Baǵdad MÚPTEKEQYZY, «Qyran» federaııasy qoǵamdyq qorynyń atqarýshy dırektory:
- Umytyla bastaǵan ulttyq salt-dástúrlerimiz ben ǵuryptarymyzdy ortamyzǵa qaıta oraltqan — tolaıym Táýelsizdik. Táýelsizdik jemisteri alýan túrli. Bul kúnderi san qatparly tirshiliktiń barlyq salasynan máýesi menmundalap tur. Onyń bir ǵana mysalyn sizdiń qordyń jumysynan da keltirýge bolatyn sekildi. Shaǵyn ǵana qusbegiler mektebi ulǵaıyp, federaııa, odan qaýymdastyq quramyna enip, qanatyn keńge sermep otyrǵan jaıy bar. Bastalǵan istiń aıaqsyz qalmaı, nátıjeli sheshim tapqany táýelsizdiktiń arqasynda desek, esh qatelespeıtinimiz anyq qoı?
- Iá, ulttyq sport túrleriniń de, ulttyq dástúrlerimizdiń de qaıta jandanýyna dem bergen táýelsizdik ekeni barshaǵa aıan. Áıtpese keńestik kezeńde eń áýeli ulttyń ult retinde ózindik ereksheligin aıqyndaıtyn dúnıelerdiń birtindep umytyla bastaǵany eshkimge jasyryn emes. «Jalaıyr Shora» mektebiniń negizinde «Qyran» federaııasy qoǵamdyq qory quryldy, onyń tóraǵasy esimi elge keńinen tanymal, halyq qalaýlysy Nurlan Ónerbaı. Bizdiń federaııa Ulttyq sport túrleri qaýymdastyǵynyń quramyna kiredi. Al qaýymdastyq tóraǵasy ulttyq qundylyqtardy kózdiń qarashyǵyndaı aıalap, qamqor bolyp júrgen azamat Qaırat Satybaldy. Qaýymdastyqtyń quramynda onnan astam federaııa bar. Isti bastaý bar da, ony ári qaraı jalǵastyrý bar. «Biter istiń basyna, jaqsy keler qasyna» demekshi, eger Qaırat, Nurlan syndy janashyr azamattar bilek sybanyp kirispegende, bizdiń bastamamyzdyń jarty jolda qalyp qoıýy ábden múmkin edi.
Bul kúnderi táýelsiz memleketimizdiń kók týynda qyran beınesi beker turǵan joq. Onyń tereń sımvolıkalyq máni bar. Qyran quspen bizdiń qazaq halqynyń bitim bolmysy uqsas kórinedi maǵan. Qyran óte bıikten qaraıdy, Qyran sekildi qazaqtyń da rýhy bıik, alystan oılap, kez kelgen másele tóńireginde asyqpaı tujyrym jasaıdy. Qazaqtyń bar bolmysy qyran qus, qumaı tazy, júırik atyna toqaılasqandaı.
Kúnge qarap tike ushatyn qyrannyń eshbir basqa qusta kezdespeıtin qasıetin qazaqtyń qaıtpas qaısarlyǵyna uqsatamyn óz basym.
- Ózge emes, eń áýeli ózimiz úshin de ekzotıkalyq sıpat alyp bara jatqan qusbegilik ónerdiń jandanýyna alǵash atsalysqan jannyń birisiz. Negizinen, er-azamattarǵa tán ónerge qyzyǵýshylyq neden bastaý aldy?
- Úlken atamyz zamanynda eki júzdeı qyran ustaǵan, eline syıly, baqýatty kisi bolǵan eken. Ol kisiniń aýlasynda bulbul da saıraǵan kórinedi. Al ákem de jas kezinde qarshyǵa ustaǵanyn aıtyp otyratyn, kishkentaıymnan ákemniń inisi Báıtekeniń, sondaı-aq Toqtasyn, Moldajan atalarymnyń ony qalaı kútip, baptaǵanyn kórip óstim emes pe, soǵan qaraǵanda bul meniń qanymda bar, tekpen birge súıekke sińgen qasıet pe dep oılaımyn. 1961 jyly babalarymyz Qytaıdan elge ótken kezde «búrkitimdi ótkizbese, sobetińe barmaımyn» dep qıǵylyq salǵan Toqtasyn atamyzdyń bastan ótkergen mashaqatyn bizdiń áýlettiń úrim-butaqtary tegis biledi. Sodan atamyz jaryqtyq búrkitin náreste retinde tirketip, shekaradan tastamaı alyp ótken ǵoı.
