qoqan, qazaq-oırat, qazaq-orys qarym-qatynastary týraly da asa qundy tarıhı qujattar tabylyp otyr. Tabylǵan, tanylǵan muraǵattar bularmen ǵana shektelip qalmaıdy, qazaq-mánjúr dıplomatııalyq baılanystary týraly qujattar, qazaq halqynyń jan sany týraly da málimettik qujattar kezdesip otyrady. Munyń bári ekijaqty baılanystyń jandanýynyń arqasy. Qytaıdyń úsh qalasynda: Qulja, Úrimshi, Sháýeshekte turaqty túrde úlken jármeńkeler uıymdastyrylǵan. Ishki Qytaıdan ákelingen torǵyn, jibek matalar qazaqtyń malyna aıyrbastalyp otyrylǵan. Alys-beris kúsheıgen.
- Qaıbir jyly qytaı muraǵatynan Buhar jyraýdyń óleńderi de tabyldy emes pe?
- Ol ótirik sóz. Keıbireýlerdiń burmalap júrgeni ǵoı. Olaı deıtinim, Pekındegi eń úlken muraǵatta jumys istegen sanaýly ǵana adamdar bar. Ondaǵy qazaq tarıhyna qatysty málimetterdi basqalardan kem bilmeımin. Buhar jyraýdyń óleńin esh jerden kezdestirgen emespin. Qazaq eli men Shın patshalyǵynyń qarym-qatynasy tek 1754 jyldan keıin ǵana bastalǵan. Oǵan deıin de qytaılar azǵantaı málimetter jınastyrǵan, biraq qazaqtyń naqty bir jyraýynyń ne bıiniń óleń sózi Pekındegi birinshi muraǵatqa túsýi múmkin emes.
- Muny aıtyp jatqanym, osyndaı úrdis kóbeıip ketti, qytaıdyń uly aqyny Lı Baıdy Elibaı esimdi qazaq aqyny etip jatyr degendeı…
- Qytaıdan qazaqtyń atasyn izdeý uıat nárse. Árıne, kórshi eldermen myńdaǵan jyldar júlgesinde ózara yqpaldasty túrde ómir súrip kelgendigimiz, ásirese, qytaı órkenıetimen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵandyǵymyz belgili. Órkenıetterdiń toǵysýyn zertteý kerek, biraq Lı Baıdy qazaq qylý ózimizdiń múddemizge de, tarıhı shyndyqqa da saı kelmeıdi.
- Qytaı muraǵattaryndaǵy qazaqqa qatysty tarıhı qujattar qaı tilde saqtalǵan?
- XVIII ǵasyrdan bastalǵan tarıhı qujattar mánjúr tilinde jazylǵan. Munyń sebebi mynada — Qytaıdy úsh ǵasyr bılegen mánjúr patshalarynyń qatań talaby boıynsha, qujattar tek mánjúr tilinde jazylǵan.
- Mánjúr degen qandaı halyq?
- Olar — Qıyr Shyǵystan shyqqan jartylaı kóshpendi, jartylaı otyryqshy el. Tili — Altaı tili júıesindegi mánjúr-tuńǵys tiline jatady. Óte jaýynger halyq bolǵan. Ortalyq Azııa halqynyń salt-dástúrin, mádenıetin erteden bilgen, aralasqan eldi ekeý desek, olar — orys pen mánjúr. Ekeýiniń de túbimizge jete jazdaǵany sondyqtan. Bular qytaımen erteden tyǵyz aralasqan el. Qytaıdy úsh ǵasyr bılegen mánjúrlerdiń patshalyǵy 1911 jyly qytaılardyń tarapynan qulatylǵannan keıin, ózderi de arada bir ǵasyrǵa jetpeıtin ýaqyttyń ishinde qytaıǵa sińisip, jutylyp, qytaılanyp, quryp joǵaldy.
- Múldem qalmady ma?
