Shámil Ábiltaı, kúıshi, kompozıtor:
– Bala shaqtan bolashaqqa deıingi júrip ótken jolyńyzdy saralasaq, «Shámil kúıshi» degen ataqqa qalaı jettińiz?
– Adamǵa kez kelgen óner áýelde qanmen darıdy. Bara-bara boıdaǵy tabıǵı daryn eńbekpen jetilip, tájirıbemen tolyǵady. Men tórt jasymnan bastap dombyra tarta bastadym. Alǵashqy aspabymdy ákem óz qolymen jasap bergen. Ol kisi – qolynan kelmeıtini joq, «segiz qyrly, bir syrly» deýge turarlyq ónerli ári sheber jan bolatyn. Qaıystan qamshy óretin, temirden túıin túıip, aǵashtan neshe túrli buıymdar qashaıtyn. Úlken bir aýdanǵa jetekshilik etip, el basqaryp júrse de ákemiz kóp nárseni óz qolymen jasaıtyn. Ákemizdiń eski kúmis teńgelerdi balqytyp, anamyzǵa saqına soǵyp bergeni áli esimde. Ol kez eldiń soǵystan keıin endi es jııa bastaǵan shaǵy edi. Biraq adamgershilikti alǵa qoıyp, bir-birine qaraılasyp júrgen el-jurttyń erteńge degen senimi berik edi. Iship-jem men dúnıe tapshy bolsa da halyq qajymady. Sebebi rýhanı baı bolatyn. Biz bala kúnimizden jyr, qıssa, dastandardy, ertegi, ańyzdardy, halyq ánderi men kúılerin tyńdap óstik. Kezinde kúlli Narynǵa aty shyqqan áıgili Serkebaı, Qamesh, Kósháli degen kúıshiler bizdiń úıge jıi túsetin. Solar arqyly qanshama kúılerdi sanama sińirdim?! Osy úsh kisiniń ózi men úshin úlken mektep boldy.
– Ádette, ár bala Almatydaǵy rýhanı ortadan óz ornyn tabýdy arman etedi. Jalpy, sol kezderdegi qoǵamnyń ónerge degen kózqarasy qandaı edi?
– Almatyǵa 1966 jyly keldim. Onyń aldynda elde mýzyka ýchılıesinde oqyǵanmyn. Sol ýaqyttarda respýblıkamyzdyń barlyq oblys, aýdan ortalyqtarynda mádenıet úıleri men mýzyka mektepteri kóptep ashyla bastady. Bul sharýalarǵa, ásirese, Qurmanǵazy elinde jiti mán berildi. Al ýchılıe bitirgen biz sııaqty jas mamandardy aldymen jergilikti mýzyka mektepterine jiberetin. Alaıda baǵyma qaraı ataqty mýzykatanýshy, etnograf ǵalym Bolat Sarybaev bastaǵan bilgirler elge arnaıy kelip emtıhan alyp, men Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııaǵa oqýǵa joldama alyp kettim. Jalpy, ol kezderde ónerge degen kózqaras jaqsy edi. Árbir qazaqtyń úıiniń tórinde dombyra turatyn. Qazir bul úrdis sol kezderdegideı emes. Sol 50-jyldary Batys óńirde belgili qoǵam qaıratkeri, qazaq rýhanııatynyń úlken janashyry Nurtas Ońdasynov basshylyq qyzmetter atqarǵan. Ol kisi: - «Bul – Qurmanǵazy men Dınanyń eli ǵoı» – dep, osy óńirde tuńǵysh mýzyka ýchılıesin ashqan. Sonyń alǵashqy túlekteriniń biri – ózim.
Budan soń Nurtas aǵa Dına Nurpeıisova atyndaǵy ult aspaptar orkestriniń qurylýyna birden-bir sebepker boldy. Keıinnen Seıilhan Qusaıynov pen Nurǵısa Tilendıev syndy talanttardy shaqyryp, Atyraý jerindegi úlken bir stadıonda 500-den asa kúıshiniń basyn qosyp, aýqymdy shara ótkizdi. Keńes ókimeti tusynda ult ónerin áıgileı túsken mundaı sharany dúrildetip ótkizý naǵyz erlikke barabar edi. Bul bastama Ońdasynov syndy qaıratkerlerdiń qoldaýymen osydan jarty ǵasyr buryn óz bıiginen kóringen.
