Qazaqstandaǵy Islam partııasy: Saıasat aspanyna Aı shyǵa ma?

5430
Adyrna.kz Telegram

Jaqynda Internette Qazaqstanda dinı (ıslamdyq) baǵyt partııasyn qurý qajettiligin negizdeıtin aqparat shyqty. Aıtýlarynsha, bul elde kún sanap artyp kele jatqan musylmandardyń quqyǵyn qorǵaý úshin qajet. Iá, Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasy dinı negizde saıası partııalar qurýǵa tyıym salady, biraq qajet bolsa bul tyıym alynyp tastalýy múmkin. Sonymen qatar, ıslamdyq qundylyqtardy olardyń atynda nemese jarǵysynda atamaı-aq moıyndaıtyn tarap paıda bolýy múmkin. Aıtalyq, Túrkııadaǵy Ádilet jáne damý partııasy. Osyǵan baılanysty biz birqatar otandyq sarapshylarǵa júginýdi sheshtik:

1. Qazaqstanda osyndaı partııa qurýǵa bola ma? Bizdiń saıası elıtada onyń paıda bolýyna múddeli kúshter bar ma? Bul partııanyń áleýmettik bazasy qanshalyqty keń bolady? Onyń parlamenttegi ókildigi turǵysynan onyń perspektıvalary qandaı?
2. Mundaı partııanyń qurylýy respýblıkamyzdyń bolashaǵy turǵysynan qandaı oń nemese teris saldarǵa ákelýi múmkin? Bul jaǵdaıda Qazaqstannyń aldynda qandaı jańa qaýip-qaterler (nemese, kerisinshe, múmkindikter) paıda bolady?
3. Muny bizdiń negizgi syrtqy saıası seriktesterimiz jáne jalpy halyqaralyq qaýymdastyq qalaı qabyldaı alady?
4. Usynys avtorlary dinı negizde partııalar qurýdyń belgili bir tájirıbesi jınaqtalǵan Eýropa men Azııanyń (atap aıtqanda Japonııa) tájirıbesine júginedi. Jalpy,  mádenıettiń naqty deńgeıin jáne saıası turǵydan alǵanda, ony Qazaqstanda qanshalyqty júzege asyrýǵa bolady?
5. Musylman lıderleriniń eldiń qoǵamdyq jáne saıası ómirine qatysý belsendiliginiń artýyna qalaı qaraısyz? Sizdiń oıyńyzsha, olardyń osy baǵyttaǵy áreketteri madaqtalýy kerek pe, nemese, kerisinshe, belgili bir sheńberde rettelýi kerek pe?
Bul bizge kerek pe?

Marat Shıbutov, saıasattanýshy:

