«Bıyl qazan aıynda Almaty qalasynda erekshe qyzmet túri paıda boldy» dep basylymdar jar saldy. Ol qyzmettiń túri – «kúıeýdi jalǵa alý» dep atalady. Ideıa avtorlarynyń aıtýynsha, bul qyzmet túri áıelder arasynda úlken suranysqa ıe. Sebebi qazir naǵyz erkekter joǵalyp bara jatqan tirshilik ıesi retinde Qyzyl kitapqa engizilgen. Sondyqtan almatylyq arýlar jalǵa bolsa da joldas alyp, ol úshin qarjylaryn aıamaıtyn kórinedi. Naryqta qandaı qyzmettiń suranysqa ıe bolatynyn zerttegen kásipkerler arnaıy saıt ta ashyp úlgergen. Qyzmet baǵasy da arzan emes, jalǵyzbasty áıelder ýaqytsha bireýdiń jary ataný úshin saǵatyna bes myń teńge tóleıdi. Bul qyzmetti oılap tabýshylardyń sózine qaraǵanda, áıelder mundaı «kúıeýlerdi» kóbinese qonaqqa barar kezde jaldaıdy eken…Biz osylaısha bolmaıtyn qyzmet túrlerine basymyzdy qatyryp júrgende, ózge memleketter urpaq tárbıesine alańdaýshylyq tanytyp, budan mıllıon ese artyq sheshim qabyldap jatyr. Naqtyraq aıtsaq, jaqynda Norvegııa úkimeti jas ákelerge dekretke shyǵýǵa ruqsat berdi. Olar kezekti eńbek demalysyndaǵydaı bir aı emes, úsh jarym aıǵa deıin bala kútimimen aınalysa alady. Áıelder bolsa, toǵyz aı úıde otyryp, bala baǵady. Jáne erler de áıelder sııaqty demalystary úshin aqsha alady. Bul eldiń basshylary mundaı amaldaryn ákelerdi óz balalaryn tárbıeleýge qatystyrý maqsatynda engizgen.
Iá, óte oryndy sheshim. Áıtpese toǵyz aı boıy qursaǵynda balasyn kótergen ana ony bosanǵany bylaı tursyn, jalǵyz ózi jasqa tolǵansha baǵyp, mektep jasynda oqytyp, eseıse úılendirip, keıin nemeresin tárbıelep ómirin ótkizedi. Balaly bolǵan otbasy toıyn jasap, ásirese qazaq analary aýrýhanadan shyǵar-shyqpas qonaǵyn kútip áýre bolatyny taǵy da bar. Quddy otbasyndaǵy ákege tek aqsha tabý men bala-shaǵasyn ash-jalańash qaldyrmaýdyń amalyn izdeý mindeti ǵana júktelgendeı. Buǵan deıin jer-jahannyń tek az bóligi erkekterdiń qoǵamdaǵy orny men otbasyndaǵy róli jaıynda sóz qozǵap, másele retinde qarastyrǵan eken. Al sońǵy kezderi bul problema búkilálemdik deńgeıge jetip, jiti nazarǵa alynyp otyr. Sondyqtan bolar, Eýropa men TMD-nyń birneshe elderinde joǵaryda aıtylǵan zańǵa qol qoıylyp, birtindep beký ústinde. Qarap tursańyz, náreste dúnıe esigin ashqan sátte anasynyń qushaǵynan tabylyp, kózin ashqannan anasyn ǵana kórip ósetin bala mekteptiń ózinde qulap, jylap qalsa, «mamama aıtam»-ǵa salyp baqyratynyn qaıtersiz?! Balabaqshadaǵy tárbıeshi de – áıel, mekteptegi ustaz da – áıel, ýnıversıtette de sol – áıel. Kezinde kóshpeli qazaq myńǵyrǵan malyn aıdap, jerden-jerge úıin tigip júrgende ul balasyn atqa mingizip, mal baqqanda qasyna birge ertip júrgen. Oqýǵa da ákelerdiń «eti seniki, súıegi meniki» dep bergen balalaryna moldalar dúre soǵyp oqytqan. Myna zamanǵy bala tárbıesinde ol dúreniń «bılik» etpesi anyq, desek te, bala tárbıesine ákeniń qatysqanyna ne jetsin ?!
Máseleniń qanshalyqty kúrdeli ekenin ańǵarý úshin mamandardyń saraptamalyq jumystarynyń nátıjesine kóz júgirteıik. Bıyl qazaqstandyq sarapshylar da biraz oıǵa kelip, zertteý jasady. Jyldyń ortasynda respýblıka boıynsha saýalnama júrgizgen otbasy máselelerine qatysty zertteý ınstıtýtynyń qyzmetkerleri elimizde erkek krızısiniń bar ekenin anyqtaǵan bolatyn.