- Qytaıdaǵy az sandy ulttar ishinde ózderin «mánjúrmiz» deıtinder bar. Olary endi, ótirik bolar, sebebi tilderin bilmeıdi. Mánjúr degen qalmaqqa da, túrkige de jatpaıtyn, óz aldyna jeke-dara el. Mánjúr tili degen qazir ólgen til. Onyń til-jazýyn qoldanyp otyrǵan qazir eshqandaı halyq joq.
- Osy joıylyp ketken mánjúr tilin qazaqtan siz ǵana biledi ekensiz. Qaıdan úırenip júrsiz?
- Joıylyp, joǵalyp ketti degenmen, mánjúrlerdiń bir qyzyq tarıhy bar. 1761-1762 jyldary Mánjýrııadan birneshe mánjúr, mońǵol tektes halyqty qazaq dalasymen túıisetin shekara túbine qorǵanys úshin kóshiredi. Ózimizdiń Qorǵas shekarasynan ary, Qaljaq kedeniniń arǵy jaǵynda Shapshal degen aýdan bar. Sol jerde 20 — 30 myń jan sany bar «sibe» degen halyq turady. Al «sibe» men «mánjúr» qazaq pen qyrǵyz sııaqty. Sibe jurtynyń ádebı tili mánjúr tili bolǵan. Jastary bilmese de, qazir sibelerdiń 60-70 jastaǵy saýatty qarııalary mánjúr tilin oqı alady. Saýsaqpen sanarlyqtaı qalǵan sondaı birli-jarym kónekóz ǵalym qarııalardyń birimen Úrimshide maqsatty túrde tanysyp, úsh jyldaı birge jumys istedik. Sol arqyly mánjúr tilin ıegerýge kiristim. Ondaǵy maqsat — qazaqqa qatysty mánjúr tilindegi tarıhı qujattardy zertteý. Mánjúr tilin bilmeı, asa qundy tarıhı muraǵattardy qazaq tarıhynyń kádesine asyra almaısyz. Ári qolǵa túsken tarıhı qujattardyń basym kóp bóligi de osy mánjúr tilinde. Bul qujattardy tanyp, túsinetin maman tarıhshy qytaıdaǵy qazaqtarda da, qazaqstandaǵy tarıhshy aǵaıyndarda da joq. Qysylshań sátte Ejenhanuly áldeqashan ólgen mánjúr tilin úırenýge bel baılaıdy. Otandyq tarıhtyń kósegesin kógertip, ashyq qalǵan aqtańdaq tusyn tolyqtyrar tarıhı kezeńniń kúnde týyla bermeıtindigin jan júregimmen sezine otyryp, aldyma úlken maqsat qoıdym. Kúndi-túnge jalǵaı júrip, mánjúr tili men jazýyn aqyry úırenip shyqtym.
- Mánjúr jazýy ǵylymı tilde qalaı atalady?
- Mánjúr jazýy ǵylymı tilde «kóne uıǵyr jazýy» dep esepteledi. Bul tek uıǵyrǵa qatysty emes, Eýrazııa dalasyndaǵy túrkitildes kóshpendilerdiń jazýy bolǵan. Uıǵyr handyǵy joıylǵannan keıin bul jazýdy naıman handyǵy paıdalanǵan. Naıman handyǵyn basyp alǵan soń, olardan mońǵoldar úırengen. Mońǵoldardan mánjúrler úırengen. Árqaısysy, árıne, óz tilderine saı ózgerister engizip otyrǵan. Biraq túpnusqasy kóne uıǵyr jazýyna baryp tireledi.
- Aıtpaqshy, mánjúr tilindegi Abylaı han joldaǵan hatty túpnusqa deýge bola ma?
- Túpnusqa qalmaq tilinde de bolýy múmkin. Áli tabylǵan joq. Bálkim, tabylyp ta qalar. Al mynaý bizge jetkeni — mánjúr tiline aýdarylǵan nusqasy. Al buryn ǵylymı aınalymda bolǵany — qytaı tiline aýdarylǵan nusqasy.
- Qytaıda qazaqqa qatysty tórt myńdaı qujat bar dedińiz. Onyń qanshasy zertteldi?