Qusbegilik — ata-babamyzdyń asyl muralarynyń biri. 1980 jyly KazGý-diń jýrnalıstıka fakýltetin bitirisimen Qazaq radıosynyń «Aýyl ómiri» bas redakııasyna qyzmetke ornalastym. Redakııanyń atynyń ózi aıtyp turǵandaı, jyldyń tórt mezgili aı saıyn keminde eki ret respýblıkamyzdyń túkpir-túkpirine issaparǵa shyǵatyn edim. Júrgen jerimde ulttyq dástúrlerimizge qatysty kez kelgen eleń etkizer jańalyqty nazardan tys qaldyrmaýǵa tyrysatynmyn. Ásirese, meni qatty qyzyqtyratyny — qusbegilik óner boldy. Búrkit ustaǵan jan kórsem, mindetti túrde jazyp alyp, habar daıyndaý buljymys ádetime aınalǵan-dy. Kezinde men suhbattasqan ondaǵan búrkitshiden bul kúnderi qalǵany 4-5 kisi ǵana.
- Degenmen kez kelgen istiń basynda áıteýir bir shynaıy janashyry, sol salany bes saýsaqtaı biletin azamat turmasa, odan ári damýy neǵaıbil. Bul rette elimizdegi qusbegilik óneriniń alǵashqy janashyrlary kimder bolǵan edi?
- Ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynyń aıaǵynda «Jalaıyr Shora» atyndaǵy qusbegiler mektebi quryldy. Onyń negizin qalaǵan belgili etnograf-ǵalym Jaǵda Babalyquly, búrkitshiler: Sháken Oshanbaıuly, Japar Satylǵanuly, Baıjúnis Kódekuly, Toqtasyn, Moldajan Mámetuldary bolatyn. Jaǵda aǵamyz búrkitshiler jaıly áńgime bola qalsa «Orta júzde Tineı degen qusbegi boldy, Uly júzde Shora degen, «aspanda qussha ushsam qanatym talady, jerge qonsam Jalaıyr Shora alady» dep aıtatyn edi únemi. Degeresten 2 gektar jer alyp, búkil osy ulttyq sport túrleri — kókpar, toǵyzqumalaq, báıge, saıatshylar men atbegilerdiń basyn biriktiretin etnografııalyq aýyl ashýdy josparlapty kezinde. Ol kisilerdiń bas bolýymen 1989 jyly Almatynyń Ortalyq stadıonynda tuńǵysh ret kórshiles qyrǵyz, túrikmender qatysqan, Táýelsizdiktiń bastapqy jyldary, ıakı 1991 jyly Naýryz meıramy aıasynda Almaty ıppodromynda búrkitshilerdiń respýblıkalyq saıysy da ótti. Bul óner endi órken jaıa ma degen josparlaryna naryqtyń alǵashqy jyldaryndaǵy qıyndyq qatty áser etken sekildi. Ol kezeńniń eshkimge ońaı tımegeni ras, sol jyldary kóptegen ıgi bastama tek qııal túrinde qalyqtap qaldy emes pe?! El eńsesin jııa bastaǵan tus, 1997 jyly Jaǵda Babalyquly óziniń orta jolda qalǵan armanyn maǵan tabystap, «Jalaıyr Shora» atyndaǵy qusbegiler mektebiniń shańyraǵyn qaıta kóterýdi qaıta-qaıta aıta berdi. «Jassyń ǵoı, jarty jolda tastap ketpeı, ulttyq dástúrlerdiń qaıta jańǵyrýyna úlesińdi qos» dep amanattaǵan soń, jýrnalıst Súleımen Mámet aǵaıymnyń qoldaýymen ekeýmiz baryp, ataqty qusbegiler áýletiniń biri Seıitjan Kódekovpen birge baıaǵy mektepti endi ortalyq retinde qurdyq. Sodan beri osynaý kıeli ónerdiń órkendeýine shamam jetkenshe atsalysyp kele jatqan jaıym bar.
- Qusbegilerdi tabý da ońaıǵa túspegen bolar?