1. Islam partııasy jáne bizdiń halqymyzdyń 70% -y musylman ekendigi týraly barlyq áńgimeler - Iosıf Stalınniń 1913 jylǵy «Marksızm jáne ulttyq suraq» maqalasynyń uzaq merzimdi saldary. «Ult - bul tarıhı negizde qurylǵan, turaqty negizde qurylǵan adamdardyń turaqty qoǵamdastyǵy. tili, aýmaǵy, ekonomıkalyq ómiri jáne psıhıkalyq qurylymy, jalpy mádenıette kórinis tabady » degen edi Stalın.
Osydan kelip: eger siz qazaq bolsańyz, onda siz musylman bolýyńyz kerek jáne t.b. áńgimeler shyǵady.  Qate qurylǵan ulttyq saıasattyń kesirinen KSRO ydyrady, biraq báribir bul kózqarastar ózgermedi.
Shyndyǵynda ıslamnyń bes paryzyn- halyqtyń tórt-bes paıyzy ustanady, tek solardy musylman dep ataýǵa bolady. Qalǵandary - kóbinese belgili bir dárejede "moda" úshin ustanatyndar. Taǵy bir "moda"  keledi - olar soǵan eredi.
Bizdiń elıtamyz ártúrli birlesken jobalarǵa úmit artyp, arab sheıhterimen dos bola bastady, sondyqtan qajylarmen aınalysý, saqal ósirý jáne laqap attardy unatýshylarmen tanymal boldy. Sodan keıin bul úrdis tómengi satylarǵa ketedi. Adamdar áleýmettik lıftilerdiń mınımaldy belgilerin barlyq jerlerde sezinedi. Meshit arqyly yqpal jasaý kerek bolsa onda meshitke baramyz degen sekildi.
Shyn máninde, mundaı partııany qurýdyń arnaıy áleýmettik bazasy joq - bizdiń halqymyz bul úshin tym bilimdi emes. Biraq jıyrma jyldan keıin ıslam toptarynyń ýaqyty bastalýy múmkin.
2. Barlyǵy qarapaıym: eger din jergilikti bolsa (ıaǵnı onyń basshylyǵy elde «ornalastyrylǵan»), onda ol ulttyq múddelerdi eskeredi. Bizde barlyq dinder bar - bular sheteldik uıymdardyń fılıaldary. Biz dinı ortalyq emespiz - eshkim bizdiń nusqaýlarymyzdy tyńdamaıdy, biraq biz basqa adamdardyń nusqaýlaryn tyńdaımyz.
Mine, mysaly, olar bizdiń elde hrıstıan partııasyn jasaıdy, eger ol katolık bolsa, papalyq "buqalardy" qalaı eleýsiz qaldyrady? Eger ol ıslam bolsa, onda ol bedeldi sheıhtardyń pátýalaryn qalaı saqtamaıdy?
Eger bul nusqaýlar bizdiń zańnamaǵa qaıshy kelse, oqıǵalar qalaı damıdy? Bireýi zańǵa qarsy shyǵady. Kóptegen dinderdiń jarǵylary júzdegen jáne myńdaǵan jyldar buryn, basqa elder men mentalıteti ártúrli qoǵamdarda paıda bolǵanyn túsiný kerek. Sondyqtan olardy qazir qoldaný múmkin emes.
3. Eger is júzinde biz 90-shy jyldardyń barlyq jaǵymsyz boljamdaryn rastaıtyn bolsaq, onda Qazaqstan bolashaqtaǵy seriktes retinde de, ınvestıııa tartý úshin qolaıly oryn retinde de sanalmaıdy. Ondaı jaǵdaıda olar bizdiń eldi qaýipti dep sanaıdy da bizdiń azamattarymyzǵa  vıza berilmeıdi. Osyǵan baılanysty biz Aýǵanstan men Pákistannyń deńgeıine jaqyndaı túsemiz. Jaǵdaıymyz nasharlaı túsedi jáne eldiń bedeliniń nasharlaýy, ár azamattyń bedeliniń nasharlaýymen birdeı.

4. Nelikten biz alystaǵy Japonııanyń Komeıto nemese Germanııanyń HDS jáne HSS partııasyn ózimizge mysalǵa alatynymyzdy túsinbeımin? Bizdiń týra irgemizdegi Tájikstan men Ózbekstannyń tájirıbesi bar emes pe?
Tájikstannan bastasaq,  dinı partııanyń qurylýy 1992-1997 jyldardaǵy azamattyq soǵysqa alyp keldi, ol kezde bes mıllıon halyqtan 250 myń adam qaıtys bolyp, bir mıllıonǵa jýyǵy bosqyn boldy. Respýblıkanyń ekonomıkasy áli qalpyna kelgen joq jáne jaqyn arada qalpyna kelmeıdi: búginde Tájikstan postkeńestik keńistiktegi eń kedeı el.
Ózbekstanda, Ferǵana alqabynda, «Tovba» dinı aǵymy 1990 jyldary Namangan qalasy men onyń aınalasyn basqardy. Sodan keıin bul qozǵalys músheleri Djýma Namanganı jáne Tahır Iýldashev Ózbekstanda birqatar shabýyldar jasady, ÓIQ qurdy, Aýǵanstanda, Qyrǵyzstanda jáne t.b jerlerde. Iaǵnı, eger olarǵa ruqsat berilse, onda Tájikstandaǵy azamat soǵysy Ózbekstanda da, Qyrǵyzstanda da qaıtalanatyn edi.
Menińshe, mentalıtet boıynsha biz nemister men japondarǵa qaraǵanda ózbekter men tájikterge jaqynbyz. Protestanttyq partııalar men býddısterdiń bolýy ekitalaı. Eger bizde dinı partııa qurý múmkin bolsa, ol ıslamdyq partııa bolmaq.
Bizdiń túsingenimizdeı, bizdiń aımaqta mundaı tájirıbe onsha jaǵymdy emes.
Sondyqtan aqylǵa qonymdy suraq: bizge bul qajet pe?
5. Negizinde musylman lıderleriniń qoǵamdyq ómirge qatysýy qalypty jáne tipti jaqsy. Olar qýatty uıymnyń ókilderi, óz kózqarastary bar. Olarǵa tek Qylmystyq kodeksti jáne Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksti oqytyp, túsindirý kerek.
Shyndyǵynda eshkimdi erekshe jigerlendirýdiń qajeti joq. Eger adamnyń  ózinde qoǵamǵa degen aıtary bolsa, ol aıtady, al eger ol únsiz bolsa, onda aıtatyn eshteńe joq.