- 2003 jyldan beri 600 — 700-deıin ǵana qazaq tiline aýdaryp bittik. Eń úlken qundy qujat — han-sultandar men bılerdiń hattary. Ol hattar 1755 jyldan bastalǵan, sany 130-daı. Shaǵataı jáne qalmaq tilinde jazylǵan.
- Kóziqaraqty jurtqa tarıhtan belgili, qytaı tarıhshylary da, jalpy ısi qytaı eli de qazaqtar bizge bodan bolǵan, baǵynyshty bolǵan degendi aıtyp ta, jazyp ta kelgeni belgili. Ony aıtýshylar dálel retinde Abylaı hannyń Ejenhanǵa «bodan bolyp baǵynyp, qarashań bolyp moıynusynamyz» dep jazǵan haty bar degendi kóldeneń tartatyn edi. Siz osy hatty shuqshııa zerttep, munyń múldem basqasha ekenin jarııaladyńyz.
- Qytaı derektemelerin qolǵa alǵan kezde, eń bir shuqshııa qaraǵan tusym da osy hattyń ártúrli nusqasy boldy. Solardy taýyp, salystyra zertteý júrgizdim. Óıtkeni on segizinshi ǵasyrda qytaıdyń bodandyǵyna baryp moıynyn suǵatyndaı Abylaı hannyń basyna qaraly kúnniń týyp turmaǵandyǵy belgili bolatyn. Osynda qalaıda bir shıkilik baryn sezdim. Ásilinde, Abylaı han mánjúr-qytaıdan barynsha táýelsiz, olardyń yqpalynan barynsha aýlaq bolý saıasatyn ustanǵan azatker kósem ekendigi tarıhtan belgili. Qazaq eliniń baqytyna qaraı, joǵarydaǵy hattyń Tot-mońǵol tilindegi, mánjúr tilindegi, kóne qytaı tilindegi aýdarmalaryn muraǵattan taýyp, qolymmen ustap, kózimmen kórdim. Alash jurtyn azattyqqa alyp shyqqan uly hanynyń qoly tıgen osy hatty qolyma ustaǵan kezde, búkil jan dúnıemdi ystyq bir aǵys sharpyp ótip, kózime jas tolyp ketti. Álgi hattyń áldeneshe aýdarmasyn túpnúsqadan salystyra otyryp zerttegende, álgi jahanǵa jar salyp júrgen hattaǵy «bodandyq», «quldyq» týraly aıtylǵan sóz — qısynsyz, jalǵan bolyp shyqty. Abylaı hannyń shın patshasyna hat jazǵandyǵy ras, hatty olardyń tapsyryp alǵandyǵy da ras. Másele — hatty aýdarǵan kezde, otarshyl ozbyrlar hatta aıtylmaǵan «saǵan bodan bolam, qul bolam» degen sózderdi jat nıetpen hat mátinine japsyryp jibergen bolyp shyqty. Atalmysh «Abylaıdyń hatynyń» qytaı tilindegi nusqasy óz kezinde óńdelip, ózgeriske ushyraǵan senimsiz qujat, sondyqtan bul qujatty negiz etip jasalǵan tarıhı tujyrymdamalar da jalǵan» dep jazdyq ta. Osy kúnge deıin osy hatty dáıek ete otyryp qanshama tarıhı tujyrymdar jasalyp, qanshama eńbekterdiń jazylǵandyǵy, qazaqtyń eldik tarıhyna qanshama kóleńke túsip, eńsemizdi albastydaı basyp kelgendigi belgili.
Jońǵarlar joıylǵannan keıin, Shın patshalyǵy qazaq eliniń qarýly kúshimen betpe-bet kelip, qazaq qylyshynyń qaharyn baıqaǵannan keıin, beıbit mámilege qaraı bet burǵandyǵy, osydan keıin eki eldiń bitimge kelgendigi, bir-birine elshiler jiberip, saıası-dıplomatııalyq qarym-qatynasqa túskendigi qujat saıyn kórinis taýyp otyrady. Mine, osy qujattardyń barlyǵy qazaq eliniń sol tusta táýelsiz el retinde ómir súrgendigin, Shın patshalyǵymen terezesi teń el retinde de dıplomatııalyq qarym-qatynas jasaǵandyǵyn aıǵaqtaıdy.