- Bizdiń Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy «Nura» degen bir ǵana aýyldyń ózinde 20 shaqty qusbegi bar. Kezinde Qytaıdan qyran qustaryn birge alyp kelgen Mámetov pen Kódekovtar áýleti. Olar keńestik kezeńde umytyla bastaǵan qusbegilik ónerdiń 70-80 jyldan keıin elimizde qaıta túleýine yqpal etip, óz úlesterin qosqan, onyń ári qaraı damýyna jol salǵan azamattar.
- «Qyzyl kitapqa» engizilgen qyran tobyna jatatyn qustardy qalaı bolsa solaı alyp júrýge bolmaıdy emes pe?! Jyl saıyn «Sonar» ótkizýdi dástúrge aınaldyrǵan sizder úshin bul turǵyda arnaıy jeńildikter qarastyrylǵan ba?
- Qaıdaǵy jeńildik? Qusbegilikti ulttyq sport túrlerine engizdik. Degenmen munyń áli tolyqqandy jasalynǵan túrli kólikterde tasymaldaýdyń erejesi joq, zańdylyqtary bekitilmegen. Jylda oblystarǵa jarysqa barar kezde ábden qınalamyz. Adamdarmen birge otyrǵyzý qolaısyz, júk qoıatyn jerlerge ótkizý qaýipti. Torǵa syımaıdy. Qyrandar qanatyn jaıǵan kezde kólemi 3 metrge deıin sozylady. Bir qanatynyń ózi — 1,5 metr. Alataý, Altaıdyń qyrandarynyń salmaǵy 10 kelige deıin barady, ony qashanǵy qolyńa ustap otyrmaqsyń, ol múmkin de emes qoı. Biz únemi ushaqqa da, poıyzǵa da qustar úshin kámeletke tolmaǵan balalardyń bıletin alyp, tasyp júrgen jaıymyz bar, onyń ózinde bizdiń Almaty oblysy ákimdiginiń kezinde jasaǵan batyl áreketiniń nátıjesinde, Sport basqarmasynyń ruqsaty bar. Keıbir oblystardan kelgen qusbegiler júk qoıatyn jerge ornalastyryp alyp kelgenimen jol boıy kútimsiz, sharshaǵan qustar ań almaq turmaq, jóndep usha almaı da qalady, jol azabyn kótere almaǵan keıbiri tipti ólip te qalady.
Osy rette ulttyq sport túrlerine qatysty arnaıy zań kerek sekildi. Kez kelgen damyǵan memlekette eń áýeli ulttyq sport túrlerin jandandyrýǵa asa mán beriledi eken. Alysqa barmaı-aq, ózimizdiń kórshi Reseı bıýdjetinen sportqa bólinetin qarjynyń teń jarymyn ulttyq sport túrlerine, qalǵan jartysyn olımpıadalyq oıyndarǵa bóletin kórinedi.
Eýropa memleketterinde qabyldanǵan chıp bizde áli birizdilikke túsken joq. Onyń da problemasy jetedi. Qustyń keýdesine nómiri bar arnaıy qondyrǵy ornatady da qaı jerde ushyp júrgenin kompıýter arqyly baqylap otyrady. Bálkim, bul terrıtorııasy Qazaqstannyń bir oblys emes, bir aýdanynyń kóleminen aspaıtyn Eýropa memleketterine tıimdi shyǵar, al bizdiń Altaı men Atyraýdyń arasyn kózden tasa etpeımiz degen bos áýreshilik, esesine qusbegilerimiz qınalýda. «Keýdesin tesip, chıp qondyrǵan qustarymyzǵa zalalyn tıgizedi, bosqa óltirip alamyz» dep úrkip, kezinde kelgenderden jasyryp qalǵan aqsaqaldarymyzdyń aldy «qyzyl kitapqa» engizilgen qusty zańsyz ustap otyrǵany úshin sottalyp ta jatyr.
Qusbegilik mektepteri de ashylýda. Mektepte 20-30 baladaı oqıdy, olarǵa qustardy naqty kórsetpeı qalaı úıretpek, osynaý ónerge qalaı baýlymaq?! «Qyzyl kitap» degen syltaýmen qyran ustaýǵa esh ruqsat joq, sonda bolashaq qusbegilerdi qalaı daıyndap shyqpaq, nemen oqytpaq, osynyń báriniń basyn toǵystyratyn, arajigin aıqyn ashyp kórsetetin bul salanyń tolyqqandy erejesi joq. Qarama-qaıshylyqtary kóp-aq. Birin-biri túsinbeı júrgen jurt.