Saıasat pen dinniń sımbıozy qaýipti

Tolǵanaı Úmbetalıeva, saıasattaný ǵylymdarynyń doktory , Ortalyq Azııadaǵy Demokratııany damytý qorynyń bas dırektory:

- Árıne, ózin «zaıyrly memleket» dep jarııalaǵan elde saıası partııalardyń paıda bolýy quqyqtyq normalarmen múmkin emes. Dinı bastamalardy qoldaıtyn elıta tobynyń bolýyna qatysty aıtar bolsam, «ıá» dep jaýap beremin. Elıtanyń eleýli qoldaýynsyz mundaı ıdeıalardy qoǵamdyq pikirge endirý múmkin emes. Bul Qazaqstannyń osyndaı strategııany birinshi ret synap kórýi emes.
Ózderińiz bilesizder, aldymen qoǵamǵa taqyrypty laqtyrady, sodan keıin qyzý talqylaý bolady, jáne biraz ýaqyttan keıin, pikirtalastardyń sıpatyna qaramastan, ıdeıa iske asyrylady, ol shyndyqqa aınalady. Tek eger ol eldegi eń mańyzdy saıasatkerdiń ıdeıasyna veto qoımasa. Tek birinshi basshynyń jaýaby ǵana toqtata alady. Sondyqtan saıası erik bolsa, partııa qurylady. Taǵy bir túsindirý bar, bul qoǵamnyń dinı bóligin bildiretin belgili bir saıası kúshterge qazirgi jaǵdaıǵa áser etý, qoǵamdaǵy saıasat pen dinniń araqatynasyn ózgertý áreketi.
Mysaly, talqylaýdy bastańyz, naqty kún tártibin jasańyz, ózińizdi jarııalańyz jáne t.b. Meniń oıymsha, qoǵamnyń dinı bóligi óziniń quqyqtary men múddelerin qorǵaý úshin resmı ókildik etý týraly suranysty qanaǵattandyrdy. Mysaly, bilim berý júıesinde balalarynyń quqyqtarynyń buzylýy, olardy quqyq qorǵaý organdary únemi tekserip otyrady jáne t.b.
Baza óte áserli bolýy múmkin dep oılaımyn. Saýalnamalardyń qorytyndylary boıynsha, ózderin senýshiler dep sanaıtyn adamdar az, olar shamamen 80% quraıdy. Olardyń shamamen 7% -y barlyq rásimderdi oryndaıdy, ıaǵnı shynymen dindar adamdar. Biraq men bul sanǵa senip tynyshtalmas edim, óıtkeni búginde adamdar dinge degen kózqarasy jáne onyń ómirinde qalaı bolatyny týraly shyndyqty aıtýǵa qorqady. Sonymen qatar, biz málimdegen zaıyrlylyq keıde elde bolyp jatqan dinı proesterge qatysty «soqyr» kúıge enedi. Shyn máninde, saıasat pen din tipti qatal ateızm kezeńinde de bir-birimen baılanysyn úzgen joq. Ǵalymdardyń pikirinshe, olardyń qarym-qatynasynyń sıpaty ǵana ózgerdi, biraq din joǵalyp ketpedi, eshqaıda ketpedi, ol bizdiń ómirimizde árqashan bolǵan, bola da bermek.
Sondyqtan saıasatkerler eldi «zaıyrly» dep jarııalaý arqyly dindi adamdardyń ómirinen shyǵaryp jiberdi dep oılaý aqymaqtyq bolar edi. Biz qalasaq ta, qalamasaq ta  din ómir súrýdi jalǵastyrady, damıdy, ómirdiń ártúrli salalaryna qatysady. Sondyqtan dinı proesterdi elemeý durys emes. Elıtanyń jáne qoǵamnyń belgili bir bóliginiń zaıyrlylyqqa qatysty «soqyr» optıkasy, nátıjesinde dindi parlamentke nemese saıasatqa aparýy múmkin.
Men búgin dinı partııanyń paıda bolýyn jaqsy dep oılamaımyn. Meniń oıymsha, dindi saıasattandyrýdyń jaǵymsyz jaqtary kóbirek. Árıne, men dindi qorlaýdy qalamaımyn, biraq nazar aýdarý kerek dúnıeler bar. Óıtkeni, ıslam jaı ǵana din emes, sonymen qatar belgili bir ómir salty bar ıdeologııa quraly bolyp tabylady, ony árkim unata bermeıdi. Dinı partııalar kóbinese radıkaldy ustanymdardy ustanady, ásirese olar qabyldanbaǵan nemese margınaldy dep sanalatyn elderde qatty baıqalady.