– El bılegen erlerdiń obrazyn jasaý sizdiń shyǵarmashylyq izdenisińizdiń negizgi tini sııaqty. Biraz ánderińizdi aıtpaǵannyń ózinde, sizdiń elge belgili «Shyńǵyshan», «Beket ata», «Qarakereı Qabanbaı», «Áýlıe aǵash», «Denderim» jáne Muhtar Áýezov jaıyndaǵy «Qońyr» atty kúılerińizdi bilemiz. Jańa kúılerińiz jaıynda aıta otyrsańyz…
– Shyǵarmanyń sapasy sanymen ólshenbeıtini belgili. Meniń halyqqa usyna alatyn on shaqty ǵana kúıim bar. Sońǵy kezderi «Nurtolǵaý» atty kúıimdi ara-tura el aldynda oryndap júrmin. Bul kúıdi – Táýelsiz elimizdiń jáne sony basqaryp otyrǵan tuńǵysh Elbasymyzdyń portreti deýge bolady. Men muny áldekimderdiń tapsyrysymen nemese belgili bir adamdarǵa jaǵyný úshin, jalǵan ataq jınaý úshin shyǵarǵan joqpyn. Bul – ózimniń ar-ujdanymnan, júrek qalaýymnan kúı bolyp shyqqan tolǵanys. Óz basym qazaq halqynyń tarıhı tulǵalaryna arnap, birneshe kúıler shyǵardym. Bul – aldymen Allanyń bergen qasıeti shyǵar… Jalpy, bul isterge qadam basýyma maǵan marqum Asqar Egeýbaev aýdarǵan Júsip Balasaǵunnyń «Qutty Bilik» shyǵarmasy qozǵaý boldy. Ol bul shyǵarmasyn óz patshasyna arnaǵany belgili. Biraq onda maqtaý-madaqtan kóri, patshaǵa aıtar bazyna-tilek basym. Balasaǵun óz shyǵarmasynda patshasynyń jaqsy qasıetterin aıta otyra, eldiń jaıynan da habar berip, odan barynsha ádil bolýdy talap etken. Demek, belgili bir basshyǵa shyǵarma arnaýdy jaǵyný emes, oǵan dem berý dep túsingen abzal. Mysaly, áıgili Buqar jyraýdy alyp qarańyz. Ol Abylaı handy únemi qaırap, qýattandyryp otyrdy. Osyndaı tarıhı tájirıbeler maǵan qatty áser etti. Bireýler «Shámildiń munysy nesi» der. Bireýler úlken basshylarǵa óleń, án, sýret arnap jatady. «Bolmasań da uqsap baq» dep Abaı aıtqandaı, men de osy úrdisti jańǵyrtý arqyly aıtar oıymdy kúı tilimen jetkizýge tyrysyp, «Nurtolǵaýdy» dúnıege ákeldim. Bul kúı eki bólimnen turady. Alǵashqy bólimi tek jalǵyz ishekpen tartylady. Onda «osy biz kimbiz, qaıdan kelemiz, qaıda bara jatyrmyz» degen sııaqty oı-tebirenis tóńiregindegi tolǵanys bar. Ekinshi bólimde búgingi Qazaqstannyń jasampazdyq kezeńi sýretteledi. Osylaısha, keshegi men búgindi jymdastyrǵan kúıdi birtutas dúnıege aınaldyrýǵa umtylys jasadym. Munda shertpe kúı men tókpe kúıdiń úılesimdi sıntezin jasaýǵa tyrystym.
– Siz sońǵy kezderi úlken sahnalardan kórinbeı kettińiz….
– Men osy ýaqytqa deıin joǵarydan orden, medal bolmasa basqa da syı-sııapat dámetip, konertke shyǵaryńdar dep suranǵan emespin. Ózderi shaqyrtyp jatsa, tartynyp qalmaımyn. Ótken jyly, Táýelsizdik merekesi kúni Qazaqstan Ulttyq arnasyndaǵy «Tańsholpan» baǵdarlamasynda «Nurtolǵaýdy» tikeleı efırde tuńǵysh oryndadym. Budan soń «Almaty aqshamy» gazeti bul kúıdi notasymen jarııalady. Sodan bastap ol jurtqa taraı bastady. Kezindegi Mádenıet mınıstrligindegi atqaminerler de «Nurtolǵaýdy» úlken bir orkestrge oryndatamyz dep te ýáde bergen edi. Ázirge bul sharýa qańtarylyp tur. Áıteýir, kúıdiń kórimdigi dep maǵan Azat Ózenbaev degen sheberdiń qolynan shyqqan dombyrany syılady. Jaqynda ǵana Elordamyz Astananyń tórindegi Beıbitshilik jáne kelisim saraıynda «Eýrazııa dıalogy» forýmy bolyp ótti. Osy jıyndy basqarǵan azamat, kórnekti aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy Nurlan Orazalın forýmnyń qurmetti qonaqtarynyń biri retinde meni arnaıy shaqyrtqan edi. On alty eldiń delegattary bas qosqan osynaý úlken halyqaralyq jıynnyń saltanatty ashylýynda men «Nurtolǵaý» kúıin oryndadym. Jurt jaqsy ásermen qabyldady dep oılaımyn.
