Elımızde biyl «Jusan» operasiiasy bastalyp, Siriiadaǧy DAİŞ ūiymynyŋ (İrak jäne Şamdaǧy islam memleketı – İŞİM nemese İSİM) aimaǧynda bolǧan jerlesterdı Qazaqstannyŋ arnaiy qyzmetı bırneşe kezeŋmen elge jetkızgenı belgılı. Barlyǧy 516 adam, olardyŋ 357-ı balalar. Älı de elge oraludy kütıp otyrǧandar bar. DAİŞ tobynyŋ qol astynda älem boiynşa 86 eldıŋ adamdary bolsa, sol elder öz azamattarynan bas tartyp, tıptı kei memleketter azamattyqtan şyǧaryp tastap jatqanda qazaq elınıŋ «Otanyn tärk etuşılerdı» arnaiy jobamen elge qaitaryp, basynan sipap, bauyryna basuyn ärkım ärqalai baǧalauda. Öz otandastarymyzdy aitpaǧanda bükıl arab elderı qazaqstandyq bilıktıŋ qaiyrymdylyǧyna «qairan» qalyp jatqanyn da bılıp jatyrmyz. Endı osy elden jyraqtap, jat jūrtqa «jūmaq» ızdep ketkenderdıŋ barlyǧy bırdei äsıredınşılder me? Olarǧa degen qoǧamnyŋ ūstanymy qandai boluy qajet? degen zaŋdy saualdar tuyndaidy.
Elımızde halqymyzdyŋ dıni sauatty boluy, qoǧamda dıni alauyzdyq bolmauy öte maŋyzdy bolyp tūrǧan jaǧdaida «Qazaqstan Respublikasynyŋ dıni ekstremizm men terrorizmge qarsy ıs-qimyl jönındegı 2018-2022 jylǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasy» qabyldandy. Osy baǧdarlama aiasynda Respublikamyzda aqparattyq-tüsındıru toby memlekette dıni ekstremizmdı boldyrmauǧa jäne halyqtyŋ dıni sauattylyǧyn arttyru maqsatynda halyqpen jūmys jasap jatyr. Almaty qalasy Qoǧamdyq damu basqarmasynyŋ «Monitoring jäne taldau» ortalyǧynyŋ aqparattyq-tüsındıru tobynyŋ müşesı retınde, halyqpen jūmys jasau barysynda baiqaǧanym soŋǧy 2-3 jylda destruktivtı dıni aǧymdardyŋ jetegıne ketken azamattarymyzdyŋ sany azaiǧan. Qazırgı taŋda Qazaqstannyŋ dıni salasyndaǧy memlekettık saiasaty basqa elderge ülgı bolatyn nätije körsetıp otyr.
Dıntanuşy-jurnalist retınde «Jusanmen» elge oralǧandarǧa qarap «tarihyŋdy qūrmette, dästürlı joldan adaspa» degen sözdı qoldanuǧa tura keldı. Sebebı Siriiadaǧy soǧysty alqapqa arnaiy attanǧandarmen bırge aŋdamai adasqandar, taǧdyrdyŋ sürleuımen tap bolǧandar da tabylady. Endı sondai bırneşe jaǧdailarǧa qysqaşa şolu jasaiyq.
Men tıldesken bır top äieldıŋ tek bıreuı ǧana düngen, qalǧany qazaq ūltynyŋ ökılderı. Arasynda joǧary bılımdılerı, elımızde bedeldı universitetterdıŋ tülekterı, sondai-aq üi şaruasyndaǧy da äielder bar.
Toptaǧy eŋ eresegınıŋ oqiǧasy ärbır qaraközge oi salarlyq. Elımızdegı ordaly universitette mamandanǧan, bıraq keiıngı uaqytta tört balasynyŋ tärbiesımen üiınde otyrǧan orta jastaǧy kelınşektıŋ küieuı qūzyrly oryndarda qyzmet etken. İslam dınıne 2003 jyldary küieuı üiretıp, otbasynda Daryn Mubarovtyŋ uaǧyzdaryn tyŋdap, Muhammad Abdul-Uahabtyŋ kıtaptaryn oqi bastaǧan.
- Sız köp balaly otbasynda tärbielenıpsız, on balanyŋ eŋ kenjesı ekensız. Sonda sol uaqytqa deiın halqymyzdyŋ dästürlı ūstanymy, imam aǧzam Äbu Hanifa, hanafi mäzhaby jaily estıgenıŋız bar şyǧar?- degen saualǧa, keiıpkerımızdıŋ islam dınınen müldem beihabar bolǧanyn bıldık. Tek küieuınıŋ aituymen namazǧa jyǧylyp, 2014 jyly üilerın satyp, ata-ana, aǧaiyn-tuysqa aitpai, Siriiaǧa «İslam halifatynda» ömır süruge attanǧan. Alaida 5 jyl tūmannyŋ ışınde, soǧystyŋ ortasynda küieuı men jalǧyz ūlynan airylyp, üş qyzymen elge jetkızıldı. «Siriiaǧa saparyŋyz sızge ne berdı?» degende kemseŋdep jylai berdı, küieuıne közsız senıp soŋynan botalaryn jetektep kete barǧan şerlı ananyŋ ışkı älemı ökınışten alai-dülei bolyp jatqanyn aŋǧaru da qiyn emes edı...