- Bul ózi aıtarǵa ǵana ońaı bolǵanymen, qytaıdyń birinshi tarıhı muraǵatyna kirip, ondaǵy tarıhı muraǵattarǵa qol jetkizýdiń ózi ońaı bola qoımaǵan shyǵar.
- Eń bastysy, kol jetkizgen kúnniń ózinde ondaǵy qazaq eliniń tarıhyna qatysty áldeneshe tilde jazylyp, saqtalǵan tarıhı muraǵattardy tanıtyn, tabatyn, onyń tilin túsinip, aýdaryp, ǵylymı aınalymǵa túsiretin bilikti kásibı tarıhshylar bolýy kerek. Qudaıǵa shúkir, ózimdi aıtpaǵanda, Suńǵataıuly, Oshanuly qatarly ǵalymdarymyz qytaı muraǵattarynan qazaq tarıhyna qatysty qytaı tilindegi 500-den astam, Shaǵataı tilindegi 60-tan astam, oırat tilindegi 40-tan asa, sondaı-aq mánjúr tilindegi 3000-nan astam muraǵattyq qujattardy taýyp, olardy qazaq tiline aýdaryp, ǵylymı aınalymǵa túsirip jatyr. Qazir bul asa qundy tarıhı qujattar kóp tomdyq jınaqtar túrinde jarııalanyp úlgirdi. Áli de ondaǵan tomdyq qujattar jınaǵy qazaq tiline aýdarylyp, júıelenip jaryqqa shyǵýyn kútip jatyr.
- Qazaq tarıhynyń ashyq qalǵan aqtańdaqtaryn toltyryp, otarshyldar burmalaǵan tarıhty óz arnasyna qaıtadan burý úshin jan-jaqty bilimdi ǵalymdar aýadaı qajet. Osy oraıda qytaıdyń kóne tili men mánjúr tilin jańǵaqsha shaǵatyn sizdi aǵylshyn tiline de jetik dep estımiz.
- Aǵylshyn tilin mektepte, joǵary oqý ornynda oqydyq. Jaman oqyǵan joqpyz. Keıin óz betimshe jetildirdim. Qazaq tarıhyna qatysty tarıhı derektemelerdi tek qana qytaı muraǵattarynan izdeýmen shektelip qalmaı, basqa da órkenıetti eýropa jurtynyń baı tarıhı muraǵattarynan da izdeý kerek. Aldyma osyny da maqsat etip qoıdym. Ulttyq ǵylym akedemııasynyń shyǵystaný ınıstıtýtynyń jetekshisi Merýert Ábýseıitova hanymnyń tikeleı jetekshiligimen Parıj, London qatarly shaharlarda bolyp, ondaǵy áıgili murajaı, muraǵattarda otyryp, ol jaqtan da qazaq tarıhyna qatysty asa qundy tarıhı qujattardy, kartalardy, qazaq dalasy men qazaq halqy týraly jazylǵan erte kezdegi estelikter men saıahatnamalardy taýyp kelgen jaıymyz bar. Olardyń da qazaq tarıhyna jańa bet bolyp qosylyp, ǵylymı aınalymǵa túsýi, aldaǵy kúnniń enshisinde dep bilemiz.
- Jańaǵy aıtylǵan ulan-ǵaıyr tarıhı muraǵattardy tanyp, taýyp ákelgen, ony júıelep, ǵylymı aınalymǵa túsirgen eńbegińiz qazaqtyń tarıh ǵylymynda, qytaıdaǵy tarıhı muraǵattar men derektemelerdi júıeli túrde tapqan, ashqan jáne zerttep ǵylymı júıege túsirgen alǵashqy ǵalym retinde tarıhta qalary shúbásiz. Osy salada istegen asa aýqymdy eńbegińiz memleket, áriptesterińiz tarapynan qanshalyqty baǵalandy?