Psıholog mamandardyń saraptama qorytyndylaryna sensek, otbasynda ákesin úlgi tutatyndardyń sany bar bolǵany – 10 %. Sondaı-aq 2300 er adam jaýap bergen saýalnamadaǵy er-azamattyń otbasyndaǵy jáne bala tárbıesindegi róliniń sońǵy 10 jylda qalaı ózgergeni jaıyndaǵy suraqqa 43,2% er adam – «múldem ózgergen joq», 31,3%-y – «artty», 17,1 %-y «tómendedi» dep jaýap bergen. Al otanasy men balalarǵa qoıylǵan «Áke degen kim?» degen saýalǵa 53,6 %-y – «asyraýshy, otbasynyń qarjylyq kirisiniń kózi», 36,3%-y – «kóshbasshy, otbasynyń qorǵaýshysy jáne qamqorshysy», 4,4% – «jaýap bere almaımyn», 3,6%-y – «úı qojaıyny, bala tárbıeleýshi», 2,1%-y «jalqaý, jumys istemeıdi» dep jaýap bergen. Qarap tursańyz, eki myńnan asa otbasy qatysqan saýalnamada birde-bir otbasynan «áke – úlgili jan» degen jaýap bolmaǵan. Ne degen masqara?! Sonda qazaq otbasylary otaǵasyn úlgi tutpaıtyn kúı keshetindeı ne kún týdy?
Reseılik ǵalymdar da bul máselege qatysty birshama zertteý jasap úlgergen. Aıtýlarynsha, ákeniń bala tárbıesindegi ereksheligi – ananyń bala boıyna sińire almaıtyn qasıetterinde. Ol degenińiz – náreste týyla sala sábıiniń qasynda anasymen birge ákesiniń de bolýy balanyń sanaly, baýyrmal, fızıkalyq qabileti damyǵan tulǵa bolyp ósýine áser etedi. Sebebi analar sábıin jórgekke orap, shomyldyryp, tamaqtandyrýmen ǵana aınalysady. Ákeler náresteleri jańa týǵan bolsa da, olarmen oınap, fızıkalyq damýyna yqpal jasaıdy. Sondaı-aq ákelerdiń bala tárbıesine qatysýy olardyń bolashaqta minez-qulqynyń qalyptasýynda da mańyzdy ról atqaratyn kórinedi. Psıhologterdiń aıtýynsha, týyla sala ákesiniń janynda bolǵan bala ata-anasyna qamqor, sezimtal bolyp jetiledi. Analar náziktikti jaqsy kórgendikten ul bala tárbıesinde mundaı jumsaqtyq teris áser etedi eken. Al qyz bala tárbıesinde ákeniń róli tipti erekshe. Mamandardyń sózine sensek, áke qyz bala úshin er adam etalony retinde qalyptasady. Úlkendi syılaýǵa úırený bylaı tursyn, boıjetken shaqta da ákesine uqsas jigitti izdeı bastaıtyn kórinedi.
Qazaqta ákeniń bala tárbıesinde, onyń ishinde jańa týǵan sábıdiń janynda bolýy ersi kórinetini ras. Jasyratyny joq, shaqalaqty qolyna alyp, qyrqynan shyqqanǵa deıin qasynda bolýdy uıat sanaıtyndar da joq emes. Biraq búkil álemde bul máselege qatysty zertteýler júrgizilip, barlyǵy da biraýyzdan «ákeniń jańa týylǵan sábıdiń qasynda bolǵany durys» degen jaýap alynǵan. Qazaqta da «Bala tárbıesi – besikten» degen sóz bar emes pe?! Bálkim, otbasy qamy úshin jantalasatyn bizdiń qazaq aqshasy tólenip, demalysy berilip jatsa, náresteleriniń qasynan tabylar ma edi?!
Maman kózqarasy:
Marıanna GÝRINA, «Ulaǵatty otbasy» qoǵamdyq uıymynyń tóraıymy:
– Baltyq elderinde erkekke dekret berý arqyly bala tárbıesindegi ákeniń jaýapkershiligi anasynikimen teńestirilgen. Demek, bul – talap. Al bizdiń qoldan shyǵys elimiz, mentalıtetimizge sáıkes kelmeıdi degen syltaýdy aıtý ǵana keledi. Óz balasyn tárbıeleýge uıalatyn ákeler, jalpy, úılenýdiń ózin qajettilik dep qana túsinedi. Ókinishke qaraı, Qazaqstannyń erkekteri,tipti qoǵam bul máseleni sheshýge daıyn emes. Salt-dástúrdiń de umyt bolyp bara jatqany jalǵyzbasty analardyń sanyn arttyryp otyr. Qazirgi qyzdarda «jaýapsyz erkekten bala týyp, basymdy qatyrǵansha, «ózim úshin» týyp alǵan balamdy aýyldaǵy ata-anama jiberemin, asyraı beredi» degen pikir qalyptasqan. Sondyqtan «erkek daǵdarysy, áke daǵdarysy» degen problema álemdik qarjy daǵdarysynyń dárejesimen teń qaralýy kerek.
P.S.Qazaq halqy qashanda otbasyndaǵy ákeniń rólin erekshe dep tanyǵan. Kúıeýdi «satpaı-aq», erkekke «dekret» bermeı-aq tárbıeniń «sharýashylyǵyn» dóńgeletken ata-babanyń aqyl-ósıeti búgingi urpaqtyń sanasyna jetpeı jatqan syńaıly… Ákelerdi ardaqtaıyq!
Sandýǵash ÁLIMJANOVA,
«Alash aınasy».