Al endı bır keiıpker kelınşek otbasymen Siriiada ötken 6 jyl «tozaq» , jarty ǧūmyrym bosqa ketkendei dep közderıne jas aldy. Irgelı institutta esepşı mamandyǧyn meŋgergen kelınşektı küieuınıŋ terıs ädettederden (ışımdık, temekı, t.b.) alystyǧy onyŋ ärbır sözıne ilanuǧa sebep bolǧan. Sebebı «Otbasymda äkem anamyzdy jiı sabaityn. Aptasyna 2-3 ret aiqai-şu, ūrys-kerıs, keiın aqyry ata-anam ajyrasty. Bıraq anam eşkımge tūrmysqa şyqpady. Al küieuım ışpeitın, bala kezde körıp öskendei ūrys-kerıs bolǧan joq» dep özınıŋ küieuıne degen ilanuynyŋ negızgı sebebın tüsındırgendei boldy. Al olardyŋ Siriiaǧa sergeldeŋı «tüngı telefon qoŋyraularynan» bastalǧan.
- Şyrt ūiqyda jatqanda küieuıme Darhan degen tanysy şetelden telefon şalyp bır närselerdı aitady. Sol qoŋyraudan keiın ūiqyly-oiau küieuım özınen-özı dırıldep, üreilenudı şyǧardy. Tün ortasynda jiı şalynǧan telefonnyŋ jetegımen «Qazaqstanda qala bersek, bala-şaǧamyz dınsız bolyp, namazyn da oqi almai, hidjabyn da kimei adasyp ketedı» degen qorqynyşpen «İslam memleketınıŋ keremetın köru üşın 2-3 aiǧa saiahattap qaituǧa» otbasymyzben bırge şyqtyq. Bıraq Türkiiaǧa barǧanda ǧana baǧytymyzdy bıldık. Bızge «Mekke, Mädinaǧa bılım aluǧa bara jatyrmyz» dep aitudy talap etıp, anamdy ötırık aldauyma tura keldı. Bıraq keiın telefon şalyp keşırım sūradym. Bız barǧan soŋ «janaşyr şaqyrtuşynyŋ» arbauyna tüskenımızdı tüsınıp, barmaq tıstep, barynşy tynyş jürıp elge qaitudyŋ jolyn qarastyryp-aq baqtyq. Qanşa oilasaq ta, jolyn tappadyq. Osy 2019 jyly qaŋtar aiynda ülken qyzym bombanyŋ astynda qaldy,-dep közderı jasqy tolǧan şerlı kelınşek balalarynyŋ «beişara» hälıne özın kınälai bastady.
- Qaitys bolǧan qyzym elde jürgende mektepte üzdık edı. Özım de oquda ozat boldym, al qazır 9, 11 jastaǧy ūl,qyzym müldem sauatsyz. Olardyŋ osy hälıne bız kınälımız, oilanbai elden ketıp, adasyp 6 jyl emes jarty ǧūmyrymyzdy joǧalttyq. «Qazaqstan öz azamattaryn qaitaryp aluda» degen boida men tūtqyndar lagerınen balalarymdy alyp kölık keletın jerge bardym. «Kölık erteŋ keledı, qaita berıŋder» dese de, jataqqa barsam, qalyp qoiatyndai qorqynyş bilep, balalarymmen jauynnyŋ astynda tünedık. Öz elımızge kelgenımızdıŋ qandai baqyt ekenın men sözımmen jetkıze alar emespın»,-dep jasauraǧan oily közderımen bır nüktege ūzaq qarap qaldy...
