Arman SQABYLULY. "Qazaq edim degenshe...."

3985
Adyrna.kz Telegram

Demalys kúnderi taksımen júretinim bar. Internet sumdyq damydy ǵoı. Shaqyrǵan taksıińniń máshıne nómirin ǵana emes, júrgizýshisiniń de esimin bilip otyrasyń. Búgin de "ındraıverge" tapsyrys jibergenmin. "Bes mınýtta keledi" degen jaýap keldi. Tez kıinip tysqa shyqtym. Taksıge kire "Assalaýmaǵaleıkúm!" deý meniń ádetim. Rólde qazaq ekenin mana habarlamadan kórgenmin. Ekinshi ádetim, júrgizýshiniń qaıdan kelgenin suraımyn. Bárimiz de Astanaǵa áıteýir bir jaqtan keldik qoı. Taksıshiler kóbine ońtústikten bolyp shyǵady. Oǵan da et úırengen. Bul joly jaýap basqasha boldy.
-Reseıden keldim!-dedi orta jastan asqan jigit aǵasy kóligin otaldyryp jatyp, -Tambov degen jerdi biletin shyǵarsyz?
-Qazaqtar onda qaıdan júr?-dedim tańǵalysymdy jasyra almaı, -Orynbor, Omby deseńiz oıǵa qonady...
Reseı qazaǵy únsiz qaldy. Sosyn aýyr kúrsinip qoıyp, áńgimesin bastaǵan.
...Aqmola onyń ata-babalarynyń kindik qany tamǵan jer. Osy óńirde úlken atalary Span bolys degen kisi ómir súripti.Rýy-Arǵyn. Bolys kózi qaraqty, oqyǵan kisi bolsa kerek. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq zııalylarynyń birazy onyń úıinen dám tatyp, áńgime-dúrkin quryp ketedi eken. Sáken Seıfýllınmen jaqyn aralas-quralas bolǵanǵa uqsaıdy. Ataman Annenkovtyń azap vagonynan qashyp shyqqan Sáken biraz ýaqyt osy Span bolystyń qystaýynda jasyrynǵan degen derek bar. Qosh, sonymen Qazan tóńkerisinen soń Span bolys eshqaıda qashpaı, Aqmolada tura beredi. Malyn kedeı-kepshikke taratyp berip, jańa ókimetke jaqqan syńaıly. Ujymdastyrýdan da, kámpeskeden de aman shyqqan. Bálkim, eski dos Sákenniń kómegi tıgen bolar...Ol jaǵy áli belgisiz. Otyz jetiniń zulmaty jetkende Span bolystyń da basyna qara bult úıirile bastaıdy. Aldymen Sáken tutqyndaldy degen habar jetedi. Kóp keshikpeı týysqandarymen keshki sháı iship otyrǵan Span bolystyń úıine NKVD-nyń quzǵyndary saý ete túsedi.
-Meniń ákem, ıaǵnı, Spannyń balasy-Hakim ol kezde on altydaǵy bozbala eken!-dedi júrgizýshi syrtqa, kúzgi Astanaǵa qarap qoıyp, - "Quzǵyndar" áketip bara jatqan atamnyń artynan júgirgen eken, atam ony tanymaǵan keıip tanytyp, "óz áke-shesheńe bar " dep ıterip tastaǵan kórinedi. Ákemdi sol jerde turǵan týystar ózderimen alyp ketken. Atamyz sol ketkennen oralmady...Atyldy.
...Taksıshi taǵy únsiz qaldy. Syrtqa kóz tastaǵanmyn. Jańbyrdyń sońy qarǵa aınala bastapty. Jolda keptelis. Bola bersin! Myna kisiniń áńgimesi qyzyqtyryp barady.
-Ákem bir jyldaı týysqannyń úıinde jasyrynyp júredi. Kórshi-qolań, aǵaıyn-týys degender tynysh jatpaıdy. "Span bolystyń uly pálenniń úıinde jasyrynyp júr" degendeı aryzdy tıisti jerge jazyp jiberedi. Sóıtip Spannyń uly Magadannan bir-aq shyǵady. Qarshadaı balany on jylǵa sottap, aýyr jumysqa jegedi. Azaptaıdy. Ne úshin? Onyń kinási ne? Bar bolǵany bolystyń balasy bolǵany úshin ǵana ma?