– Siz dástúrli baǵytty ustanǵan kúıshisiz. Qazirgi zaman talaby ózgeshe. Ulttyq mýzykamyzdyń búgingi betalysyna óner adamy retinde baǵa bere alasyz ba?
– Jalpy, ónerdegi búgingi jastardyń aıaqalysy jaman emes. Degenmen olardyń kóbi qazaqqa ǵana tán dybystar men áýenderdi qoldana bermeıdi. Syrtqa elikteýshilik, ulttyq boıaýǵa bóten dybystardy japsyrý basym. Ónerdegi eń aýyr qylmys, ol – plagıattyqqa jol berý, ıaǵnı bireýdiń dúnıesine qol suǵý. Sonymen qatar ónerge degen nemquraıdylyqty, ıaǵnı haltýrany keshirýge bolmaıdy. Desek te, búgingi qoǵamnyń sapyrylysqan qazanynda talaı nárse qaınap jatyr. Neniń ne ekenin, kimniń kim ekenin tek ýaqyt qana anyqtaı alady.
Áıtse de, shynaıy dáni bar dúnıeler ǵana ómirsheń bolmaq. Mysaly, kúıdiń óz tili, óz úni bolady. Ony – kúı qudyretin sezinip, jan-tánimen berilip tyńdaı alatyndar ǵana túsine alady. Naǵyz óner adamǵa topyraqpen daryp, atanyń qanymen, ananyń sútimen sińedi. Halyqtyń júreginde ot bolady, tek ony tutata bilý kerek. Ulttyq ónerdiń tamyrynan nár almaı jańa týyndy jasaý múmkin emes.
Negizi, halyqtyń mýzykalyq murasyn búgingi kúnniń kórkem beıneleý turǵysynan óńdep berýdiń úlgisin eń alǵash jasaǵan qazaq – kompozıtor Muqan Tólebaev bolatyn. Mysaly, «Birjan-Sara» operasynda oryndalatyn bir bı bar. Operanyń arasynda bıge negizdelip «Soqyr Esjannyń» kúıi alynǵan. Tólebaev syndy maıtalmandardyń qolyna túskende mundaı kóne týyndylar jańasha qulpyryp sala beredi. Jaryqtyq Nurǵısa Tilendıev arqyly da qanshama kúıler tirilip, eski dúnıeler jańǵyryp, jadymyzǵa qaıta oraldy?!.
– Ónerińizdi ilip áketetin shákirtterińiz bar ma jáne ózge ónerpazdar syndy toı-tomalaqtarǵa jıi shyǵyp turasyz ba?
– Qudaıǵa shúkir, shákirtterim barshylyq. «Shákirtsiz ustaz – tul» demeı me? Men resmı oqý oryndarynda sabaq bermesem de meni ustaz tutatyndar bar.
Al toılarǵa ártis retinde emes, qonaq retinde ǵana baramyn. Árıne, keıde toıǵa barǵannan soń kúı tartqyzbaı qoımaıdy. Syılaǵandary qazaqy yrymmen ıyǵyma shapan jaýyp jatady. Men toı-tomalaqty jaǵalap, aqsha tabý úshin áreket etetinderdiń qatarynan emespin. «El toq bolsa, er ashtan qalmaıdy». Bárine qanaǵat kerek.
– Qazirgi óner adamdaryna prodıýserlermen jumys isteý óte tıimdi. Bul máseledegi sizdiń ustanymyńyz qalaı?