Al taǧy bır keiıpkerımız almatylyq 24 jastaǧy düngen qyzy. 2-3 jasynda ata-anasy ajyrasyp, ol anasynyŋ tärbiesınde ösken, öte bılımdı. Anasy europalyq mūsylman azamatyna tūrmysqa şyǧyp, ol joǧary synypty Europanyŋ damyǧan elderındegı kolledjderde jalǧastyruyna tura kelgen. Bırneşe tıl meŋgerıp te ülgeredı. Alaida europalyq ömır saltynan ol qoǧamǧa etene aralasa almai, ǧalamtorǧa jiı telmırgen. Jastar jiı otyratyn äleumettık jelılerden bır dıni topqa kırıp, aiat-hadister oqyp, sol topta daǧystandyq şeşen jıgıtımen tanysyp, jaqyn söilese bastaidy. Jergılıktı meşıtke baryp, namaz üirenıp, hidjap kiıp, bas-aiaǧy 2 aida «virtualdy ǧaşyǧy» oǧan tūrmysqa şyǧuǧa ūsynys jasaǧan. Jyly sözdı üiıp-tökken şeşen jıgıtıne es-tüssız ǧaşyq bolǧan taldyrmaş kelgen düngen qyz eşkımge aitpastan ūşaqqa bilet alyp, Siriiadan bıraq şyǧady. Nekelesıp, «baqytty» otbasylyq ǧūmyr süre bastaǧan düngen qyzy Şam ölkesındegı joiqyn soǧys, eşnärsege asa män de bermegen. Ol küieuınıŋ janynda bolǧanyn qalaǧany sonşa, «ǧaşyǧynyŋ» kezektı jarylysta aiaǧynan airylǧanyna quanǧanyn jasyrmady. «Qanşa ret «elge oralaiyq» desem de, ol jai fantastikalyq äŋgıme bolyp qala berdı. Sebebı küieuım Resei azamaty bolǧandyqtan, onyŋ aldynda ne kütıp tūrǧanyn oilaudyŋ özı qorqynyşty edı. Sondyqtan halifat bergen azyn-aulaq aqşamen kün köre berdık» degen ol, osy jyl basynda kezektı jarylys kezınde köz jūmǧan küieuın esıne alyp egıle berdı. «Qazaqstan azamattaryn alyp ketedı» degendı estıgende üş balamdy jetektep, oilanbastan alǧa ūmtyldym» deidı ol köz jasyn sürtıp.
- Eger sol 5 jyl būrynǧy ǧūmyryŋyzdy qaita süruge mümkındık bolsa, sız Siriiaǧa barar ma edıŋız?- degen saualǧa düngen qyzy tosylyp, jauap bere almai qaldy. Sebebı ol 5 jyl otasqan reseilık şeşen azamatynyŋ adamgerşılıgın jiı auyzǧa alyp, bıraq onyŋ dıni sauatsyzdyqtan arandap qalǧanyn aita berdı. Tıptı özı Qūran täjuidın dūrys meŋgermese de sanauly ǧana süre bıletın küieuıne Qūran oqudy üiretpekşı de bolǧan.
Al kelesı keiıpkerımız otbasymen namazǧa bet būryp, dästürdı därıptegen qarapaiym otbasynda ösken qazaq qyzy. Tūrmystyq jaǧdailary tömen bolǧandyqtan ata-anasyna järdem bolsyn dep nebärı 16 jasynda Almatydaǧy halal dämhanalardyŋ bırınde jūmys ıstegen. Sol kezde oǧan 1991 jylǧy oraldyq jıgıt söz salyp, ata-anasynyŋ rūqsatymen, qazaqy dästürmen ūzatylyp, tūrmysqa şyǧady. Jas otbasy Almatyda 3-4 aidai bırge tūryp, küieuı «saqalmen menı būl jaqta eşqandai jūmys almady» dep şetel asyp ketedı. Belgılı sport türınen halyqaralyq turnirlerge qatysqan, şetelderge jiı şyqqan küieuıne eşkımnıŋ kümänı de bolmaidy. Araǧa 2-3 ai salyp Stambuldan telefon şalǧan küieuı jaqsy jūmys tapqanyn aityp, kelınşegın janyna şaqyrady. Oǧan qyzdyŋ ata-anasy ūzaq uaqyt kelıspegenımen, «äielıme özım jauapkermın» degen küieubalasynyŋ sözıne toqtap, 17-ge endı tolaiyn dep tūrǧan qyzdaryn äuejai arqyly Türkiiaǧa şyǧaryp salady. Ana jüregı tynşymai, sol jerde beitanys jandarǧa qyzyn tapsyryp älek. Stambulda qaraköz kelınşektı bögde azamat kütıp alyp, küieuı ornalasqan päterge aparǧan. Ol jerde 1 aptadai aialdaǧanda «Senı keremet bır jerge aparamyn» degen küieuınıŋ sözıne ilanǧan keiıpkerımız ıştei «Küieuım maǧan tosyn syi jasaǧysy kelıp tūr-au, qandai tamaşa jerge aparady