...Taksıshi bolys balasy-ákesiniń Magadanda kórgen qorlyqtaryn aıtqan soń biraz ýaqyt únsiz qaldy.Osy sátti paıdalanyp men de uıaly telefonyma shuqshıdym. Eger aıtyp otyrǵan áńgimesi ras bolsa, Span bolys jaıly bir derek mynaý ǵalamtorda bolýy tıis! Bul taksıshige senbegendigimnen emes, jýrnalıstik qyzyǵýshylyǵym edi. Taptym! Aqmola óńirinde Span bolys degen kisi bolǵan. Jáne de qandaı isimen aty qalǵan? Oqyńyz!
«Jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda Stolypınniń reformasynan soń qarashekpendiler /orystar/ qazaq dalasyna shubyryp kele bastaıdy. Olar eń bir qunarly jerlerge ruqsatsyz úı sala bastaǵan.Sol kezde Aqmola túbindegi Taıtóbege kelgen orystardy Temesh rýynyń SPAN DEGEN BOLYSY baspanalaryn buzyp, ózderin qamshynyń astyna alyp, qýyp jiberedi. «Saryarqa» gazeti»
Al, kerek bolsa! Span atamyz jáı ǵana bolys emes, elim dep eńiregen er eken ǵoı! Al, onyń jalǵyz tuıaǵy?
-Ákem Magadanda soǵys bastalǵanǵa deıin boldy,-dedi taksıshi,- Qyryq birinshi jyly nemister Keńes Odaǵyna lap bergende qan maıdanǵa suranyp, qaıta-qaıta aryz jazypty. Azap lagerdiń tamuǵynan soǵystyń tozaǵyn artyq kórgen-aý shamasy. Span atamyz balasyna bilim berýden aıanbaǵan eken. Magadanda júrgenderdiń ishinde bolystyń balasy basqalarǵa qaraǵanda bilimi tereń, orys tiline óte jetik bolǵan. Onyń ústine Keńes áskeri fashısterden kúıreı jeńilip, aldy-artyna qaramaı qashyp kele jatqan kez ǵoı. Áskerde adam sumdyq jetispegen. Osynyń bári sebep boldy ma, ákemiz áskerge alynyp, maıdan dalasynan bir-aq shyǵady. Kishi ofıerler daıyndaıtyn kýrstan ótedi. Ákesin atyp, ózip azap lagerine attandyrǵan «Otandy» qorǵap, talaı erlikter jasap, soǵysty Berlınde jeńispen aıaqtaıdy. Jurt jeńis toıyn toılap, artynyp, tartynyp elderine qaıtyp jatqanda ákem olarǵa qyzyǵa qarap turyp, oıǵa batady.
«Elge barǵanda ne isteımin?-deıdi ózine ózi,-Býyny qatpaǵan bozbalany shyryldatyp NKVD-nyń tabanyna salyp bergen aǵaıyn áli ólgen joq! Erteń elge bara qalsa taǵy da aryzdaryn joǵaryǵa jaýdyrmasyna kim kepil? Spandy aıamaǵan qazaq onyń balasyn aıaýshy ma edi? Sákenderdi jutqan aǵaıyn bolystyń balasyn tiri júrgizbes...»
Taksıshi taǵy únsiz qaldy. Syrtta qarly jańbyr. Oıyma Tabyl dostyń óleńi oraldy.
«Qazaq edim degenshe, qusalyqpyn deseńshi,
Tuzaǵyna talaıdyń tusalyppyn deseńshi,
Sáke, Ilııas, Beıimbet úsh arysty bir túnde,
Aramyzdan ap ketken úsh árippin deseńshi...»
«...Qazaqtyń jerine qazyq qadaǵan «qarashekpendilerge» qamshy úıirgen bolysty aıamaǵan qazaq onyń balasyn aıasyn ba? Ne degen satqyn edik? Ne degen jaltaq edik? Aǵaıyndy kóre almaı, aıaǵynan tartar qandaı aıar edik? Barmaımyn! Qaıtpaımyn ol elge!»
Soǵystan qıraǵan Berlınniń úıindileriniń ortasynda turyp bolys balasy osyny oılaǵan. Onyń osylaı jolaıryqta turǵanyn sezgen maıdandas dostarynyń biri Reseıdiń Tambov qalasyna birge júrýdi usynǵan. Hakim qýana kelisti.
Tambov qazaqtyń balasyn jaqsy qarsy aldy. Úı berdi. Jergilikti áskerı komıssarıattyń bastyǵy qyzmetin usyndy. Bylaı qaraǵanda bári jaqsy. Eshteńege alańdamaı ómir súre ber! Qaıdam! Qansha ókpeli bolsa da Saryarqanyń sar dalasyna degen saǵynysh júregine maza bermeıtin. Qara orman orystyń ortasynda júrgen jalǵyz qazaq sol boıy jutylyp keter me edi, bir kúnderi Tambovqa qandastary kelmegende...
Qyrqynshy jyldardyń sońynda Tambovqa, qalany qalpyna keltirýge, Qazaqstannan, Qyzylordadan úsh qyz keledi. Úsheýin kórgen Hakim saǵynyp júrgen Saryarqasy kóship kelgendeı qýanady. Úsheýdiń biri-ózi sııaqty jetim, aqsary qyz Aıjanmen kóńili jarasyp, shańyraq kóteredi.
-Ákem anammen baqytty ómir súrdi,- dedi taksıshi maǵan qarap qoıyp,- Birneshe bala súıdi. Es bilgennen úıde qazaqsha sóıledik. Bir-birimizben oryssha tildeskenimizdi baıqap qalsa qatty renjıtin. Sonaý Tambovta júrip qazaqtyń tarıhyn oqydyq. Ákemizden shejire tyńdadyq. Keıde qara dombyrany qolyna alyp, kúmbirletip kúı shertip otyratyn. Elde qandaı ataqty tulǵalardyń bizge týys bolyp keletinin bilip óstik.
Sekseninshi jyldary ákem qatty aýyrdy. Jasy da kelip qalǵan. Kóp ómiri qalmaǵanyn ózi de, biz de sezdik.
-Áke, olaı-bulaı bolyp ketseń elge aparyp jerleıik,-dedim men oǵan,-Ózińiz de sony oılap jatqan bolarsyz?
-Joq!-dedi ol qatýlanyp,-Ol el úshin men baıaǵyda ólgenmin! Basyma kelip duǵa oqıtyn eshkim qalǵan joq onda!..
Kóp uzamaı ákem ómirden ótti. Óziniń sońǵy qalaýymen Volgogradtyń Mamaev qorǵanyna jerledik. Óle ólgenshe aǵaıynǵa degen ókpesi tarqamaı ketti. Júregine shemen bolyp qatyp qalǵan eken ǵoı...
Taksıshi kókiregin kere taǵy kúrsindi. Men sóz tappaı syrtqa qaradym. Aǵaıyn úshin uıalǵanym shyǵar...Baratyn jerime jetip qalǵan ekenmin. Túsýge yńǵaılana bastadym.
-On jyl boıy Astanadamyn!-dedi taksıshi kóligin toqtatyp jatyp,-Ákemniń týystaryn taptym. Elmen birge ósip, ónip jatyrmyz. Atam Spannyń osynda qaraǵaıdan qıystyrǵan záýlim úıi bolǵan eken! Arhıv qoparyp júrip ony da taýyp aldym. Áli tur. Áldebir kompanııalar ıemdenip alypty. Bar dáıek, derekterimdi qosyp joǵaryǵa hat ta jazdym. Jaýap joq.Men ony paıda kóreıin dep daýlap júrgen joqpyn! Syrtyna eń quryǵanda «Qazaqtyń Span bolysy turǵan úı» dep jazylsa deımin. Atam jazyqsyz atyldy, ákem ómir boıy sonyń zardabyn shekti... Bul dúnıede bir ádilettik bolýy kerek qoı,baýyrym! Solaı ma?
Jaýap qatpadym. Taksıshi júrip ketti. Oıǵa shomyp kelemin. «Áı, bere qoımas...Burynǵy Úkimet úıiniń ózin jekeshelendirip jatqandar Span bolystyń úıin urpaǵyna tiri turyp bere me? Áı, bere qoımas...»
...Sálden soń Astananyń záýlim úıleriniń arasymen kele jatyp, qaraǵaıdan salynǵan birneshe kóne ǵımaratqa kózim túskeni. Bolystyń úıi osylardyń biri shyǵar?..

Pikirler