– Batystan oıysyp kelse de bul úrdisten bas alyp qashpaý qajet. Ásirese, dástúrli ánshiler men kúıshiler prodıýserlerdiń demeý-kómekterine zárý. Onyń ústine materıaldyq tabysty oılaǵan epti de aqshaly prodıýserler kóbine jeńil-jelpi estradaǵa moıyn buryp turady.
– Tapsyryspen shyǵarma jazasyz ba?
– Meniń shyǵarmashylyq ómirimde birinshi ret arnaıy tapsyrys bergen bir kisi bar. Ol – qazirgi Sport jáne týrızm akademııasynyń rektory, belgili matematık, ózi tarıh taqyrybyn qaýzap júrgen azamat Qaırat Zakırııanov. Sol azamat jeke basyna ǵana emes, jalpy qazaqqa qajet usynys aıtty. Bir kúni meni shaqyryp alyp: «Sháke, siz biraz tarıhı tulǵalarǵa kúı arnapsyz. Endi, ejelgi Ǵun eliniń patshasy bolǵan Móde qaǵanǵa arnap bir kúı shyǵarmasańyz bolmaıdy», – dedi. Bul tapsyrystan góri, ótinishke kóbirek uqsaıdy. Negizi, bul kúıdiń aty – Mataı bolady. Módeniń shyn esimi solaı atalatyn bolsa kerek. Qytaılar qatań dybystardy ataı almaǵandyqtan jylnamashylardyń jazbalarynda tarıhtaǵy kóp esimder burmalanyp ketken ǵoı. Tarıh boıynsha Móde qaǵan jaý aldynda qoınyndaǵy qatynynan bastap astyndaǵy atyn qurbandyqqa qısa da, ultaraqtaı jerin Allanyń bergen syıy dep bilip, eshkimniń jaýlap alýyna jol bermegen jaýjúrek ári danyshpan tulǵa bolǵan. Qaırat myrza Móde týraly kúıge tapsyrys berip qana qoımaı, onyń zamanaýı úlgide óńdelýine jáne taspasynyń jaryq kórýine jáne ózi basshylyq etetin oqý ornynyń ansambline oryndatýǵa da muryndyq boldy. Bul paıda tabý emes, buny tarıhty tiriltý dep uqqan jón. Endi az kúnde osy «Mataı» kúıiniń tusaýkeserin ótkizbekshi. Munyń bári qyrýar jumystardy qajet etedi. Men ol azamatqa «siz meniń tuńǵysh prodıýserim boldyńyz» dep te qaljyńdap qoıamyn. Osynyń aldynda men bul kisiniń Shyńǵyshan jaıynda jazǵan eńbegin oqyp, keıin osy attas kúı-tolǵaý da shyǵardym.
– Osydan biraz buryn ultymyzdyń mýzykalyq murasyn qaıta túletken «Qazaqtyń 1000 kúıi» jobasynyń tusaýy kesildi. Kúıshi retinde osy jobaǵa qatysty oı-pikirińizdi bilsek…
– Bul jobanyń jumysshy tobyna kirmesem de, syrttaı tilekshi bolyp júrdim. 1000 kúıdiń ishinde meniń oryndaýymda eki-úsh kúı bar. Jobany júzege asyrý barysynda naǵyz qara jumys istegen Bazaraly Múptekeev, Sapar Bahreddın, Sársenǵalı Júzbaev syndy azamattardyń esimderin erekshe atap ótkim keledi. Osyndaı adamdar kúndiz-túni kóz maılaryn taýysyp, eski úntaspalardy jańa kompıýterlik úlgige kóshirip, óńdep, qanshama kúılerdi qaıtadan sapaly qalpyna keltirdi. Sondaı-aq Qazaq radıosynyń Altyn qorynda jumys isteı-tinderdiń de eńbegi zor. Áıtse de kerneıletip, syrnaılatyp uıymdastyrǵan tusaýkeserdiń aıaǵy tynyshtyqqa ulasyp ketpese eken deımin. «Myń kúıdi jınadyq, boldy. Osymen is bitti!» dep toqmeıilsýge bolmaıdy. Jumystyń qıyny áli alda bolsa kerek. Endigi kezekte osy myń kúı jaıynda zerdeli zertteýler qajet. Basty maqsat – jınaqtalǵan osynaý muǵjıza qundylyǵymyzdy shashaý shyǵarmaı, qarapaıym halyqtyń qulaǵyna sińirýge kúsh salý. Ókinishke qaraı, ısi qazaqqa olja bop oralǵan myń kúıimizdi biz myń qazaqqa da tarata almaı otyrmyz. Ázirge atalǵan myń kúıdiń taspalary belgili bir tanymal adamdarǵa, ákim-qaralar sııaqty yǵaı men syǵaılarǵa ǵana syı-sııapat retinde taratylyp jatqan kórinedi. Bul taspalardy satyp alýǵa qalyń buqaranyń qaltasy da kótere bermeıdi. Sondyqtan da myń kúıdiń el ishine taratylýynyń basqa da tetikterin qarastyrý kerek sııaqty.
– Bul jóninde naqty qandaı usynys-tilekterińiz bar?
– Týrasyn aıtqanda «Qazaqtyń 1000 kúıi» jobasynyń dúnıege kelýi – naǵyz sensaııa. Bul – Túrki álemine ortaq qazyna. Biz ony bir rettik tusaýkesermen ǵana atap óttik te qoıdyq. Qajet bolatyn bolsa, osy myń kúıdi nasıhattap, bir «úgit poıyzymen» súıinshilep júrip, qazaq jerin tutas aralap shyǵýǵa bolady. Bul sharalarǵa kúıshilerdi, ǵalymdardy, jýrnalısterdi tartýǵa bolady. Osylaı etsek, halyqtyń rýhy bir kóterilip qalmas pa?! Túrli saılaý qarsańyndaǵy saıası akııalarda ákim-qaralar ánshilerdi arnaıy eshelonmen alyp júredi emes pe?! Qazaqtyń kúıine de nege bir osyndaı aýqymdy shara uıymdastyrmasqa. Myń kúıdi jınaqtamas buryn qandaı júıe-jospar jasalsa, endi sony el qulaǵyna jetkizý úshin de arnaıy joba qajet. Menińshe, elimizdiń árbir qazaq mektebinde, árbir oqý ornynda, aýyl ákimshilikteri men mádenıet úılerinde «Qazaqtyń 1000 kúıi» bolýǵa mindetti. Qazaqtyń balasynyń sanasynda batyrlar jyry men kúı saırap tursa, kókireginde ulttyq namys kóktep tursa – ol eshkimnen kem bolmaıdy. Tipti osy qundy muramyzdyń shetelderde de taralýyna mán berý kerek. Osyǵan Mádenıet mınıstrligi muryndyq bolyp, memlekettik dárejede kóńil bólinýge tıis. Bizdiń basshylarda mynadaı bir jaman ádet bar: bir jumysty bastaý úshin mindetti túrde Elbasydan pármen kútedi. Óz betterinshe eshteńe jasaı almaıdy. Qalaı aıtsaq ta Allam ózi qazaqqa bárin berip tur, al ony uqsata almaý – ózimizge kúná.
Alashqa aıtar datym…
Búginde ortaqol mýzykanttar men ónerge kezdeısoq kelgen adamdar burynǵy áýenderge ózderinshe árleý, qazirgi tilmen aıtqanda – «aranjırovka» jasaǵylary kelip, bosqa tyrashtanyp júr. «Boıaýshy, boıaýshy degenge saqalyn boıapty» degendeı, mýzykalyq shyǵarmalardy zamanǵa saı árleýdiń de óz úlgileri bolady emes pe?! Qaıtken kúnde de ulttyq boıaý saqtalǵany durys. Keıingi ýaqyttardy, ásirese, jastar árbir kúıdiń basyn qurap, ózderinshe popýrrı jasap, elektrondy dybystar qosyp, jeke bir kompozıııa quraýǵa áýes. Keshegi ulttyq mýzykamyzdyń búgingi estradamen qosylyp, jańa zamannyń gıbrıdine aınalyp bara jatqandyǵy meni qatty alańdatady. Óıtkeni qazirgi kezde ulttyq óner túrli eksperımentterge ushyraýda. Jalpy, qazaq áni men kúıiniń óz qurylymy, óz erekshelikteri bolady. Zamanǵa laıyqtaımyz dep ony jónsiz buzýǵa bolmaıdy. Qalaı bolǵan kúnde de kúıdiń qaıtalanbas tabıǵatyn, ózindik kanonyn, ıaǵnı ólshemin saqtaý qajet. Myńdaǵan jyldar boıy saqtalyp kelgen saryndy aıaqasty etýge eshkimniń qaqysy joq.
Almat Isádil
«Alash aınasy».