eken?» dep taǧatsyzdana kütkenın aitty. Alaida avtobusqa otyryp, Siriia şekarasynan ötkende qaraköz kelınşek jaǧdaidyŋ müldem basqa ekenın tüsıngen. Sonda da 1991 jylǧy oraldyq jıgıt kelınşegıne «Uaiymdama, barlyǧy jaqsy bolady, özım asyqpai tüsındıremın» dep ilandyrǧan. Bıraq şekarada olardy bölıp, erler men äielderdı bölek alyp ketıptı. Sodan 3-4 ai jat elde, küieuınıŋ jolyn tosyp, boiyna bıtken şaranasy da «tüsık» bolyp, japanda jalǧyz qalǧandai kün keşedı. Al «kelemın» degen küieuınen İrak asyp ketkenı jaily aqparattan keiın «şeiıt» boldy degen habar jetedı. Ebın tauyp elge ata-anasymen söileskende, barlyq jaidan habardar bolǧan olar «Jalǧyz bolma,qazaq jıgıtı bolsa, tūrmysqa şyq, bız de uaiymdamaityn» dep keŋes bergen. Sūrastyryp, ızdestırıp, düiım köptıŋ arasynan būryn üilenbegen, Dubaida az-kem arabşa bılım alǧan aqtöbelık jıgıtpen nekelesedı. Elge oralu üşın barlyq amaldy qarastyryp, «ünımızdı öşırıp» jürdık deidı bügınde 22 jastaǧy kelınşektıŋ ekı qyzy bar, taǧy aiy-künı jetıp otyr. Bıraq ol Siriiadaǧy 5 jyl soǧystyŋ saldarynan, jarylystardan basy jiı auyratyn bolǧan, este saqtau qabıletı öte naşarlaǧan. Siriiaǧa barǧan soŋ bır jyldan keiın artymnan aǧam men jeŋgem kelıptı. «Menı alyp ketuge kelgen eken» dep ümıttenıp edım, söitsem olar da aldanyp barǧan eken. Aǧam mıngen kölıkke bomba tastalyp, külı kökke ūşty. Üidıŋ jalǧyz balasy edı, artynan qyzy ǧana qaldy dep ökınış bıldırdı.
Osyndai bır-bırıne ūqsamaityn taǧdyrlar bolsa da, olarda eŋ basty ūqsastyq – terıs dıni ūstanymǧa eruı. Sūhbattasqandardyŋ eşqaisysy da tıptı Qūran täjuidın dūrys meŋgermegen, aqida, senım mäselesı uahabizmge negızdelgen, täkfırlık ūstanym bar. «Kımdı tyŋdadyŋyz?» degende barlyǧynan «Daryn Mubarov, Halil şeih, Rinat Qazaqstani» degen esımderdı estıdık, arasynda Said Buriatskii de bar. «Üş negız», «Tauhid» degen kıtaptardy bılemız deidı, sol terıs senımdı därıptegen kıtaptaǧy tüsınıktıŋ özın dūrys jetkıze almaidy. Dıni sauattary öte tömen, onyŋ özı terıs aǧymǧa negızdelgen. Dästürlı hanafi mäzhabynyŋ ūstanymy jaily müldem beihabar. «İslamǧa kırgende, dındı qabyldaǧanda» degen sözderdı qoldanady. Al şyn mänınde bızdıŋ halqymyz islam dının osydan 13 ǧasyr būryn qabyldap, iman etken. Keşegı keŋestık kezeŋde de dınnen qanşa alastatsa da özderın mūsylmanbyz dep eseptegen. Sondyqtan «İslamdy qabyldadym» dep ömır boiy hristian nemese müşrıktıŋ küiın keşkendei söz saptaularynyŋ özı öreskel qatelık, dıni sauatsyzdyq ekenın aŋǧaruǧa bolady. Köbı halqymyzdyŋ qanyna sıŋıp, dästürıne ainalǧan ata-anany qūrmetteu, aǧaiynmen aqyldasu degen qarapaiym dıni talaptardan tıptı alşaq. Al būl jaǧdaidyŋ astaryna üŋılsek, jat aǧymnyŋ jetegınde «jūmaq» ızdep Otanyn tärk etu şariǧi tūrǧyda – künä, zaŋ aiasynda – qylmystyŋ nyşany bar. Sondyqtan öz elın tastap, «İslam halifatyna» «hijra» jasap qaqpanǧa tüsken azamattarynan älem elderı bas tartuda, sebebı DAİŞ – terroristık ūiym. Al islam ǧalymdary eŋ äuelı «Otan» bolu maŋyzdy deidı. Būl dındı keiınge ysyru emes, dınıŋdı dūrys ūstanyp, jaima-şuaq ömır süru üşın eŋ äuelı memlekettıŋ myqtylyǧy, Otannyŋ tynyştyǧy maŋyzdy degen söz. Al dıni senım-nanymyna erkındık bergen elın «tärk» etu – islamǧa qaişy, mūsylmandyqqa jat!
Aişa KEŊESBAI
"Adyrna" portaly