Sonymen birge, eger memleket bul úrdisti, dinı jańǵyrý tendenııasyn elemeıtin bolsa, onda bul úderis birtindep tómendemeıdi nemese joıylmaıdy dep oılamaý kerek. Dál osy tásil bizdiń memleket úshin úlken qaýip týdyrady. Din joıylyp ketpeıdi jáne ózdiginen quldyramaıdy.
Ekinshi qaýip - dástúrli din men memlekettiń dástúrli emes dinderge qarsy yntymaqtastyǵy, bul dinniń saıasılanýyna ákelýi múmkin. Bizdiń terrıtorııamyzǵa tán ıslamnyń baǵyty bizdiń elimizde paıda bolǵan jańa baǵyttarmen básekege túse almaıtyndyǵyn kórip otyrmyz, biraq sońynda QMDB memleketke kómekke júgindi, ol óz kezeginde dástúrli meshitti qoldaı otyryp, eldegi basqa jańa dinı aǵymdarǵa qatysty zańnamada shekteýler engizdi.
Dinniń jáne «zaıyrly memleket» jaǵdaıyndaǵy saıası elıtanyń mundaı sımbıozy úlken qaýip-qater týdyrady. Bul dinniń sekıýrıtızaııasyna ákeledi, ıaǵnı dindi ulttyq qaýipsizdik aspektisine aınaldyrý. Sondyqtan, Qazaqstan zaıyrly memleket retinde, bul salada eshteńe bolyp jatqan joq dep syltaýratyp, kózjumbaılyqqa salynady nemese óziniń ustanymyn qaıta qarap, zaıyrly tujyrymdamanyń daǵdarysyn moıyndaıdy, dinı proesterdi qaıta qarastyrýǵa tyrysady jáne dinı toptarmen qarym-qatynas ornatýǵa múmkindik bermeı, dindi saıasatqa aralastyrtpaıdy.
Islam dini tutastaı alǵanda qazirdiń ózinde transulttyq aǵymdarǵa aınalýda jáne shekarasy qandaı da bir naqty elmen shektelmeıdi. Sondyqtan Qazaqstan da jahandyq proesterden tys qalmaıdy. Onyń ústine, el halqynyń belgili bir bóligi ózin musylmandar, onyń ishinde dindi qatty ustanatyndar sanaıdy. Demek, bul másele kez kelgen jaǵdaıda týyndaýy múmkin.
Bul kez-kelgen teris kózqarasty týdyrady dep oılamaımyn, biraq saqtansaq artyq bolmaıdy. Máselen, ulttyq-patrıottyq partııanyń paıda bolý yqtımaldyǵy qoǵamda úlken pikirtalasty týdyrdy jáne bul halyqtyń kóshi-qon kóńil-kúıine áser etti. Búginde Reseıdiń ózi pravoslavıe shirkeýimen jáne ıslammen belsendi túrde dıalog quryp jatyr, dindi qaraýsyz qaldyrý jaqsylyqqa ákelmeıtinin olar da túsindi.
- Eýropada jáne kóptegen Azııa elderinde demokratııalyq rásimder arqyly máselelerdi sheshýde ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan tájirıbeleri bar. Din men saıasat salasyndaǵy yntymaqtastyq tájirıbesi de jınaqtalǵan. Olar búginde din salasyndaǵy ustanymdaryn baıypty túrde qaıta qarastyryp jatsa da, zaıyrly tujyrymdamanyń daǵdarysyn ashyq moıyndaıdy. Bul elderde din qoǵamnyń mańyzdy quramdas bóligi retinde qarastyrylǵandyqtan zaıyrlylyq týraly pikirtalastar únemi júredi. Bul elderde lıberalızm, neolıberalızm, konservatızm sııaqty saıası ıdeologııalar men ǵylym da  halyqty kúndelikti ómirde qyzyqtyratyn suraqtarǵa jaýap bere almaıdy degen túsinik bar. Mysaly, bul ólim men ómir máseleleri, ádilettilik máseleleri, jaza suraqtary, sııaqty máselelerde adamdar kóbinese dinnen jaýap izdeıdi. Biz ony resmı túrde moıyndaımyz ba, joq pa,  ol mańyzdy emes. Sebebi, din bizdiń ómirimizdiń bir bóligine aınalǵan.