- Qusbegilik mektepterde mamandar jetkilikti me?
- Qusbegilik ónerdi jastaıynan janyna serik etken azamattar osynaý ónerge ıkemi bar-aý degen balalardy onyń qyr-syryn meńgerýge shama-sharqynsha baýlyp jatqan jaıy bar. Sport jáne týrızm akademııasynda júıeli túrde ulttyq sport túrleri úshin arnaıy mamandar, tóreshiler daıarlaý jaǵyn qarastyrsa quba- qup. Alaıda qazirgi tańda bir problemadan ekinshisi týyndap, sol qıyndyqtar men kedergilerdi azaıtamyz dep shabylýmen álekpiz.
Almaty oblysyndaǵy Nura aýyly uly Jibek jolynyń boıynda. Tabıǵaty da qyran baptaýǵa óte yńǵaıly. Sony etnografııalyq aýyl etemiz be degen oıymyzdy iske asyrý jaǵy qıyndaý bolyp tur. Nurlan Ónerbaev tıisti oryndarǵa depýtattyq saýal da joldady. Ázirge qanaǵattandyrarlyq jaýap joq.
Qýanatynymyz — ulttyq dástúrimizdi jalǵastyrar urpaq bary, endi umytylmaıdy, bul sala qaıta túleý ústinde. Oǵan dálel Raıymbek, Jambyl aýdandarynda ótken sońǵy jyldardaǵy «Sonarǵa» 40-tan astam búrkitshi, on qarshyǵa baptaýshylar keldi, deni jastar. Onshaqtysy ǵana eskikózder. Eń kishkentaı Turnııaz Eshmet alty jasta, Jambyl oblysynda turady.
Ókinishtisi — kezinde akademık, ǵulama ǵalym Álkeı Marǵulan: «Qusbegilik — qazaqtyń uly mádenı murasynyń ashylmaı qalǵan paraqtarynyń biri, óziniń zertteýin kútip jatqan ulttyq óner» dep asa zor baǵa bergen ulttyq qundylyqtarymyzdyń ajyramas tarmaǵy osynaý ónerdiń «Mádenı muraǵa» kirmeı qalǵany.
- Búrkitshiler saıysyn negizinen bir-eki oblysta ǵana ótkizýmen shektelip kelesizder. Basqa óńirlerge shyǵý oılaryńyzda joq pa?
- «Sonar» Almatyda, «Qansonar» Kókshetaýda, «Salbýryn» Qaraǵandy oblysynda ótkizip júrmiz. Atyraýda, Qostanaıda bir retten ótti, Qaraǵandyda keıde ótedi, keıde joq, ol endi oblys basshylarynyń kóńil kúıine baılanysty. Almaty men Aqmola oblystarynda turaqty túrde ótip keledi.
Bir jyldary «Sonar» Qostanaıda ótti, endi at basyn Jambyl oblysyna qaraı bursaq pa degen oıdamyz.
Sal-seriler izimen búrkitshiler deısiz be, atbegiler deısiz be, báıge, kókpar deısiz be barlyq ulttyq sport túrine kirer oıyndardyń basyn biriktirip, ulttyq oıyndardyń festıvalin uıymdastyrýdy kópten oılap júrgen edik, sonyń sheti kórine bastady. Táýelsizdiktiń 20 jyldyq mereıli merekesiniń qurmetine Elbasynyń kindik qany tamǵan Úshqońyrdyń baýraıynda ústimizdegi jyldyń qarasha aıynda Respýblıkalyq Sport komıteti, Ulttyq sport túrleri qaýymdastyǵy, «Qyran» federaııasy Almaty oblysy ákimdiginiń qoldaýymen tuńǵysh ret Qusbegilerdiń halyqaralyq festıvalin ótkizýdi josparlap otyrmyz. Qazirgi tańda daıyndyq qyzý júrgizilýde.
Suhbattasqan
Ulbosyn AITÓLEN,
«Aıqyn».