- Ótken jyly Qazaqstannyń kásibı tarıhshylarynyń tuńǵysh quryltaıy Astana qalasynda ótkendigi belgili. Búkil tarıhshylar qaýymy bas qosqan osy alqaly jınalysta bes tarıhshy ǵalym «Qazaqsan Respýblıkasynyń ǵylymyna sińirgen eńbegi úshin» medalimen marapattaldy. Sol bes ǵalym-tarıhshynyń qatarynda men de barmyn. Kásibı tarıhshylardyń tuńǵysh quryltaıynda mundaı marapatqa ıe bolý ekiniń biriniń mańdaıyna buıyra bermes baqyt dep bilemin. Endeshe, eńbegimniń ǵalymdar tarapynan baǵalanýy osy emes pe?! Buǵan qosa, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi «Táýelsizdiktiń 20 jyldyǵy» medalimen arnaıy marapattady. El-jurttyń etken eńbekti baǵalaýy degen — osy.
- Qazir «qazaqta burynǵy zamanda shekara bolmaǵan» degen sóz aıtylyp qalyp júr. Tarıhı qujattarda osy máselege qatysty aıtylǵan sóz bar ma?
- Bar. Abylaı han Shın patshasyna jazǵan hatynda ózi bıleıtin aımaqtyń Tarbaǵataı, Ile Alataýy men Kúngeı Alataýdyń arasyndaǵy úlken belge deıin jetkenin baıandaıdy. Osydan-aq Abylaı han kezindegi qazaqtyń shyǵystaǵy shekarasy qazirgi shekaramyzdan kem emes deýge bolady.
- Cizdi tarıhshy ǵana emes, talantty aqyn dep te estımiz. Kezinde qytaıdyń klassıkteri ǵana jarııalanatyn, astanalyq ádebı jýrnaldarda qytaı tilinde óleńderińiz jarııalanyp turypty. Bunyń ózi sol kezdegi qytaıdaǵy qazaq jastaryna úlken ónege bolǵan eken. Aqyn Almas Ahmetbekuly qazaq tiline aýdarǵan sondaı óleńderińizdiń biri bizge de unady.
- Ol endi jıyrma men otyz jastyń arasyndaǵy jalyndy shaqta jazylǵan óleńder ǵoı. Jas kezde jazǵanyńdaı qaıdan bolsyn. Qytaısha óleń jazǵan soń, bir kezde qazaq emes, qytaı aqyny bolyp esepteldik. Qytaı poezııasy retinde baǵalandy. Bir nárseni maqtanyp aıta alamyn, ol álgi qytaısha jazylǵan óleńderdegi oı-arman, pıǵyl, nıet, kóńil-kúı túgeldeı qazaqy bolatyn. Ony qytaı tilin biletinder sezedi. Biraq bizden kásibı úlken aqyn shyqpady. Qazir ǵylymmen aınalysqaly poezııany múldem qoıyp kettim.
- Qytaıtaný salasynda bizde qanshalyqty irgeli ǵalymdar bar?
- Birshama bar. Burynǵylardan professor Klara Hafızovany, keıingilerden Qytaıdan kelgen Tursynhan Zokonuly, Saǵyntaı Suńǵataı, Janymhan Oshan, Nábıjan Muhametuly sekildi ǵalymdardy bólip atar edim.
Qudaıǵa shúkir, 2003 jyldan beri qazaq tarıhyna qatysty jıyp-tergenimiz on tom bolyp basylyp shyqty. Eki tomy baspada basylýǵa daıyn tur. Mine, osynyń bári jıyrma jyldyǵyn atap ótken Táýelsizdiktiń arqasy. El aman, jurt tynysh bolsyn. Qazaq eli álemdegi eń ozyq elderdiń biri bolýǵa tolyq quqyly. Soǵan senemiz, sol úshin jumys isteımiz.
- Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan
Tóreǵalı TÁShENOV, «Aıqyn».