Qoǵam daıyn emes jáne, múmkin, senbeıdi. Sondyqtan, bul memleketterde dinnen bas tartýǵa nemese elemeýge emes, memleket ómirine ıntegraııalaýǵa basymdyq beriledi. Máselen, AQSh-ta resmı túrde eshqandaı dinı partııa joq, biraq dinı aǵymdar Respýblıkalyq partııany qoldaıdy jáne eldegi saıası jaǵdaıǵa, osy partııadan úmitkerlerdiń saıası baǵdarlamalaryna aıtarlyqtaı áser etedi. Buǵan aıqyn mysal - Donald Tramp.
Ókinishke oraı, Qazaqstanda dinı salany aıtpaǵanda, kez-kelgen problemany sheshý úshin demokratııalyq áreketter jasalmaıdy. Sonymen qatar, búgingi tańda saıası elıta dindi el damýyndaǵy teń quqyly seriktes retinde qabyldaýǵa daıyn emes, al dinniń saıasatqa enýine jol bermeı, dinge óte saqtyqpen qaraıdy. Túptiń túbinde  qoǵamnyń dinı bóligi óz quqyqtaryn ashyq talap etýge májbúr bolady.

Men qarsymyn, din saıası ómirge aralaspaýy kerek. Biraq sonymen birge saıasat pen din arasyndaǵy qatynastardyń sıpatyn qaıta qaraý qajet dep sanaımyn. Meniń oıymsha, saıası elıta resmı dinnen basqa dinı aǵymdarmen kelisimge kelip, jumys jasamaýy kerek. Bılik zańnamany qatańdatpaı resmı túrde «zaıyrly ustanymdarda» bola otyryp, dindi saıası qundylyqtaryn qoldaý maqsatynda saıası qarsylastarǵa qarsy úgit-nasıhat júrgizý úshin paıdalanbaýy kerek. Kez kelgen saıasat dindi teń quqyly seriktes retinde tanıdy jáne onymen qarym-qatynas ornatady, dinniń saıasatqa aralaspaıtyndyǵyn nemese qandaı da bir salada eshqandaı yntymaqsyz zaıyrly sıpatty saqtaıtynyn naqty kórsetedi. Sońǵy nusqa búginde is júzinde múmkin emes.

Kenje Tatılıa

"entrAzııa"

Daıyndaǵan "Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler