Eldı auzyna qaratqan Bırjan-Sara aitysyna mektepte bırsydyrtyp qana toqtalǧannan bolar, söz saiysynyŋ, şyndyǧynda, ömırde bolǧandyǧyna senetınbız. Jaqynda «Abai» jurnalynyŋ 1992 jylǧy №3 nömırın oqyp otyryp, Mūhtar Äuezovtıŋ būl aitys ülgısın Abaidyŋ aqyn şäkırtı Ärıptıŋ şyǧarǧandyǧy turaly maqalasyn oqyp, taŋǧaldym. Ne de bolsa, tarihi şyndyqqa köz jetkızbek maqsatta aitysty oqyp şyǧyp, ol turaly jazylǧan zertteulerdı aqtarudy jön kördım.
Ädebiet tarihyn zerttegen ǧalymdardyŋ basym bölıgı būl taqyrypty ainalyp ötpegen. «Anau aitypty, mynau bylai jazypty» degennen görı, aitysty basynan aiaǧyna deiın oqyp şyqqan adam mäselenıŋ aq-qarasyna özı-aq köz jetkızedı. Mūhtar Omarhanūly «Abaidyŋ tuysy men ömırı» atty maqalasynda Abai öleŋge qataŋ talap qoiǧandyqtan, şäkırtterın qatty synap, mınderın öleŋge qosyp ta jıbergendıgın aitady:
«Mäselen, Kökbai, Ärıp, Şäkerım üşeuınıŋ üş türlı öleŋderın eske alyp:
Hat jazdym Äzıret Älı aidaharsyz,
Bızde joq altyn iek, sary ala qyz.
Kärılıktı jamandap, ölım tılep,
Bolsyn degen jerım joq jıgıt arsyz, – deidı. …Alǧaşqy joldaǧy – «Äzıret Älı aidahardy» Kökbaidyŋ qysa jazǧyş bolǧandyǧyn aitty. «Altyn iek, sary ala qyz» dep syban Ärıp degen aqyn «Ziiada» degen qysasynda sūlu qyzdy sipattaimyn dep, iegı altyn, közı gäuhar dep maqtauyn asyryp, tüsıne qaramai, asyl tastardy synai berse kerek. Soǧan aitylǧan. Soŋǧy ekı auyz kärılıktı jamandap aitqan Şäkerım öleŋıne arnalǧan.
Osy sözder aqyndardyŋ barlyǧyna da auyr tigen şyǧar. Bıraq ışterınde, äsırese Ärıp qatty namys qylyp kektenıp, Abaidan esesın qaiyrmaq bolyp, «Bırjan-Saranyŋ aitysyn» şyǧarǧan. Sonda Sara aitty qylyp Abaidaǧy kegın, şynymen-aq, alǧandai bolady. Bırjan-Sara Ärıpke, äşeiın oidan şyǧarǧan «geroilar» eseptı ǧana kerek. Sondyqtan Bırjannyŋ arǧyn emes, kerei ekenın de eskermegen. Mümkın, ol kezde Bırjannyŋ ruyn bılmegen de şyǧar».
Aitystan arǧyn men naimannyŋ rulyq söz qaǧysy körınıp tūr. Äsırese aitystaǧy Saranyŋ sözderınen tobyqtynyŋ ırı tūlǧalary Qūnanbai men Abaiǧa qatty narazy ekendıgın baiqaimyz. Sara, aitysta atalǧandai, qaptaǧai ruynan emes, mataidyŋ kenje degen tarmaǧynan. Al aitysta Sara bıryŋǧai sybannan şyqqan 17 aqyn men bedeldı bi-bolystaryn, Jarma öŋırıne mäşhür adamdarynyŋ esımderın jıpke tızgendei aityp beredı. Abaitanuşy Qaiym Mūhamedhanūly «Abaidyŋ aqyn şäkırtterı» atty kıtabynda Jetısudyŋ 18 jastaǧy qyzy qanşa jerden «şejıreşı» desek te, sybannyŋ adamdaryn bıluı qiyn deidı.
Qaiym atanyŋ: «Lepsı, Zaisan, Semei uezderıne qaraityn qarakereidıŋ belgılı adamdarynyŋ aty atalmai qalǧandary joq. Osylardyŋ bärı matai qyzy Saranyŋ auzynan maqtalady. Al mataidyŋ būlar qatarly ataqty adamdary, mysaly, Būǧybai batyr, Japalaq bi, Sadyr Siqymbai, Qyzai balapan bi taǧy basqalar Saranyŋ auzyna da alynbai qalady. Sol siiaqty «qarakerei aqyny Tübekpen Maman aldynda üş kün, üş tün aitysqan» deitın mataidyŋ ataqty aqyny Tolǧanbai da Saranyŋ auzyna alynbai qalǧan», – degen sözınde köre bılgenge astarly aqiqat jatyr.B.Erdembekov te aty atalǧan adamdardyŋ Saraǧa emes, Ärıpke tuys, jerles ekendıgın jäne olardyŋ bedelın Ärıptıŋ jaqsy bılgendıgın aitady (Bauyrjan Erdembekov «…Būl öleŋ şyqqan eken bırtalaidan» /«Bırjan-Sara aitysyn» zertteudegı kökeikestı mäseleler/. Maqalanyŋ tolyq nūsqasyn gazetımızdıŋ saitynan oqi alasyzdar). Bauyrjan ERDEMBEKOV, filologiia ǧylymynyŋ doktory, Abaidyŋ aqyndyq ortasyn zertteuşı: – Aitystyŋ tolyq nūsqasy dep tanylyp jürgen 1899 jylǧy Zaisan nūsqasyn negızge alsaq, Ärıp Bırjan men Saranyŋ kezdesuın, ondaǧy öleŋ-sözderın arqau ete otyryp, aitysty belgılı bır siujettık jelıske qūrylǧan körkem şyǧarma etıp jazǧan. Bırjannyŋ Eşkıölmeske keluı, Saranyŋ şeşesımen, sıŋlısımen aitysuy, naiman men arǧyn, dälırek aitqanda, Ärıpke jaqyn taqyryp – syban-tobyqty arasyndaǧy tartysty Saranyŋ bas bostandyǧy siiaqty taqyrypqa ūştastyryp äkep, ädemı siujettık jelıs qūrauy Ärıptıŋ tolyq avtorlyq qūqyǧyn aiqyndaidy. «Bırjan – Sara aitysynyŋ» Ärıp Täŋırbergenūly qolynan tuǧan körkem tuyndy ekendıgın quattaityn negızgı degen mäseleler: – «Bırjan – Sara aitysyn» Ärıp jazǧan degen pıkırler töŋkerıske deiın jäne odan keiıngı 30-jyldardyŋ aiaǧyna deiın talassyz türde aitylyp keldı; – aitystyŋ körkem şyǧarmaǧa tän belgılerın atasaq, bırınşıden, aitys bas-aiaǧy jinaqy, oqiǧasy bar, belgılı siujetke qūrylǧan, ekınşıden, jerı şalǧai ekı öŋır aqyndarynyŋ söz saptauy, öleŋ qūrulary, bügıngı tılmen aitqanda, stilı bır. Osyndai körkemdıgı mınsız aitys qūru üşın ülken aitys aqyny bolu şart. Al Bırjan, eŋ aldymen, aitys aqyny emes, Saranyŋ da bızge jetken aitystary mūndai körkemdık biıkten körınbeidı; – aitysta özın arǧynmyn degen Bırjan – arǧyn emes, kerei ruynan. Sara da, aitysta atalǧandai, qaptaǧai ruynan emes. Sara mataidaǧy kenje degen eldıŋ tastemır degen az ǧana ruynan şyqqan. Öz ruynyŋ atynan söilemeu – aitysqa, jalpy, aqyndar tabiǧatyna jat närse. Qalai desek te, Bırjandy – arǧyn, Sarany qaptaǧai etıp otyrǧan – Ärıp; – aitys arǧyn men naiman, onyŋ ışınde matai aqyndarynyŋ arasynda boldy degen künde de, ekı aqynnyŋ ru jaǧyn söz etkende tobyqty men sybanǧa auyp ketuı – taǧy da Ärıptıŋ körkem tuyndynyŋ tartysyna yŋǧailaǧan ädısı; – aitystaǧy Abai men Qūnanbaiǧa qatysty sözder taǧy da Ärıpke qatysty. Ärıptıŋ «Ziiada-Şahmūrat» qissasynyŋ Abai tarapynan synaluy, Ärıp sony kek körıp (būl arada öner adamdarynyŋ arasyndaǧy şäkırttıŋ ūstazǧa degen arty joq aşuy dep ūqqan jön), aitysqa Abaidy jamandaǧan sözder qosady. Būl turaly Tūraǧūl Abaiūlynyŋ estelıgınde de aitylǧan. Quanyşbai aqynmen aitysynda da Ärıp būl qūbylysty moinyna ala jauap qaiyrǧan. Aqiqatty aqtaramyn degen adamǧa Qaiym atanyŋ kıtabynda dälel jeterlık. Közkörgen adamdardyŋ naqty pıkırı köŋılımızdı könşıtedı. Ärıptı körgen ataqty halyq aqyny Nūrlybek Baimūratov estelıgınde Semeide Abaidyŋ ūly Tūraǧūl üige Kökbai, Ärıpter keldı degen soŋ, solarmen tanysuǧa baryp, qonaqtardyŋ ışındegı Qanyştyŋ aǧasy Äbıkei Sätpaev Ärıpten «Bırjan-Sara aitysyn» sız şyǧardyŋyz ba?» dep sūraǧandyǧyn aitypty. Sonda Ärıp: «İä, būl aitysty bırer sebeppen men jazyp edım. Būl sözde qanşa kınänıŋ bar ekenın özım de bılmeimın, äiteuır, «Bırjan – Sara aitysy» dep jazdym», – degen eken. Būl aitysty barynşa zerttegen Iliias Jansügırovtıŋ jasy elulerdegı Saramen kezdesıp, arnaiy sūraǧanynda: «Ony şyǧaryp jürgen Ärıp qu ǧoi», – degenı de bar. 1936 jyly Jambyldyŋ merekesın toilauǧa Almatyǧa kelgen halyq aqyndarynyŋ bır otyrysta aitysty söz qylǧanyn Sädu Maşaqovtyŋ estelıgınen baiqadyq. Sonda Iliias: «Aitys aqyndary qolma-qol suyryp salyp aitady. Al bırden mūndai mazmūndy, körkem öleŋ şyqpaidy. Būl köp oilanyp, tolǧanyp jazǧan bır aqynnyŋ ǧana öleŋı boluy kerek», – degen eken. Tüiın Tarih betınde körkem siujettı şyǧarma bolyp qalǧan «Bırjan-Sara aitysyn» jazyp, Abaidyŋ synauymen qūndy mūra qaldyrǧan Ärıp Täŋırbergenūlyna ūrpaqtyŋ alǧystan basqa aitary joq. Ärıp tek Bırjan men Sarany ǧana söz qaǧystyrtyp qoimai, «Täuke men Ūrqiia aitysy» syndy qazynany şyǧaryp, qazaq ädebietınıŋ tozbaityn jauharyna ainaldyrdy. Ärine, auadan alynǧan aqpar emes, rasynda, tarihta bolǧan Bırjan sal men aqyn Saranyŋ kezdesuınen tuǧan tüitkıldı oi edı. Jienqūldai jamanǧa aittyrylǧan Saranyŋ taǧdyryna alaŋdaǧan Bırjannyŋ ädeiılep Jetısuǧa ızdep baryp, Tūrysbek qajyǧa aryz aitqanyn Sara Tastanbekqyzynyŋ ömırın tereŋ zerttegen T.Qalilahanov täptıştep jazǧan. Demek, Bırjan men Sara arasyndaǧy äŋgıme tarihta bolǧan, Bırjan men Sara bır-bırıne qanşama öleŋ arnaǧanyna qarap, būl aitysqa negızgı tūlǧalardyŋ da ülesı bar ekendıgın ūmytpaǧan jön. Arnaiy söz qaǧystyryp aityspasa da, ömırde bolǧan kezdesudı qaǧaz betıne tüsırudı, qoǧamnyŋ äiel zatymen sanaspaityn mäselesın örnekteudı qolǧa alǧan Ärıp aqynnyŋ eŋbegı erlıkke tatidy. Ol – şyndyq.
Jadyra Jūmakülbaeva
…Būl öleŋ şyqqan eken bırtalaidan («Bırjan-Sara aitysyn» zertteudegı kökeikestı mäseleler) «Birjan-Sara aitysynyŋ» aqiqatyn anyqtau ǧasyrǧa juyq uaqytty ūttyrǧan-dy. Olai deitinimiz — qazaq ädebietinde būl tuyndyǧa pikir bildirmegen ädebiettanuşy kemde-kem desek, ūzaq-sonarǧa sozylǧan pikirler, oilar, däleldeuler, şeşimder tizbektelgenmen, atalmyş aitys äli künge aqyrǧy nüktesine jetpedi. Aldymen dau ekige jaryldy: biri — aitys bolǧan, ekinşisi — aitysty şyǧaruşy Ä.Täŋirbergenūly. Kele-kele osy eki pikirden üşinşi bir tūjyrym tuyndady: Sara men Birjan kezdesip aitysqan, biraq aitys sol qalpynda saqtalmai, keiinnen Ärip aqyn osy aitysty özinşe jyrlaǧan. Ötken ǧasyrdyŋ basynan bastap osy öner tuyndysy jaiynda pikir bildirmegen zertteuşi, ädebietşiler kemde-kem. Basy Jambyl aqynnan bastap Q.Jansügirov, M.Äuezov, S.Mūqanov, S.Maşaqov, Q.Mūhamedhanov, N.Baimūratov, T.Qalilahanov, S.Qainarbaev, Ö.Esnazarov, Ş.Ahmetov, E.Ysmailov, M.İmaşev, N.Aitov taǧy basqa ädebiet qairatkerleri aitysqa qatysty är ūdai pikirler bildirgeni belgili. Biz būl arada ol pikirlerdi taldap olarǧa baǧa berudi maqsat etpedik. Būl jaiynda «Ärıp aqyn» atty monografiiamda (Almaty: «İnform-Arna», 2001) jan-jaqty toqtalǧanmyn. «Birjan-Sara aitysynyŋ» jyldar boiy (äsirese, tarihi derekterdiŋ şielenisken soŋǧy jyldarda) zerttelu sürleuin süzgen adamǧa közge badyraiyp baiqalatyn bir närseni aita ketuimiz kerek. Aitysqa bailanysty ekige jarylǧan, bir-birin joqqa şyǧarar kereǧar dälel-derekter keltirip jürgen zertteuşilerdiŋ ǧylymi pikirleri ūdaiy birjaqtylyqtan qūtyla almai keledi. Mäselen, aitysty «boldy» dep däleldeuşi ǧalymdar «Ärip şyǧardy» degen däldi derekterge toqtalmai, ainalsoqtap ketedi. Al, Äriptiŋ avtorlyǧyn quattaityndar Birjan men Saranyŋ kezdesip, aitysqanyn beretin faktilerge közjūmbailyq tanytady. Qysqasy, ärkim özi aitqan pikirlerin küitteuden äri aspaidy. Atalmyş aitystyŋ äli künge naqty bir toqtamǧa kelmei, birin-biri joqqa şyǧarǧan dau-damaidyŋ örşi tüsuiniŋ negizgi sebebi de osynda. Sondyqtan da, ǧasyrǧa sozylǧan ädebi daudyŋ ädildigine jetu üşin, ärkim öz pikirin qorǧap, qoldaǧannan göri, aitys turasyndaǧy däldi faktiler men tarihi derekterdi jan-jaqty salǧastyra qarap, ortaq bir tūjyrymǧa kelgen jön. Atalmyş aitystyŋ tynys-tylsymyna üŋilsek, äli köptegen jailardyŋ köleŋkeli jaqtary körinis berip jatyr. Sondyqtan da, «Birjan — Sara aitysynyŋ» tabiǧatyn tanuda osyndai kökeikesti mäselelerdiŋ tamyryn basyp, oǧan Ärip aqynnyŋ tikelei qatystylyǧyn däleldeu maqsatynda öz oiymyzdy ortaǧa saludy qajet is dep sanadyq. «Birjan-Sara» turaly daudyŋ uşyǧyp, tarihi derekterdiŋ özi birin-biri joqqa şyǧaryp, qaişylyqqa ūrynyp jatqanyn este ūstai otyryp, biz būl arada, anau atty, mynau aitty degen köneköz qariialardan, Sarany, Birjandy, Äripti közi kördi degenderden jinalǧan naqty tarihi däleldersiz estelik, äŋgimelerdi keltiruden boiymyzdy alşaq ūstadyq. Sondai-aq, aitys jaiynda bügingi künge deiin aitylyp, ūdaiy qarama-qarsylyqtan qūtyla almai kele jatqan ǧalymdarymyzdyŋ, zertteuşilerimizdiŋ, jäne jalpy ädebiet maŋynda jürgenderdiŋ oi-pikirlerine jyǧyla jüginbei, aitys aqiqatyn aitystyŋ özinen, sondai-aq, «Birjan-Sara aitysyna» qatysty aitylǧan aqyndardyŋ mūralarynan, dälirek aitqanda öleŋ-jyrlarynan tabuǧa tyrystyq. «Aitys» boldy deuşiler aldymen Sarany 1878 jyly tuǧyzyp, artynan 1854 jylǧa ilgeriletti, «aitys» uaqytyn da 1895-ten 1871-jylǧa auystyrdy. Sonymen, «Törebai men Sara aitysy» syndy tarihi derek aqyn Saranyŋ bir emes eki öleŋder jinaǧyndaǧy «Sara 1878 jyly tudy, 1895 jyly Birjanmen aitysty»,- degen derekterdi joqqa şyǧardy (qaraŋyz: Tastanbekqyzy S.Tordaǧy toty. — Almaty: Jazuşy, 1980. -120 bet., Aqyn Sara. -Almaty: Jazuşy, 1985.-144 bet). Köp jyldar boiy tiri kuälardyŋ estelikterin jiyp, Sara ömirin saryla izdegen T.Qalilahanov pen S.Qainarbaevtyŋ eŋbekterindegi Sara ömiri jaiyndaǧy, Birjanmen 1895 jyldary aitysy jönindegi derekter jalǧan bolyp şyqty. 1977 jyly jaryq körgen Qazaq sovet ensiklopediiasyndaǧy «Sara 1878 jyly tuyp, 1916 jyly ölgen»,- degen derek, keiingi -1989 jylǧy Qazaq SSR qysqaşa ensiklopediiasynda «1853-1907 jyldary ömir sürgen»,- degen derektermen auystyryldy. Demek, tarihi derekke sanalatyn «Törebai men Sara aitysy» Sara ömiriniŋ aqiqatyn tanytqandai boldy degenimizben, tarihi tarmaqtar şeşiludiŋ ornyna şiyrlana tüsti. Törebaimen aitysynda Saranyŋ: Qyryqtyŋ segizine jasym keldi, Ekpinim özge aqynnan basym keldi,- degen sözderi onyŋ öz öleŋderindegi: Müşelge otyz jeti ajal jetip, Tausylyp yryzdyǧym, bitti demim. nemese: Düniege kelip-keter ärkim qonaq, Solardyŋ bireui men ömiri şolaq,- degen tarihi tarmaqtarmen bir-birine qaişy kelip jatyr. Endi myna bir öleŋ joldaryna üŋileiik. Birjan men Saranyŋ kezdesuine kuäger bolǧan aqyndardyŋ biri: Taŋyrqap jūrt tyŋdaǧan sol Birjan sal, Ol künde alpystarǧa taqaǧan şal. Qarasūr adam edi onşa öŋdi emes Qyr mūryn, tülki mūrtty şoqşa saqal,- degen öleŋ joldary, sondai-aq, Birjannyŋ Saramen kezdeskendegi öleŋinen el auzynda qalǧan: Minekei jasym asty elu besten, Ötkizdik sauyq-sairan men bir deste. Naimanǧa kelip sälem bereiin dep Eliŋdi izdep keldim Eşkiölmeske. Sözime qalyŋ Matai qūlaǧyŋ sal, Būl künde jasym ozǧan jai bir men şal. Būryldym tanysqaly ūzyn joldan Kelgem joq olja sūrai, aluǧa mal,- degen (qaraŋyz: Qalilahanov T. Aqyn Sara turaly sony derekter //Jūldyz, 1958. №4) öleŋ joldar Sara men Birjannyŋ kezdesken uaqytyn kürmelei tüsedi. Osy öleŋ joldaryndaǧy qaişylyqtardan qaşyp, bir tuyndynyŋ salmaǧyn arttyryp, ekinşisine kelgende üstirttikke basyp, közjūmbailyq tanytqanymyz – öleŋ mūrasyna qiianat. Demek, keltırgen tarmaqtardaǧy qaişylyqtar Sara ömiriniŋ jäne aitystyŋ bolǧan uaqytynyŋ äli aqyryna jetip anyqtala qoimaǧandyǧyn aŋǧartady. Äiteuir, ädebi daudy toqtatu üşin bir jaǧyna qisaia ketu ǧylym üşin qajetsiz qūbylys. Birjannyŋ Jetisuda bolǧanyna onyŋ «Talai zaman», «Jetisu» öleŋderi kuä. Sondai-aq, Birjannyŋ «Mūra» atty öleŋindegi: Bäige aldym jigittike öleŋ-jyrdan Asyrdym asqaq ändi alty qyrdan Keşegi qyryq jeti kämil jasta, Önermen ärbir iske qūlaş ūrǧam. Saldym men oiu-örnek asyl jyrdan, Taidyrmai aiaǧymdy jalǧyz qyldan Kezdesip Naimandaǧy Sara qyzben Özimdi aitystyryp, qissa qylǧam,- degen (Süleimenov T. Birjan men Sara qaşan kezdesken? //Eŋbek taŋy. 1989 №7)joldardaǧy Saldyŋ «aitystym» demei, «özimdi aitystyryp, qissa qylǧam» deui tek ūiqas üşin aitylǧan sözder me? Osy arada aitystyŋ qissa bolyp jazyluyn Birjan özi meŋzep tūr. «Aitys Äriptiki, Birjan men Sara aityspaǧan» degen tarihi derektiŋ biri – «Ärip pen Quanyşbaidyŋ aitysy». Osy aitystyŋ myna bir tūstaryna nazar salaiyq. Quanyşbai: Äripke sälem aittym üş qaitara, Aitysty dep ottapsyŋ Birjan — Sara,- dep şüiiledi, Birjan-Sara aitysynda Sara auzymen jamandalǧan Qūnanbai men Abaidy aqtap söileidi. Ǧylym akademiiasy kitaphanasynyŋ qoljazbalar qoryndaǧy F.Ǧabitova tapsyrǧan nūsqada joq (qaraŋyz: Quanyşbai aqynnyŋ Äripke şyǧarǧan öleŋi. QRŪǦA OǦKQ. 463- buma) tek Semei qalasyndaǧy Abaidyŋ memlekettik mūrajaiynyŋ qoljazbalar qoryna Ǧabbas Şökimūlynyŋ tapsyrǧan nūsqasynda biraz närseniŋ basyn aşa tüsetin Äriptiŋ jauabynda mynandai şumaq kezdesedi: Adamnan artyq tuǧan Sara saŋlaq, Saradai oŋai emes aqyn bolmaq. Öneri qaşan kem edi Birjan saldan Ekeuin aitystyrdym ädeii arbap,- deidi (qaraŋyz: 69-qor.181- papka) Ärip Quanyşbaiǧa. Būl joldar Q.Mūhamedhanūlynyŋ «Abaidyŋ aqyn şäkırtterı» kıtabynda da tüsıp qalǧan. Qarap otyrsaŋyz, tarihi tarmaqtardyŋ özinde birizdilik joq. Keiingi zertteuşilerdiŋ Sarany 1853 jyly tuǧan degen pikirleri Ärip pen Sara arasynda tanystyq, ǧaşyqtyq boldy degendi joqqa şyǧaryp jür. Osy arada biz büginde dauly bolyp jürgen Äriptiŋ «Saraǧa» degen ǧaşyqtyq tolǧauyna tüsinik berudi qajet dep sanadyq. Baspasöz betterinde: «Būl tolǧau Aqan seriniŋ «Taǧyrypyŋ» öleŋiniŋ köşirmesi»,- degen pikir aitylyp jür. Aldymen, Äriptiŋ osy öleŋine berilgen tüsinikke üŋileiik: «Saraǧa» (Jar tūttym äuelden-aq özime arnap) – Ortalyq kitaphananyŋ qoljazba qoryndaǧy nūsqa boiynşa berildi. Jazylǧan jyly belgisiz, keibir derekterge qaraǧanda, tegi 1895-1900 jyldary şyǧarylsa kerek. Būl öleŋ Aqan seriniŋ «Taǧyrypyŋ» dep atalatyn öleŋimen ūqsas, birqatar jerleri sözbe-söz kelip otyrady. «Taǧyrypyŋ» Aqannyŋ 1935 jyly basylǧan öleŋder jinaǧyna engen. Al, ölgindei ūqsas jerlerdiŋ kimnen-kimge qanşalyqty auysqandyǧyn däl aitu da qiyn. Köptegen maǧlūmattarǧa qaraǧanda Äriptiŋ osy öleŋi ataqty Sara qyzǧa arnap, ǧaşyqtyq hat retinde jazǧandyǧy anyq… Sondai-aq, Äriptiŋ osy hatyna Saranyŋ ūzaq jauap haty bolǧan, biraq ol äzirge qolda joq»,- delingen (HH ǧasyr basyndaǧy qazaq aqyndarynyŋ şyǧamalary. Hrestomatiia. – Almaty: Qaz.SSRǦA bas, 1963. 343-bet). Osy jaiǧa bailanysty Ö.Aqypbekūlynyŋ «Ärip aqyn Saraǧa ǧaşyq bolǧan ba?» degen maqalasy jaryq kördi. Maqalada: «Ärip Täŋirbergenūly pen aqyn Sara arasynda süiispenşilik, ǧaşyqtyq hikaialary boldy deuge negiz joq degen boljamdy batyl aityp, osy oi-pikirimizdi däleldeuge köşeiik»,- dep, joǧaryda aitylǧan eki aqynnyŋ egiz öleŋin, sondai-aq Aqan seriniŋ «Şamsiqamar» öleŋderin jolma-jol salystyrady. «Saraǧanyŋ» «Taǧyrypyŋ» men «Şamsiqamardan» alynǧanyn aita kelip avtor: «Mūny ūqsastyq deimiz be, elde bir aqynnyŋ öleŋin üzip-jūlyp, jamap-jasqap ekinşi aqynǧa telu deimiz be», — dep (Qazaq ädebieti. 1996. 19 qaraşa) Ärip pen Sara arasyndaǧy ǧaşyqtyqty joqqa şyǧarady. Osy arada eskeretin bir jai, Aqannyŋ da, Äriptiŋ de osy öleŋnen töl qoljazbalary qalmaǧannan keiin, «būl – Aqannyŋ öleŋi» dep naqty aitu asyǧystyq bolar. Şyndyqty öleŋniŋ özinen izdesek, birinşiden, öleŋ tili arab-parsy sözderimen kömkerilgen. Mysaly: uajyp, mehkat, mehman, mahbub, bälä, ǧairi, bazarǧan… tize bersek köp. Būl Äripke jaqyndau qūbylys. Öitkeni, jasynan arab, parsy, qytai tilderin jetik bilgen Ärip öz şyǧarmalarynda būl tildegi sözderdi erkin qoldanǧan da. Aqynnyŋ qissa-dastandaryndaǧy arab-parsy söz qoldanystaryn aitpaǧannyŋ özinde, Abaiǧa eliktep jazǧan “Älıp-bi” taǧy basqa öleŋderinde köptegen arab-parsy sözderi kezdesedi. Al, mūndai söz qoldanystary Aqan seri şyǧarmalarynda asa sirek. Būr bir, ekinşiden, egiz öleŋdegi: Izdenip Bahram da Küländamdy Mehnatpen aqyrynda söitip alǧan,- degen joldardaǧy Bahram men onyŋ süigeni Küländam Äriptiŋ «Qissa-i Bahram» (Qazan,1908,1912) atty şyǧystyq siujetke qūrylǧan dastanynyŋ basty keiipkerleri. Sondai-aq, eki öleŋdegi: Ziiada, Qorly, Ǧaiyn, Farhat — Şyryn Būl künde habarym bar sondai joldan,- degen Äriptegi joldar, Aqannyŋ «Taǧyrypyŋ» öleŋinde: Ziiada-Qorlyǧaiyn, Farhat — Şyryn, Būl künde habarlarmyn osylardan,- degen özgeriske tüsken. Osy joldardyŋ işki syryna üŋilsek, birinşiden, Qorly jäne Ǧaiyn eki adamnyŋ aty. Ziiada, Qorly, Ǧaiyn — Äriptiŋ «Ziiada-Şahmūrat» dastanynyŋ (Qazan, 1890, 1892, 1896, 1912) basty keiipkerleri. Qissadaǧy Baǧdat patşasy Mūhtardyŋ ūly — Ziiada, Mysyr patşasy Zadanyŋ qos sūlu qyzy – Qorly men Ǧaiyn, Ziiada men Qorly bir-birin süiip qosylǧan ǧaşyqtar. Joǧarydaǧy tarmaqtar ortaq öleŋniŋ negizgi salmaǧyn taǧy da Äripke audaryp otyr. Maqalada sondai-aq, Äriptiŋ osy hatyna jazylǧan Saranyŋ jauaby bolyp tabylatyn «Qarlyǧaş» öleŋindegi: Tolǧanyp tereŋ oiǧa battym aǧai, Bir taŋda köz ile almai jattym aǧai, Jaidary jüregime ot bop tüsti Är sözi sizdiŋ jazǧan hattyŋ aǧai,- degen öleŋ joldary «Gülhasima Sekerbaiqyzynyŋ Jaiau Mūsaǧa arnaǧan öleŋiniŋ köşirmesi» — degen tūjyrym jasaidy Ö.Aqypbekūly. Osy arada taǧy da aitarymyz, atalmyş öleŋderdi jazyp qaldyrǧan Aqannyŋ da, Äriptiŋ de, Sara men Gülhasimanyŋ da bizge deiin jetken qoljazbalary joq. Sondyqtan da, öleŋniŋ şyǧu tarihyna, işki tabiǧatyna jete män berip teksermei, «ana aqynnyŋ öleŋi myna aqynǧa taŋylyp ketken» degen pikirler men birjaqty boljamdar ǧylymi tūrǧydan alǧanda negizsiz. Atalmyş maqaladaǧy avtordyŋ «Sara 1853 jyly tuǧan, on bes balanyŋ anasy bolǧan, Ärip Saraǧa ǧaşyq bolǧan uaqytyn eskersek, Sara 8-9 balanyŋ anasy», — degen pikirleri (Aqyn Saraǧa soqtyǧa baremiz be? //Jas alaş. 1996. 8, 10, 12 qazan) joǧaryda keltirgen tarihi joldardan-aq baiqaǧanyŋyzdai qaişylyqqa ūrynyp jatyr. Äli tolyq aqiqaty aşyla qoimaǧan Saranyŋ ömir sürgen uaqytyna arqa süiep, Äriptiŋ «Saraǧa», sondai-aq, Saranyŋ «Qarlyǧaş» öleŋderin basqa aqyndardyŋ tuyndylaryna telu asyǧystyq bolady. Ärip pen Sara arasyndaǧy ǧaşyqtyqty aiǧaqtaityn myna bir söz qaǧysynyŋ şyǧu tarihyna üŋilip köreiik: «Abai, Şäkärim, Kökbai üşeui keliskendei, bir küni Säuirbekti jūmsap: Äueli naǧaşy jūrtqa asyp ket, qaitarda Äriptiŋ üiiniŋ syrtyna kelip dauysta. Şyǧa kelgen Äripke myna sözdi aita ǧoi, — deidi. Aitqanyndai üiden şyǧa kelgen Äripke, Assalaumaǧaleikum, Äribimiz! Taraǧan qazaǧyma däribimiz. Aspandaǧy jūldyzdy alamyn dep, Bir küni bolma ǧaribimiz? – dep öleŋdetip jiberedi. Aspandaǧy jūldyzy – aqyn Sara … Alystan kelgen bireu me dep üiden Ärip şyǧa kelse, öleŋdetip tūrǧan Säuirbekti köredi. Būl istiŋ Abai men Kökbaidan kelgenin sezgen Ärip: Uaǧaleikumassalam, Säuirbegim, Atauǧa arǧy ataŋdy auyr kördim. Qylşa moiyn kökterdiŋ bäri qalyp Bäigeden sen keldiŋ be, jauyrbegim,- dep, bärine bir jauap qaiyrǧan eken» (Abai äzilderi. – Almaty: ǧylym, 1995. 69-70-bet). Būl söz qaǧystary Ärip pen Sara arasyndaǧy süiispenşilik sezimniŋ bolǧandyǧyn quattaidy jäne mūndai derekter jeterlık te. Endigi jerde Ö.Aqypbekūlynyŋ «Aqyn Saraǧa soqtyǧa beremiz be?» maqalasyndaǧy myna bir jailarǧa nazar saludy jön kördik. Avtor: «Dauly mäselelerdiŋ biri – aitysty hatqa tüsirgen kim degen sūraq töŋireginde örbip, köbine-köp Ärip Täŋirbergenovtiŋ esimi atalyp keldi… Osy öleŋ joldarynan… aitysty qazanǧa jiberuşi Ämirhan ekendigi aiqyn körinis beredi»,-dei kelip, «Aitys» kitabyna enbei qalǧan qazirde Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazbalar qorynda saqtauly tömendegi joldardy keltiredi: Aitysyp Birjan ekeuiŋ bolǧan şaqta, Er Ämirhan tüsirgen ony hatqa. Serilikpen kün ötkizgen önerpazdar, Qoljazbamen taratqan ärbir jaqqa. Däm tartyp er Ämirhan Zaisan barǧan, Bolysqa qyzmet qyp sairan salǧan. Törtuyl Naimandarda bes jyl tūryp, Altai men Şäueşekke daŋqy barǧan. Jalasy ölgen soldat jabylǧan soŋ, Eline ūlyqtan qaşyp qaita almaǧan. Qazanǧa aitys-qissa jiberse de, Öz atyn saqtyq qylyp aita almaǧan. Şäkirti Ämirhannyŋ Jorǧa Jaqyp, Jasynan hatqa jüirik molda Jaqyp. …Kereiden aşamaily arǧy jaty, Bijigittiŋ balasy Jaqyp aty,- delingen (QRŪǦA ÄÖİ qoljazbalar qory. 766-buma) «Törebai men Sara aitysynda». Avtordyŋ aituynşa: «Birjan saldyŋ bas şäkirti Ämirhan Süiinūly (1836-1901) özi paluan, özi aqyn, äri änşi eken… Soltüstik Qazaqstan oblysynyŋ Jambyl audanyndaǧy Blagoveşnichnyi keŋşaryna qarasty Gültöbe degen jerdi meken etken… än-küi şyǧarǧan, aitys aqyny bolǧan, dastandar men qissalar jazǧan. Ämirhan qazanǧa aitys, qissalaryn «Jaqyp Bijigitūly» dep öziniŋ ökil balasynyŋ atynan jiberip tūrǧan». Joǧarydaǧy aitys joldarynan Ämirhan Süiinūlynyŋ aitysty birinşi bop taratqanyn baiqaimyz. Degenmen, osy şumaqtar bizdi şytyrmany köp jailarǧa jeteleidi. Olai deitinimiz, osyndaǧy söz bolyp otyrǧan aqiyq Ämirhan aqynnyŋ atyn, ne qaldyrǧan mūrasynyŋ jūrnaǧyn qazaq ädebieti, dälirek aitsaq, HIH, HH ǧasyr basyndaǧy ädebi-zertteulerden, ne bir qissa-dastandar, aitys jinaqtarynan, än-küige bailanysty zertteu eŋbekterden, el auzynan jinalǧan jinaqtardan kezdestire almadyq. Eger Ämirhan, Ö.Aqypbekūly aitqandai, segiz qyrly, bir syrly, änşi, aitysker, qissaşyl ataqty aqyn bolsa, öz auylynyŋ aqyny turaly ǧalym S.Mūqanov nege eşteŋe aitpaidy. S.Mūqanov «Qazaqtyŋ HVIII-HIH ǧasyrdaǧy ädebietiniŋ tarihynan ocherkter» degen eŋbeginde (Almaty: 1942) sol kezeŋniŋ belgili-belgisiz aqyndaryna toqtalǧanda da Ä.Süiinūlynyŋ atyn, ne bir eŋbegin atamaidy. Ämirhannyŋ «Birjan-Sara aitysyn» hatqa tüsirgeni jaiyn, aitysty ūzaq uaqyt zerttep, ǧylymi tūjyrymdar jasap jürgen ǧalymnyŋ bilmeui mümkin emes. Ärine, Ämirhan degen ataǧy auyl arasynan aspaǧan aqynnyŋ boluy da mümkin. Al, joǧarydaǧy Ämirhan ömirinen keltirgen öleŋ joldary biraz närseniŋ syryn da aŋǧartady. Ämirhannyŋ bolysqa qyzmet qyluy, Şäueşekte bolyp, är-türli jala jabyluy siiaqty qūbylystar Äriptiŋ ömir jolyna döp keledi. Būny jai ǧana kezdeisoqtyq deiik. Ekinşiden, Ärip öz qissa-dastandaryn ünemi öz atynan emes, bürkeniş atpen Qazan qalasyna jiberip otyrǧan. «Ziiada-Şahmūrat» qissasyn Ärip Jaqyp Bijigitūly degen bürkenşik atpen jibergenı ädebi qauymǧa aian bolar. Sonymen, «Törebai men Sara aitysyndaǧy» Ämirhan men Jaqyp jaiyn aŋǧartar tarihi tarmaqtardyŋ özi ainalyp kep Ärip aqynnyŋ «Birjan-Sara aitysyna» tikelei qatystylyǧyna äkeledı. Osy arada «Aitys» kitabyna enbei qalǧan qoljazbalar qoryndaǧy Törebai men Sara aitysynyŋ myna bir şumaqtaryna tüsinik izdeudi jön kördik. Söz kezegi kelgende Törebai Saraǧa: …Kelse de jauap sözim saǧan qyryn, Nege aitpai ötemin Birjan jyryn. Senimen Birjan özin aitystyrǧany Köp elge mälim bolǧan būdan būryn. Aitysty Birjan özi şyǧarǧany, Ol jyrdyŋ elge sonşa ūnaǧyny. Adam tügıl Allaǧa aian şyǧar Injuden Birjan qissa qūraǧany. Qūdaşa būǧan jauap qaitarmassyŋ Birjanmen aitystym dep aita almassyŋ Auzyŋa jün tyǧylar kezek keldi Aulyŋa masattanyp qaita almassyŋ,- dep şüiligedi. Törebaidyŋ aitqanyŋ moinyna alǧan Sara: Şyǧarǧan ras Birjan atymdy elge Birjanǧa teŋ aqyn joq bizdin elde Sen ekeumiz sal Birjan bola almaimyz Birjandy sözge qosyp keregi ne? – dep toqyraidy (QRŪǦA ÄÖİ qoljazbalar qory. 766-buma). Būl arada Äripti qystyrudan aulaqpyz. Törebaidyŋ sözine sensek, Sara Birjanmen tipti de aityspaǧan, jyrdy, iaǧni aitysty Birjan şyǧarǧan bolyp şyǧady. Qalai bolǧanmen de aitystyŋ äli de dauly bola tüsuine osy joldar da tikelei qatysty bolǧandyqtan şyǧar sirä, qoljazbadaǧy osy şumaqtar (osy maǧynadaǧy Törebai auzynan aitylǧan taǧy eki şumaq jäne Qūnanbai ūrpaqtary – Şäke, Aqylbai, Ybyrai, Şäkärim, Haliolla, Ysqaq, Ospan, Smaǧūl, Äbdirahman, Maǧauiia, Tūraǧūldar maqtalatyn joldar) qara qaryndaşpen «keregi joq» delinip, belınen tartylyp, syzylyp tastalǧan da «Aitys» jinaǧyna enbei qalǧan. Qūnanbai ūrpaqtarynyŋ aitys öleŋderiniŋ alynyp tastaluy sol kezde äli de jibimei tūrǧan idiologiia kesirinen desek, Birjan men Sara aitysyna qatysty şumaqtardyŋ baspaǧa jiberilmeuin onsyz da şytyrmany köp aitystyŋ dauyn odan äri uşyqtyrmauǧa jasalǧan äreket dep tüidik. Alaida, tarihi joldardy bürkemelengenmen aqiqat anyqtalmaidy. Sondyqtan, atalmyş tarmaqtar qanşalyqty kereǧarlyq tuǧyzǧanymen aitystyŋ keler basylymdarynda öz ornyn aluy tiis. Osy arada «Törebai men Sara» aitysyndaǧy myna bır joldarǧa nazar salyp köreiıkşı: On tört jas Äset aqyn senen kışı, Sonda da sary altyn ǧoi onyŋ ışı,- nemese, Äsetpen sen aitystyŋ siyr jyly, Jüsıpbek kelıp kettı barys jyly,- nemese, Qyryqtyŋ segızıne sen de kelseŋ, Eludıŋ jeteuıne men de kelgem. Osylaişa täptıştep jyl sanau, jas sanau, iaǧni uaqytty naqtylau sol kezdegı aitystardyŋ qaisysyna tän bolyp edı. Bolǧan künnıŋ özınde Äsetpen qai jyly aitysqany, Jüsıpbektıŋ qaşan kelgenı, ekeuınıŋ ejıktep jas salystyruy siiaqty aitysqa eş qatysy joq joldar Saranyŋ jasyn ösıru üşın joldan qosylǧan jasandy tarmaqtarǧa ūqsaidy. Aita ketuımız kerek, «Törebai men Sara» aitysyn ızdep tauyp, «qajettısın» jariialap, kereksızın alyp tastap jürgen adam – Segız Serı dauynyŋ köş basynda tūrǧan Qaratai Biǧojin… «Aitys Birjan men Saranyŋ ǧana şyǧarmasy, oǧan Äriptiŋ eş qatysy joq»,- degen pikirdiŋ birjaqtylyǧyn taǧy myna qūbylystar tolyǧymen quattai alady. Birjannyŋ Kerei ekendigin, eskermegenniŋ özinde, Sara men Birjannyŋ Naiman men Arǧyn emes, onyŋ işindegi kişi atalary Qarakerei-Syban men Tobyqty rularynyŋ atynan söilegeni aitysty oqyǧan adamǧa badyraiyp-aq tūr. Sara da aitysta atalǧandai Qaptaǧai ruynan emes, Mataidyŋ Kenje degen tarmaǧynan taraidy. Aitysqa Syban-Äriptiŋ tikelei qatystylyǧyn eskersek, aitysta attary atalatyn Baiǧara, Aqtailaq, Sabyrbai, Tübek – Äriptiŋ arǧy atalary, äigili Sybannyŋ on jeti aqynyna kiretin arqarlylar. Sondai-aq, Syban atadan taraityn Aqtamberdi jyrau, Babatai, Dulat aqyn, Aqqoja bi, Altybai batyr, Er Espenbet, Kenjeǧūl bi, Baitoqa bi, Keŋesbai bi, Daniiar, Toiǧūly, Qapan, Salpy Janaq esimderi qazirgi Aiaköz, Jarma öŋiriniŋ belgileri. Al, būl adamdardy anau Jetisudyŋ 18 jasar qyzy qanşa «şejireşi» bolsa da biledi deu qiyn. Bilgen künniŋ özinde Sybannyŋ myqtylaryn ataityndai Saranyŋ jöni joq, öz ruy Matai tūrǧanda. Matai qyzy taǧy kimderdi ataidy desek, Sybanǧa jaqyn Qarakereiden Jolymbet, Qojaǧūl, onyŋ ūly Qabanbai, odan äli, äliden Jaqas bai, onyŋ balasy Ädilbek batyr, odan Süleimen bolys, sondai-aq, Tana myrza, er Täukebai, Tileuberli, Älihan, Qisyq han, Şaianbai batyr, Sasan bi, Kenje, Qazybek batyr, Sadyrbai, Jamanbala taǧy basqalar. Osynşama Qarakerei men Sybandy adaqtaǧan aqyn Saranyŋ öz eli Mataidyŋ manaptarynan Maman, Tūrysbek, Esimbek siiaqty öz tuystaryn atap, qalǧanyna kelgende «tili taŋdaiyna jabysyp qalady». Osy arada Q.Mūhamedhanūlynyŋ myna bir pikiri oryndy aitylǧan: «Lepsi, Zaisan, Semei uezderine qaraityn Qarakereidiŋ belgili adamdarynyŋ aty atalmai qalǧandary joq. Osylardyŋ bäri, Matai qyzy Saranyŋ auzynan maqtalady. Al, Mataidyŋ būlar qatarly ataqty adamdary, mysaly, Būǧybai batyr, Japalaq bi, Sadyr Siqymbai, Qyzai Balapan bi taǧy basqalar Saranyŋ auzyna da alynbai qalady. Sol siiaqty Qarakerei aqyny Tübekpen, Maman aldynda üş kün, üş tün aitysqan deitin Mataidyŋ ataqty aqyny Tolǧanbai da Saranyŋ auzyna alynbai qalǧan»,-degen sözinde (Abaidyŋ aqyn şäkirtteri. 3-k., -Almaty: Däuir, 1995. 33-bet) şyndyqtyŋ bir ūşyǧy jatyr. Aty atalǧandar Saraǧa emes, Äripke tuys, atalas äri jerles adamdar. Būlardyŋ ataq-daŋqy men bedelin Ärip öte jaqsy bilgen. Mataidyŋ Sarasy: Kenşimbai, Dulat, Sabyr, Sūrtai, Jyltyr, Janūzaq, qolda,- dedim aqyn Tübek,- dep, aruaq şaqyra söz bastaidy. Osyndaǧy Sara siynǧan Dulat, Sabyrbai, Tübek Äriptiŋ atalary, qalǧanyna kelsek, Kenşimbai Matai ruynan bolǧanymen, Jarma Matailaryna jatatyn Elqondy tarmaǧynan taraidy. Sūrtai aqynnyŋ ruy Qyrjy, Ziraty Aqsuat audanynyŋ Sūlutal keŋşarynda, Jyltyr – Buranyŋ Qarataz tarmaǧynan, ataqty Qoiandy järmeŋkesı ötetın Şar öŋirinen şyqqan. Janūzaq – Tarbaǧatai öŋiriniŋ aqyny. Būl aqyndar Äripke qaraǧanda Saraǧa alystau öŋirden. Osy arada Sara auzynan aitylatyn myna bir joldarǧa üŋilsek: … Arǧyn joq maqtaǧanmen Toiǧūlyndai, Qor qūiǧan qydyr kelip sabasyna. … Toiǧūlynyŋ asynda bäige tikti Toǧyz qyz Arǧyn bergen jetiminen,- degen joldardyŋ tarihi syryna toqtala kelip, Q.Altynbaev: «Toiǧūly Sybannyŋ Janköbek tarmaǧynan şyǧady. Ol dünie salǧanda bükil Orta jüzge sauyn aitypty. Arǧynnan kelgen kisiler attyŋ bäigesine tiguge toǧyz jetim qyz äkelipti»,- degen deregi (qaraŋyz: Aŋyzǧa ainalǧan on jeti //Abai.1998. №4) Saranyŋ emes, öz atasynyŋ asyn asyra maqtaǧan Äriptiŋ sözderine äbden jaqyn. Sondai-aq, Saranyŋ auzymen atalatyn Kenjeǧūl, Baitoqa, Şaianbai, Serikbai siiaqty Qarakerei – Syban eliniŋ jaqsylaryna Äriptiŋ arnaulary da bar. Al, özi Kerei, biraq Arǧyn atynan söilegen Birjan kimderdi ataidy? Birjannyŋ ataǧan 25 şaqty adamynyŋ jeti-segizi at töbelindei Tobyqty ruynan. Qalǧany Arǧyn ǧoi dep köŋil semirtkenmen, Qarakerei, Syban-Mūrynmen auyly aralas, qoiy qoralas bergi öŋirdiŋ Arǧyndary ǧana attary atalyp, al sonau Birjanǧa jaqyn Kökşe, Kereku maŋynyŋ, Esil men Nūra boiynyŋ Arǧyn tarmaqtarynan tanymaldardyŋ esimderi kezdespeidi. Aitystyŋ älpetine köz toqtatsaq, Janaidar batyr, er Jänibek, Şynybai qajy, Qūsbek sūltan, Tättimbet küişi siiaqty Arǧyn aqiyqtarynyŋ qasietterin bir-aq auyz sözben somdap kele jatqan Birjan Qūnanbai men jas Ybyraidyŋ märtebesin köterude biraz sözin jūmsaǧan. Birjanǧa bergen jauabynda Sara da Arǧynnyŋ ataqtylaryn attap ötip, tek Qūnanbai men Abaidan bar kemşilikti tabady. Qūnanbaidyŋ Qazybektiŋ naizasyna ilingenin, isti bolyp Ombyda jatqanyn tilge tiek etken Sara, endi Abaiǧa şüiiledi: El aspas Serikbaidyŋ jarlyǧynan, Qūt boldy bas qadiri barlyǧynan Maqtaǧan Ybyraiyŋ däneme emes, Bülindi bar Tobyqty paŋdyǧynan. Osy arada Saradan Äriptiŋ tasy taǧy salmaqtylau. Osyndaǧy Serikbai, Naiman Serikbai qajy – Ärip eliniŋ bii. Äriptiŋ «Serikbai qajyǧa» degen arnau öleŋi de bar. Olai bolsa, Abaidyŋ synyna kektengen Ärip ony öz auylynyŋ auqattysy – Serikbaimen iyqtastyruy äbden yqtimal. Sara taǧy da: Naimandai Arǧyn qaida qoŋyr maida, El toqtar bir minez joq Ybyraida Qazaqtan öneri asqan er bolǧanda, Baǧlany Jigitektiŋ ketti qaida,- dep Qūnanbailar Sibirge aidatqan Bazaralyǧa joqşy bolady. Byt-şyt qyp Tobyqtyny tentiretti Tübine aiaǧynda tügel jetti. Elge qūt-berekeli kisi bolsa, Maŋǧazy Jigitektiŋ qaida ketti?,- dep Birjandy taqymdai tüsedi. Ärine, Bazaralyny bas qylyp Jigitektiŋ on jeti adamyn Sibirge Qūnanbai balalarynyŋ aidatqanyn Saraǧa qaraǧanda Tobyqty işinde jien bolyp jürgen Ärip äldeqaida jaqsy bilgen. Bazaraly aidaudan qaitqan kezde qarsy alyp, qasynda bolǧan da Ärip. Būl kezdesu M.Äuezovtyŋ epopeiasynda tartymdy surettelgen. Äriptiŋ «Bazaralyǧa» dep atalatyn arnau öleŋi de osy kezdesu oqiǧasyna orailas tuǧan. Baiqasaŋyz, aitys Tobyqtyny ainalyp şyqpai otyr. Aitystyŋ negizgi söz şeŋberi de Qūnanbai men Abai maŋynda tüiisude. Sara külli Arǧynnyŋ kemşiligin az ǧana Tobyqtydan, onyŋ işinde Qūnanbai men Abai basynan tabady. Būl qūbylys Saranyŋ emes, taǧy da, Äriptiŋ jaǧdaiyna döp keledi. Zaisannan jiberilgen aitys nūsqasynyŋ aiaǧynda: Biri äiel, bireui änşi öleŋ aitqan, Biledi jat elderdiŋ jaiyn qalai,- dep joǧarydaǧy qūbylystardy barmaqpen basqandai etip körsetip beredi emes pe? Mine, būl jailar «Birjan-Sara aitysyna» Ärip aqynnyŋ tikelei qatysyn aiǧaqtai alady. Endı, aitystyŋ jalpy ışkı qūrylymdyq, siujettık jelısıne keler bolsaq, «Bırjan-Sara» – oqiǧaly siujetke qūrylǧan körkem tuyndyǧa keledı. Bügıngı künde aitystyŋ 1898,1899 jyldardaǧy ekı nūsqasy jäne osy nūsqalardan köp özgeşelıgı joq el auzynda aitylyp jürgen nūsqalary bar. Bıraq, bärınıŋ oqiǧa jelısı bar. Oqiǧa bylai: Bırjan alty joldasymen (kei nūsqalarda on bır) aqyn Sarany ızdep Jetısuǧa kelgenı baiandalady. Iаǧni, ädebi terminmen aitsaq, aituşynyŋ sözı arqyly oqiǧanyŋ bastaluy – tura ekspozisiia. Bırjan toby auylǧa kırgende, auyl jıgıtterı olardy öleŋmen qarsy alady, arada azdaǧan qaǧysular bolady. Bırjan Saranyŋ şeşesımen, odan Saranyŋ sıŋılısımen aitysyp qap, olardyŋ özın zorǧa toqtatady. Būl arada, ataǧy jer jarǧan sal Bırjanǧa qyz ben şeşesın avtor ädeiı qarsy qoiyp, aitystyryp otyr. Būlar Saranyŋ obrazyn somdap, şyŋdau üşın oidan jasalǧan keiıpkerler. Avtordyŋ aitary «senıŋ asqaqtaǧan Bırjan atyŋ bolsa, Sara da osalyŋ emes». Avtor baiandauyndaǧy: Sal Bırjan qūp bolar dep attan tüstı Jauapqa körınedı qatyn küştı. Özı mūndai, qyzy bır qu şyǧar dep, Joldasynyŋ alty bırdei zäresı ūşty,- degen joldar şyǧarmadaǧy siujettık bailanystyŋ tuǧanynan habardar etedı. Ekı aqyndy kezdestırmes būryn avtor Tūrysbek qajyǧa mūnyŋ aitqyzu arqyly Sarany, onyŋ jäiın oqyrmanǧa tanystyryp alady. Būl da bır siujettık tartys tudyrudyŋ näzık täsälı. «Altai-Qarpyq» dep attandaǧan Bırjanǧa Sara bırden suyrylyp, atoilamaidy. Avtor oqiǧany şiryqtyra tüsedı. Bükıl el demın ışıne tartyp, Tūrysbek, Esımbekter qypylyqtap qalady. Sosyn Sarany quattandyru üşın qajy bata beredı. Osynyŋ bärı körkem şyǧarmaǧa tän oqiǧalar, situasiialar emes pe?! «Kel, Sara amandasaiyq» degen Bırjanǧa, Sara «Qisasūl änbienı» alǧa tartyp oŋtaily jauappen qarsylasyn omaqastyrǧanynan oqiǧanyŋ damyp, naǧyz situasiialyq şielenısterge ūlasqanyn baiqau qiyn emes. Osyndai kompozisiialyq satylarda avtor öz baiandauymen oqiǧany ary qarai örbıte jalǧap otyrady: Köterdı dombyrasyn kökke sermep, Salady türlendırıp änmen örnek. Būl sözge yzalanyp alǧannan soŋ Dauysqa saldy Bırjan aspanǧa örlep. Oqiǧa qimyly küşeiıp, tartys taqymy taryla tüskendei. Bırı – sal, ekınşısı – änşı. Ekuı de öz bastarynyŋ ataq-daŋqyn asyruda bırınen-bırı ötıp, türlengen teŋeu men astary mol asyl sözge kömıldı, ūtymdy ūqsatular men baǧaly balamalar tıptı qalmady. Endı ekı aqyn da öz elderınıŋ betke ūstarlaryn asyra maqtauǧa köştı. Baiqasaŋyz, oqiǧa jüielı bır tärtıppen damyp otyrady. Bırjan Arǧyndy adaqtasa, Sara Naimandy asyrdy. Ärine, oqiǧa bögetsız dami bermeidı. Būl siujettık damudyŋ situasiiadan şielenıske köşken türı. Endı qaharmandar arasynda qaqtyǧystar bastaldy. Bırjan Qūnanbai men Abaidy asyra maqtasa, Sara Qūnanbaidy Qazybekke naizalatyp, Abaidy jerden alyp, jerge saldy. Demek, tartys – ömırdegı qaişylyqtardyŋ önerdegı körınısı, adam tırşılıgındegı türlışe qarama-qarsylyqtardyŋ öner tuyndysyndaǧy jinaqtaluy, suretteluı, iaǧni, oqiǧanyŋ barynşa şielenıse tüskendıgı aŋǧarylady. Bırjan Qūnanbaidyŋ Naimanǧa qylǧan erlıgımen tamsanady. Aqyr soŋynda Sara qyzdyŋ Jienqūldai naşarǧa qosylǧanyn aityp, sol jamandy körgısı kep, qūmarta, qūtyrynǧan Bırjan Sarany sürındırıp tynady. Mıne, daradan kürdelıge qarai damyǧan qym-quat şiryqqan şielınıster şoǧyry oqiǧanyŋ şaryqtanuyna da jetkızdı. Avtordyŋ sözıne baqsaq: Tūrysbek Bırjan salǧa atan berdı, Maman qūtyp tai-tūiaq şapan berdı, Estuşı ek dabylyndy syrtyŋyzdan Jaraisyz önerıŋdı közım kördı. Saraǧa er Esımbek berdı jorǧa, Ūialyp bergennen soŋ aldy zorǧa. Tūrysbek aq jıbekten koilek berıp, Jylatpaspyŋ,- dedı, endı senı qorǧa. Būl – şyǧarmanyŋ maqsatyn aiqyndar avtordyŋ ükımı, tartystan tuǧan soŋǧy nätije, körkem tuyndynyŋ şeşımı. Al, şyǧarmanyŋ prology – soŋǧy sözıne Sara men Bırjannyŋ qoştasuy men avtordyŋ soŋǧy sözı kıredı. Şym-şytyryq oqiǧalar, tartys tarazysymen şielınıse baryp şeşılgen körınıs aiaqtaldy. Bızdıŋ tüigen oiymyz – Sara aqyndyq önerı men söz quatynyŋ arqasynda bas bostatandyǧyna qol jetkızdı, al Bırjan Saranyŋ söz quatyn şynyqtyra şyndaǧan, söitıp, aqyndyq därejesın ülken biıkke köteruşı, Sara qyzdyŋ bas bostandyǧyna kepıldık äperuşı. Bır sözben aitqanda, joǧarydaǧy taldaular aitystyŋ bastan-aiaq belgılı bır siujetke qūrylǧan körkem şyǧarma ekenın tanytyp tūr. Osy tūsta Ahmet Baitūrsynūlynyŋ myna bır pıkırın keltıre ketudı jön kördık: «Aitys bastapqy kezde şyn ekı aqynyŋ aitysqany bolsa da soŋǧy kezde aqyndar aitysty öz janynan şyǧaratyn bolǧan. Iаǧni, ekı aqynyŋ aitysqany qylyp,ekı jaǧynyŋ da sözın özı şyǧaratyn bolǧan. Soitıp, «aitys» şyn aitys emes, tek şyǧarmanyŋ türı boluǧa ainalǧan. Adamnyŋ, eldıŋ iaki bükıl jūrttyŋ kelıssız ısterıŋ, mınezderıŋ,piǧyldaryn aitqysy kelse, aqyndar öz atynan aitpai, aitysqan aqyndardyŋ sözı qylyp şyǧaratyn bolǧan»,- degen pıkırı (Şyǧarmalary. –Almaty: Jazuşy, 1989. 227-bet) «Bırjan-Sara aitysynyŋ» tarihyn tap basyp tūrǧandai. Demek, keltırılgen däleldeuler Ärıptıŋ Bırjan men Sara arasyndaǧy bolǧan aitysty eleulı öndeuden ötkızıp tolyqtyryp körkem tuyndyǧa tän oqiǧaly dünie jasaǧandyǧyn körsete alady. Dälelderımızdı bekıte tüsu üşın Ärıptıŋ «Täuke men Ūrqiia aitysy» şyǧarmasyn «Bırjan-Sara aitysymen» salystyryp, ekı aitystyŋ ideialyq mazmūnyna, oqiǧa orailastyǧyna, söz salymdaryna üŋılıp baiqaiyq. Ekı aitysty salystyrmas būryn, aldymen, aqynnyŋ «Täuke-Ūrqiia aitysyna» tüsınık berıp keteiık. Şyǧarmanyŋ basty keiıpkerlerı Täuke men Ūrqiia. Ūrqiia – Ärıpke tuys. Janköbek, Aqtailaqtan taraidy. Al, Täuke – Tobyqty, Mämbetei elınıŋ batyry. Täuke jaiynda Uäiıs Şondybaiūly «Täuke-Jıkıbai» dastanyn jazǧan. Būl turaly?. Mūhamedhanūly öz eŋbegınde keŋınen tüsınık bergen (qaraŋyz: Abaidyŋ aqyn şäkırtterı. K. 2. –Almaty: Däuır, 1995).Täuke 1912 jyldary tūtqyndalyp, Sergiopol türmesınde otyrǧanda Ūrqiiamen kezdesıp aitysqan. Q.Mūhamedhanūly osy jaiynda: «Täuke-Ūrqiia aitysy» — ömırde bolǧan şyn oqiǧany aitys türınde jazǧan Ärıp aqynnyŋ körkem şyǧarmasy»,- deidı. (Abaidyŋ aqyn şäkırtterı. K. 3. –Almaty: Däuır, 1995, 162-bet). Bolǧan aitysty körkem şyǧarma etıp, öŋdep jazu Ärıptıŋ aqyndyq önerıne maşyq qūbylys ekendıgın «Täuke-Ūrqiia» şyǧarmasy däleldei tüsedı. Endı ekı aitystyŋ tabiǧatyn tarazylar bolsaq, äkesınıŋ tört tülıgı sai, düniege mūqtajsyz Sara aitysta qajy aǧasyna mūnyŋ şaǧyp, bas bostandyǧyn aŋsaǧan jan bolsa, Ūrqiia da Jūmaqandai myrzanyŋ qaryndasy, erıksız az auyl Aqymbetke ūzatylyp, Aiaközde tezek arqalap, su tasyǧan küige tüsedı. Sara: Sızderden ūialǧannan ündemeuşı em Esekke qosaqtaluy öttı-au künım,- dep aşynsa, Ūrqiia «Aq noqta basqa kiıp qatyn boldyq»,- dep moiynsūnady. Ekı aitystyŋ da negızı jelısı Syban men Tobyqty elı töŋıregınde örbidı. Sara da, Ūrqiia da Tobyqtynyŋ bülıgın qarsylastarynyŋ betıne basady. Mäselen, Ūrqiia: Ūrysyn Tobyqtynyŋ qoidai tızıp, Elıne namys qylar bar ma kısı. …Batyrym meilın maqta, meilıŋ boqta Tobyqty kigızıptı şynjyr noqta,- dese, Sarada: Maqtanǧan Ybyraiyŋ däneme emes, Bülındı bar Tobyqty pandyǧynan …Elge qūt berekelı kısı bolsa, Maŋǧazy Jıgıtektıŋ qaida kettı? Al, qarsylastary – Täuke men Bırjan Tobyqtynyŋ tūlymyn köteredı. Täuke: Adam joq baqyty asqan Qūnanbaidan Ülgılı Orta jüzge öner jaiǧan. Bırjan: Qūtyma tıl tigızbe er Qūnanbai, Alaşqa daŋqy şyqqan ker būlandai,- dep asqaqtatady. Ekı aitystyŋ söz salymyna köz salsaq, Bırjan: Üş jüzge daŋqym şyqty öleŋ jattap, Qysqartam adymyŋdy bır-aq attap,- dese, Ūrqiia Täukege: Bolsaŋ da qanşa jüirık toqtatarmyŋ, Qysqartyp adymyŋdy bır-aq attap,- degenı siiaqty sabaqtastyqtar ekı aitysta da molynan kezdesedı. Aitystaǧy Sara da, Täuke de öz qarsylastarynan aqyndyq quatynyŋ kemdıgınen nemese ūrymtalda söz tappaǧannan jeŋılgen joq. Elınıŋ ainasy bolǧan aqynnyŋ eŋ osal tūsy da – sol eldıŋ, öz elınıŋ mını. Sarany Jienqūlǧa qosaqtaǧan da, Täukege şynjyr noqta kigızıp, abaqtyǧa japqan da el-jūrty, dälırek aitqanda öz elınıŋ igı-jaqsylary. Jeŋıldım raqymsyz elım üşın, Ketıp tūr bügın menıŋ qairat küşım. Siyq joq qazır mende Täuke derlık Azǧyndap, qan azaiyp, tūrǧan pışın,- dep er Täuke aqyndyq quatyn elınıŋ jamandyǧyna qūrbandyq etse, Sara: Adamǧa jol bermegen esıl tılım Kün ötpei qurap ūşqan qyzyl gülım. …Özı bıler deuşı edım jaqsylardyŋ Kelgende Jienqūlǧa şyqpaidy ünım,- dep, el juandarynyŋ raqymsyzdyǧynan Bırjan aldynda şyrmalady. Ekı aitysta da äleumettık oi-tüiınder osylaişa bır araǧa tüisude. Ekuındegı osynşalyq ūqsastyqtardy elemeu mümkın emes. «Bırjan-Sara aitysyna» Ärıp qatystyrǧysy kelmeitın zertteuşıler tobynyŋ ūstanar dälelederınıŋ eŋ salmaqtysy – Ärıp şyǧarmalary men aitys tabiǧatyŋdaǧy söz qoldanu, stil alşaqtyqtary. Mäselen, E.Ysmailovtyŋ: «Bız äuelı Bırjan men Sara aitysynyŋ Ärıp öleŋderımen ündestıgı, aqyndyq öner jaǧynan qaitalanyp keletın tamyrlastyǧy bar ma dep qarastyrdyq, bıraq ondai ündestık baiqalmaidy»,- dep: Aq qaǧaz täştit etpe hat jazarǧa Tüsken soŋ maǧlūm boldy söz bazarǧa… Jahil köp tılın tıske qūr janyǧan Ne pysyq säel qylsaŋ imanyŋnan,- degen siiaqty Ärıptıŋ bırneşe osy sipattas öleŋderınen üzındıler tere kelıp: «Ärıptıŋ mūndai öleŋ, söz örnekterınen Bırjan men Sara aitysyndaǧy aqyndyq öner ülgısı baiqalmaidy. Ärıp oqyǧan Sözdı qysqa qaiyrǧanda Bırjan men Sara kezdesken. Jienqūl dauyna bailanysty kezdesken ekı aqyndy köruge köp jūrt jinalyp, Bırjan men Sara solardyŋ aldynda öz önerlerın körsetıp öleŋ aityp, Eşkıölmes bauyryn änge böleidı. Bıraq ekı aqyn aityspaǧan. Jienqūl taqyrybyndaǧy ekı aqynnyŋ sözın Ärıp aitysqa arqau etken. Dälırek aitqanda köp özgerıssız engıze otyryp, ärı Tobyqty men Syban arasyndaǧy ru tartysyn negızgı taqyryp etıp, bas-aiaǧy belgılı bır siujetke qūrylǧan aitys jazady. Töŋkerıske deiın aitys Qazan qalasynda ekı nūsqada bırneşe ret jaryq kördı. E.Myrzahmetūlynyŋ üşınşı nūsqa dep otyrǧan Zaisan nūsqasy ekınşı nūsqa. Menıŋ bıluımşe aitystyŋ ekı-aq nūsqasy bar. Eŋ alǧaş ret 1898 jyly aitystyŋ bırınşı nūsqasy basylym kördı. Ony bastyrǧan J.Şaihyslamūly. «Qissa-i Bırjan sal menen Sara qyzdyŋ aitysqany. Bastyrǧan Şamsuddin Hūsain ūǧlynyŋ balalary. Qazan, Universitet baspahanasy, 19 b.» Būl nūsqa dürkın-dürkın 1900, 1901, 1907, 1913, 1914 jyldary basylyp şyqty. Ekınşı nūsqa alǧaşqy nūsqadan keiın ıle-şala 1899 jyly tömendegıdei atpen şyqty. «Qissa-i Bırjan sal menen aqyn Saranyŋ aitysqany. Bastyrǧan aǧaiyndy Kärimovtar. Qazan, M.A.Chirkova balalarynyŋ baspahanasy, 1899. 24 b. Redaksiiasyn basqarǧan Abu-Ǧabduluahid Şäkirjan Äl-Hamidi-t-Täkävi». Būl nūsqa Zaisan qalasynan jıberılgen nūsqa delınedı. Atalǧan ekı nūsqanyŋ negızgı oqiǧa jelısınde ülken özgerıster joq. Ekı aqynnyŋ aitysy keibır şumaqtardyŋ bırınde bolyp ekınşısınde bolmai qaluy, sondai-aq sinonimdık özgerıske tüsken sözderdıŋ aiyrmaşylyqtaryn eskermegende ekı nūsqanyŋ jalpy sūlbasy, siujettık jelısı bır. Negızgı özgeşelık aitystyŋ bastaluy men aiaqtaluy jäne aituşynyŋ sözderınıŋ qosyluy. Kölemı jaǧynan tolyǧyraq ekınşı, iaǧni Zaisan nūsqasy bolyp tabylady. Ekı nūsqadaǧy eleulı degen özgeşelıkterge toqtalsaq: Bırınşı nūsqadaǧy: «Qyzy eken Tastanbektık aqyn Sara» dep bastalyp, «Qūdaiym quat berse endı sızge» degen aralyqtaǧy şyǧarmanyŋ alǧy sözı (elu jol öleŋ) ekınşı nūsqada basqaşa örılgen. Ekınşı nūsqadaǧy «Jarandar, qūlaǧyŋ sal, keldı keŋes» dep bastalyp, «Qajyǧa mūŋyn aitqan sonda otyryp» degen aralyqtaǧy 172 jol öleŋ joly aitystyŋ körkem şyǧarmalyq qūrylymyn anyqtap oqiǧalyq jelıspen berılgen. Oqiǧa jelısı bylai: Bırjan alty joldasymen aqyn Sarany ızdep Jetısuǧa keledı. Aldymen Saranyŋ şeşesımen, odan Saranyŋ sıŋılısımen aitysady. Arasynda aituşynyŋ, iaki avtordyŋ jäne Jünısbektıŋ sözı bar. Şyǧarmanyŋ soŋynda bırınşı nūsqada «Jiylǧan jūrttyŋ būlarǧa bergen syiy» (20 jol), «Saranyŋ sonda jūrtqa aitqany» (16 jol), «Aituşynyŋ sözı» (26 jol) siiaqty ekınşı nūsqada kezdesetın öleŋ joldary joq. Esesıne, ekınşı nūsqada soŋǧy Bırjannyŋ aitqan sözderınıŋ kei tūstary (30 jol) sondai-aq, Saranyŋ Bırjanmen qoştasu sözı (20 jol) säl özgeşeleu keledı. Alaida ekı nūsqanyŋ aiaqtaluyndaǧy Bırjan men Sara sözderınıŋ maǧynasy bır. Bırınşı nūsqada joq Bırjannyŋ «Ybyraiǧa tamam elıŋ Naiman jetpes» dep bastalyp, «Baryŋdy öz qolymnan tarataiyn» degen 60 jol öleŋ ekınşı nūsqada bar. Onda Ybyraiǧa (Abaiǧa), Qūnanbaiǧa qatysty madaq sözder aitylǧan. Osyndai özgeşelıkterdıŋ özı ekı nūsqany bır-bırınen alşaqtata almaidy. Demek, tübı bır şyǧarma bastyruşylar tarapynan nemese bastyruǧa ūsynuşy tarapynan özgerıske tüsken. Endıgı jerde «Bırjan men Sara aitysqan ba, älde ony Ärıp aqyn şyǧarǧan ba?» — degen ekıūşty pıkır jönınde qysqaşa toqtalyp öteiık. Būl jönınde tolyǧyraq «Ärıp aqyn» monografiiasynda (avt. B.A.Erdembekov. -Almaty, 2001) aitylǧan. Bırjan sal jetısuǧa bırneşe ret kelgen. Soŋǧy bır saparynda ädeiılep Saramen kezdesedı.Būl kezdesu şamamen 1895-96 jyldar. Saranyŋ Jienqūlǧa aittyrylǧan aianyşty taǧdyry Bırjandy bei-jai qaldyrmaǧan. Ädeiı ızdep kelgen Bırjan aldynda Saranyŋ Tūrysbek qajyǧa aitqan aryzy, Bırjannyŋ Sarany qorǧap söilegen sözı Ärıptıŋ aitys jazuyna negızgı arqau bolǧan. Bırjan men Saranyŋ aitqan öleŋderı köp özgerıssız aitysqa engen. El auzynda saqtalǧan öleŋderdı kezınde Sara Tastanbekqyzy ömırın tereŋ zerttegen. T.Qalilahanovtyŋ arnaiy maqalasynda (qaraŋyz: «Aqyn Sara turaly sony derekter. //Jūldyz. 1958.№4,5»), I.Omarovtyŋ eŋbekterınde (qaraŋyz: Aqyn Saranyŋ ädebietımızdegı ülesı. //Qazaq ädebietı. 17 şılde, 1959., Ädebi tolǧamdar. Almaty, 1988) keltırılgen. Aitysqa Bırjan men Saranyŋ naqty qai sözder qandai özgerıstermen endı degen saualǧa jauap retınde T.Qalilahanov maqalasyndaǧy el auzynan saqtalyp jetken öleŋ joldaryn aitys mätınımen salystyru maqsatynda tolyǧyraq keltıreiık: «Tūrysbek auyly Bırjandy syi-qūrmet körsetıp qarsy alǧan. «Eşkıölmestıŋ» bökterınde kök maisaǧa şatyr tıktırıp Bırjan saldyŋ öleŋderı men änderın tyŋdaǧan. Bırjan özınıŋ kelgen jäiıtın, Naimannyŋ aqyn qyzy Sarany körgısı keletının bıldırıp, ony şaqyryŋdar dep köp öleŋ aitqan. Bırjannyŋ sondaǧy öleŋderın ūǧyp, būl oqiǧany özderı de öleŋmen beinelemekşı bolǧan jergılıktı aqyndar Bırjandy bylai suretteidı. Ädeiı Bırjanǧa arnap tıkken şatyr, Aldynda qyzyl-jasyl kılem jatyr. Ainala alqa-qotan otyrǧan el Tyŋdauda saldyŋ aluan sözın naqyl. Taŋyrqap jūrt tyŋdaǧan sol Bırjan-sal, Ol künde alpystarǧa taqaǧan şal. Qara-sūr adam edı onşa öŋdı emes Qyr mūryn, tülkı mūrtty, şoqşa saqal. Sol künı Tūrysbektıŋ auylynda, Ülgı aitty Qaptaǧaidyŋ qauymyna. Bırjannyŋ töŋkerılgen änın estıp Eşkıölmes el jinaldy bauyryna. Bırjannyŋ öz aitqan öleŋderınen myna siiaqty öleŋder el auzynda qalǧan. Mınekei jasym asty elu besten, Ötkızdım sauyq-sairan men bır deste. Naimanǧa kelıp sälem bereiın dep – Elıŋdı ızdep keldım Eşkıölmeske. Sözıme qalyŋ Matai qūlaǧyŋ sal, Būl künde jasym ozǧan jäi men bır şal. Būryldym tanysqaly ūzyn joldan Kelgem joq olja sūrai, aluǧa mal. Oida joq quanyşpen ǧūmyrymda, Kez boldym Maman şaldyŋ ūǧylyna. Naimannyŋ būlbūl qūsyn körmek edım Qondyrǧan Qaptaǧaidyŋ tūǧyryna. Tūrysbek, Sara kelsın şaqyr berı, Özı estıp, közben körsın Bırjan serı. Parasatty sözı tereŋ adam bolsa Köŋlımnıŋ tarqauşy edı sonda şerı. Sairaǧan orta jüzdıŋ būlbūlymyn Kereidıŋ – Altai qarpyq aqtaŋgerı. Qyrandai aspandaityn jeldı künı, Dauysym köterıler şyqsa terı. Altyn menen kümıstıŋ naqysyndai Mını joq bızden şyǧar söz bederı. Aq iyq mūz balyqpyn jerge tüspes, Keŋ qoltyq arǧymaqpyn alqymy ıspes. On ret Orta jüzdı orai şauyp Jüirıkpen talai-talai boldym ıstes. Qyran em qyzyl tülkı ösken baǧyp, Qarsy ūşqan dauyldarǧa qanat qaǧyp. Jelǧabyz, jez taǧaly eŋıreu em Qara ter şyqqan saiyn keter aǧyp. Baq däulet qonbaǧanmen Qojaǧūlǧa, Aqymdy jıbergem joq qazaq ūlyna. Sairatqan orta jüzde būlbūl boldym Qyzyǧyp qydyrmaǧan alar pūlǧa. Atadan Bırjan sal bop tudym artyq, Samǧaityn bäige atyndai artyp, tartyp. Aqqumen aspandaǧy än qosuşy em Qozǧasam aşy küidı tüpten tartyp. Kökşetau duanyna daŋqym barǧan, Men Bırjan Alataudai aiqyndalǧan. Elımde eşkım qaqpas boldym erke Aitatyn aryzym joq, halqyma arman. Jorǧamyn jolsyzbenen samǧaitūǧyn Bäige aty şylbyrymnan şalmaitūǧyn. Ejelden qūlaş moiyn kök aiylmyn Lauǧa alty jūma talmaitūǧyn. Oi jelke, qamys qūlaq, teŋbıl kökpın Tūnyqtan jüzıp ışpei qanbaitūǧyn. Qyrymǧa qaraitūǧyn qyran qūspyn Aŋ almai jerge beker qonbaitūǧyn. Ainymas qandy balaq aq iyqpyn Tūiaǧym tigen qasqyr oŋbaitūǧyn. Asylmyn qūs bolǧanda aspandaǧy Qaŋtarda qalşyldaǧan toŋbaitūǧyn. Osyndai bastan keşken syrlarym bar Qazaq joq Bırjan dese nanbaitūǧyn. Jäiımdı Eşkıölmeske estıreiın Esınen ömır boiy qaldyrmaityn… Būl öleŋderın Bırjan özınıŋ aqyndyq daryndylyǧymen tanystyru üşın aitqan. Negızgı maqsaty Saranyŋ aqyndyǧyn baiqap, onyŋ aryz armanyn jūrt aldynda aitqyzbaqşy bolyp, Bırjan Saraǧa bylai degen: Jaqyndap janyma kel, janym balam, Naimanda ūldan ozyp tuǧan danam. Tyŋdaiyn armanyŋdy ait halqyŋa Aldynda Tūrysbek pen Bırjan aǧaŋ. Bıletınderdıŋ aituyna qaraǧanda, Sara Bırjannyŋ aldyna kelgende, ony Tūrysbektıŋ tört qyzy bırdei qoşamettep, qasyna ere kelgen. Saranyŋ Bırjan men Tūrysbek qajy aldarynda otyrǧandaǧy aitqan öleŋderı mynadai: Qyzy edım Tastanbektıŋ atym Sara, Elınde er Qaptaǧai şyqtym dara. Qolyma on üşımde dombyra alyp Kelemın bır sürınbei jeke dara. Aldynda söz söileitın Bırjan aǧa, Aitarsyz aryzyma özıŋ baǧa. Qamysty tereŋ köldıŋ sūqsyry edım Kez boldym qaŋǧyrǧan bır qarşyǧaǧa. Öleŋge men jasymnan jeldı körık, Quandym aqyn ata sızdı körıp. Aǧalyq paryzyŋnan qūtylaiyn Aldyŋda az da bolsa söilep berıp. Öleŋmen armanymdy aǧytaiyn Samarqan jıbegındei onnan örıp. Atatai, ömırımşe rizamyn, Men üşın kelgenıŋe köŋıl bölıp. Armannan arylǧandai bır sergıdım Rizamyn ketsem halqym bügın ölıp. Köpke aian köŋılımnıŋ jarasy bar, Jasymnan janyştaǧan jerge kömıp. Bügın kün tırılter dep ümıt etem Jaqsylar el bileitın jönge könıp. Jalyn em janyp tūrǧan nöserge öşpes, Bolat em ekı jüzdı almas kespes. Qor bolyp saz balşyqtai qurai tüstım Qūrbyma qosyla almai özım teŋdes. Erkek az öz basyma teŋgerılgen, Sözıme on jasymnan öŋ berılgen. Näp-näzık közge olqa körınsem de San myqty qoidan oŋai öŋgerılgen. Ūşyrǧan tärbielep aq tūiǧynmyn Altynmen jıbek bauym kömkerılgen. Änıme aspandaǧy qūs ainalar Qūbylyp toty qūstai töŋkerılgen. Sairaǧan Matai, Sadyr būlbūlymyn Qapasta jel tigızbei jem berılgen. Osyndai at basyndai altyn basym Aulymda kök esekten kem körıngen. Qoldai kör er Qaptaǧai ata-babam, Sözımdı tyŋdataiyn kelse şamam. Qajyeke-au, köpten batpai jüruşı edım Aitaiyn öz mūŋymdy sızge taman. Qajyeke-au künı qūrsyn ūrǧaşynyŋ, Bilıgı bolmaǧan soŋ bır basynyŋ. Bergen soŋ terı-tersek it te alady Būlyndai berekesız arbaşynyŋ. Sız menı ǧaiyp etpe zarlanǧanǧa, Tūŋǧiyq syrym tereŋ barlaǧanǧa. Mıneki, on jetıge biyl şyqtym San jüirık ergen emes samǧaǧanda. Han, qara — kalyŋ topta san sairadym Köz körmei bärı beker nanbaǧanǧa. Bermegen toptan torai ekı saŋlaq Solarǧa jūrt taŋ qalǧan bolmaǧanǧa. Qajyeke-au sızge aitarlyq aryzym sol – Qapamyn bas bostandyq almaǧanǧa. Saranyŋ būl sözderın tyŋdaǧannan keiın, Bırjan aqyn ıle-şala myna öleŋderdı aitqan: Jaraidy, janym Sara, osy sözıŋ, Tas tülık tūrymtaidai ekı közıŋ. Aryqtap armanyŋnan jürgenıŋde Auylyŋa qūdai aidap keldı kezım. Şırkın-ai, mūndai jüirık tuarmysyŋ Söileisıŋ altyndai qyp sözdıŋ jezın. Aldyŋa aǧaiynyŋ äkep qoiǧan Qisyǧyn körıp tūrmyn qūrǧan tezdıŋ. Qanatyn kün şalmaǧan aq tūiǧynnyŋ Qor qylǧan japalaqqa basqan ızın. Qosqan ba qorlaǧaly bır qortyqqa, Qaraityp qaraǧymnyŋ jarqyn jüzın. Denı sau el emes qoi Tastemır de Jür eken tastai almai otqa qyzyn. Armanyŋ anyq boldy endı maǧan, Aşidy ras janym Sara saǧan. Altynnyŋ qolda barda qadyry joq Qor bopty baǧalausyz asyl baǧaŋ. Bılıp em Sara senıŋ syŋaryŋdy, Basa almai armandamyn qūmaryŋdy. Ädeppen aq dombyraŋdy alǧanyŋda-aq Körgenmın sözge qairat qylaryŋdy. Esıtıp el şetınen kelgennen-aq Bılgenmın arman aityp jylaryŋdy. Bır syrly, segız qyrly jüirık Sara Körsettıŋ közge tarta mūnaryŋdy. Şaqyrtyp küieuındı osynda aldyr Köreiın taŋdap qosqan syŋaryŋdy. Tūrysbek riza bolsyn Sara saŋlaq, Küieuın keltırıŋder qosqan taŋdap. Teŋ qūrby özımenen adam bolsa Körıner köp közıne kelse sonda-aq. Şybyqtai jıgıt şyǧar öŋı nūrly, Önerı Sara teŋdes segız qyrly. Şeberden mın tabatyn mınıskerdei Er şyǧar toty qūstai neşe türlı. Jaqsyny körmek üşın degen Sara, El qamyn özın qoiyp jegen Sara. Qosqany jaman bolsa qajy ūialsyn Sen oǧan ūialasyŋ neden Sara. Bırjannyŋ jaqtap aitqan būl öleŋderınen qatty quanǧan Sara myna öleŋderdı aitqan: Aşylşy auyzym bır, sairap tılım, Qūlpyrar ma eken qaita qyzyl gülım. Halqyma ūialǧannan aita almauşy em Esekke qosaqtauly öttı künım. Özı bıler deuşı edım jaqsylardyŋ, Oilasam qate qylyq eken mūnym. Bır järdem bermegende Bırjan atam, Joq eken jüirık ittei ölsem qūnym. Sairaityn sanduǧaştai sorly basym Kelgende Jienqūlǧa şyqpaidy ünım. Bärıŋ de Jenqūldy körıp edıŋ, Qūdaidan qoryqpai soǧan berıp edıŋ. Qorǧauǧa jat aldynda el namysyn Bärıŋe qyz bolsam da serık edım. Bırjan-sal körsın aldyr Jienqūldy, Ylaiyqtap elım menı bergen ūldy. Ūiattan kısı ölmeidı saǧy synar Qaiteiın qūdretımen iem qyldy. Jürmese Jienqūldy keltır bailap, Ölmeiın zyǧyrdanym künde qainap. Aǧalar būl sözımdı tyŋdamasaŋ Şaqyram aruaqty Qaptaǧailap. Qajyeke-au körıp keldıŋ haqtyŋ üiın, Men tügıl özgege de zorlyq qiyn. Allanyŋ aldynda da jylarmyn men Künınde taŋdy mahşar bolsa jiyn. Közımdı aş, köŋılımdı ala qylmai, Kün saiyn dūşpanyma taba qylmai. Baruǧa Jienqūlǧa riza emespın Ketseŋ de bırjolata bala qylmai. Qajyeke-au kısı jıber balaŋyzǧa, Aitylyp aty tüstı aramyzǧa. Elıne Bırjan atam aita barsyn Körsetpei jıgıttı ūrlap qalamyz ba. Bar edı ūly-qyzyŋ ei qajy aǧa, Qorlyqtan boldym zarjaq beimazada. Aityldy qarsylyǧym halyq aldynda Rizamyn būiyrsaŋyz qai jazaǧa… Bırjannan ūialǧannan Tūrysbek qajy Jienqūldy keltıruge özınıŋ qūla jorǧa atyn jıberedı. Ekpındı jäne basy qatty qūlajorǧa at topqa jaqyndai bergende eldıŋ u-şu dausynan ürkıp Jienqūlǧa boi bermei alyp qaşyp ketedı. Bır közı soqyr, belı bükır, at basyna ie bola almaǧan därmensız Jienqūldy barlyq jūrt körıp, ondai adamǧa Sarany qor qylmau kerek dep şuyldasady. Jienqūldy köre tūryp jäne halyqtyŋ Sarany jaqtaǧan talabyn eskerıp Bırjan mynadai öleŋder aitady: Kölbesın köktı şarlai köne änım, Tyŋdaŋdar tırı Matai tegıs bärıŋ. Älek – dep atam qazaq bosqa aitpaǧan Kımde-kım bılmeitūǧyn özı älın. Köbıŋe kümändanar endı ne bar Közımız körıp otyr ıstıŋ mänın. Qaq jolyn qabyl tūtqan Qajy-aq aitsyn Saranyŋ aryzyna bilık dälın. Şyraǧym Sara sendei tumas bala, Şejıre tuarmysyŋ mūndai dana. Obalyŋ el aǧasy Tūrysbekke Qosqany naşar eken, ei, bişara. El-jūrtyŋ qoryqsa kerek köz jasyŋnan, Qiyp ketkım kelmeidı men jasyŋnan. Men qairan elıŋ qalai kemıttı dep Adamzat ozar emes öz basyŋnan. Dūşpanyŋ jamandaidy ne dep senı, Aibatyŋ älemge aiqyn ai bederlı. Sadaǧa tyrǧanyŋnan ketsın Sara San jüirık körıp edım men nelerdı. Tūrysbek, toi bop qaitsyn osy jiyn, Bereiın kökparyŋa men-aq tiyn. Azat et halyq aldynda Sara qyzdy Bır bata köp ūiǧarsa qanşa qiyn… Bırjannan ūialǧannan jäne halyq dabyrynan qaimyqqannan Tūrysbek qajy osy jiynda amalsyzdan – «Sara Jienqūldan azat» — dep jariialaǧan. Bıraq, bırneşe şariǧat zaŋdaryn eske tüsıre otyryp, Saranyŋ endıgı jerde Qaptaǧaidaǧy ämeŋger jıgıtterınıŋ ışınen bıreuge özı qalap tiiuge tiıstı ekenın aitqan. Būl jiynnyŋ arty şynynda da toi bolyp tarqaǧan. Būl uaqiǧany jergılıktı aqyndardyŋ bırı bylai körsetken: …Maqūldap jūrt qozǧalyp jäne şulap, Bauyry «Eşkıölmestıŋ» kettı dulap. Quanyp halyqty riza etkenıne Bırjan da boz baladai qaldy qunap. Köp tosqam jolyŋyzdy közım süzıp, Ömırden ketıp-aq em ümıt üzıp. Atatai, eskertkış qyp elge apar dep Bırjanǧa Sara berdı altyn jüzık. Rizamyn Sarajan dep Bırjan külıp, Kök torǧyn şapanynyŋ jeŋın türıp. Küldärii belbeuım – dep: «toi jyrtysy» Jıberdı suyrtpaqtap ülestırıp. Bırı şal, bırı jas qyz ekı saŋlaq, Baurynda “Eşkıölmestıŋ” änmen samǧap. Tūŋǧyş ret azattyq dep tu köterdı, Dabylyn bükıl qazaq estıp jan-jaq… Jarty ǧasyrdan astam uaqyttan bergı bükıl qazaq halqyna äigılı Bırjan-sal men aqyn-Saranyŋ kezdesuı osylai bolǧan. Būl tamaşa kezdesudı tarihta qaldyru üşın Ärıp aqyn Bırjan men Sarany ädeiılep aitysqan aqyndar dep körsetken” (Aqyn Sara turaly sony derekter. Jūldyz. 1958 №4) . Mıne, aitystaǧy Bırjan men Saranyŋ sözderı şamamen osylar. Aityspen salystyryp qaraǧan adamǧa joǧarydaǧy öleŋ joldary Ärıp şyǧarǧan aitystyŋ negızgı sūlbasy, Bırjan men Saranyŋ aitqan kei öleŋ şumaqtary eş özgerıssız aitysqa engen, avtor özgertudı jön dep tappaǧan. Sondyqtan da, körkem şyǧarma retınde jazylǧan būl aitysta Bırjan men Saranyŋ da ülken ülesı bar ekenın erekşe aita ketuımız kerek. Aitystyŋ tolyq nūsqasy dep tanylyp jürgen 1899 jylǧy Zaisan nūsqasyn negızge alsaq, Ärıp Bırjan men Saranyŋ kezdesuın, ondaǧy öleŋ-sözderın arqau ete otyryp aitysty belgılı bır siujettık jelıske qūrylǧan körkem şyǧarma etıp jazǧan. Bırjannyŋ Eşkıölmeske keluı, Saranyŋ şeşesımen, sıŋılısımen aitysuy, Naiman men Arǧyn dälırek aitqanda Ärıpke jaqyn taqyryp Syban-Tobyqty arasyndaǧy tartysty Saranyŋ bas bostandyǧy siiaqty taqyrypqa ūştastyryp äkep, ädemı siujettık jelıs qūrauy Ärıptıŋ tolyq avtorlyq qūqyǧyn aiqyndaidy. «Bırjan – Sara aitysynyŋ» Ärıp Täŋırbergenūly qolynan tuǧan körkem tuyndy ekendıgın quattaityn negızgı degen mäseleler atap körsetsek tömendegıdei: - «Bırjan – Sara aitysyn» Ärıp jazǧan degen pıkırler töŋkerıske deiın jäne odan keiıngı 30-jyldardyŋ aiaǧyna deiın talassyz türde aitylyp keldı. J.Jabaev (QRǦA OǦKQ, 402-papka, 1-däpter), I.Jansügırov (Qūnanbaiūly A. Tolyq jinaq. Qyzylorda, 1933), Ärham Ysqaqov (Ekpındı, 1940. 12 jeltoqsan), M.Äuezov (Abai ömırbaianynyŋ alǧaşqy nūsqasynda), S.Maşaqov, Q.Mūhamethanūly (Abaidyŋ aqyn şäkırtterı. Almaty, 1995), T.Qasenūly (Sosialistık Qazaqstan. 1936. 11 qyrküiek), Tūraǧūl Qūnanbaev (Äkem Abai turaly. Almaty, 1993), J.Belosliudov (O kirgizskoi poezii//Sibirskii student. 1915. №3,4) t.b. Al, «Bırjan – Sara aitysy bolǧan, ol auyz ädebietınıŋ ülgısı» — degen pıkır 30-jyldardyŋ aiaǧynan bastau aldy. Köşbasşysy S.Mūqanovtyŋ Aitys jäne aqyn (Ädebiet maidany. 1939. №1) maqalasy. - Aitystyŋ körkem şyǧarmaǧa tän belgılerın atasaq, bırınşıden aitys bas-aiaǧy jinaqy oqiǧasy bar belgılı siujetke qūrylǧan, ekınşıden, jerı şalǧai ekı öŋır aqyndarynyŋ söz saptauy, öleŋ qūrulary, bügıngı tılmen aitqanda stilı bır. Osyndai körkemdıgı mınsız aitys qūru üşın ülken aitys aqyny boluy şart. Al Bırjan, eŋ aldymen, aitys aqyny emes, Saranyŋ da bızge jetken aitystary mūndai körkemdık biıkten körınbeidı. - Aitysta özın Arǧynmyn degen Bırjan Arǧyn emes, Kerei ruynan. Sara da aitysta atalǧandai Qaptaǧai ruynan emes. Sara Mataidaǧy Kenje degen eldıŋ Tastemır degen az ǧana ruynan şyqqan. Öz ruynyŋ atynan söilemeu aitysqa, jalpy aqyndar tabiǧatyna jat närse. Qalai desek te, Bırjandy – Arǧyn, Sarany – Qaptaǧai etıp otyrǧan Ärıp. - Aitys Arǧyn men Naiman, onyŋ ışınde Matai aqyndarynyŋ arasynda boldy degen künde de, ekı aqynnyŋ ru jaǧyn söz etkende Tobyqty men Sybanǧa auyp ketuı taǧy da Ärıptıŋ körkem tuyndynyŋ tartysyna yŋǧailaǧan ädısı. - Aitystaǧy Abai men Qūnanbaiǧa qatysty sözder taǧy da Ärıpke qatysty. Ärıptıŋ «Ziiada-Şahmūrat» qissasynyŋ Abai tarapynan synaluy, Ärıp sony kek körıp (būl arada öner adamdarynyŋ arasyndaǧy şäkırttıŋ ūstazǧa degen arty joq aşuy dep ūqqan jön) aitysqa Abaidy jamandaǧan sözder qosady. Būl turaly Tūraǧūl Abaiūlynyŋ estelıgınde de aitylǧan. Quanyşbai aqynmen aitysynda da Ärıp būl qūbylysty moinyna ala jauap qaiyrǧan. «Bırjan – Sara aitysyndaǧy» adamdarǧa jäne keibır oqiǧalarǧa tüsınık bere ketsek, Sara Matai ruynan bolǧanmen, Mataidan Maman, Tūrysbek, Esımbekter ǧana atalady. Onda da avtor baiandauynda. Matai elınıŋ ataqty bai, el basqarǧan adamdary Mamanov Tūrysbek Qaptaǧai onyŋ ışınde Qydyralydan taraidy. Tūrysbek köp jyldar Qapal uezı Arasan bolysyn basqarǧan. Qajyǧa barǧan, 1904 jyly dünieden ötken. Tänekenıŋ Esımbegı Köldei-Jūmai atalatyn bolystyŋ bolysy. Saranyŋ: Talaspas Tänekemnıŋ jan baǧyna, Teŋermın eger tartsa ıs aǧyna, — degendegı Täneke osy Esımbek baidyŋ äkesı. Saranyŋ qalǧan auzyna alyp siynary Qarakerei-Sybannyŋ qarakökterı. Mäselen: Kenşımbai, Dulat, Sabyr, Sūrtai, Jyltyr, Janūzaq qolda, dedım aqyn Tübek, - deidı. Osynda Sara siynǧan aqyndarǧa toqtalsaq, Kenşımbai Küşıkūly Matai ruynan, onyŋ ışınde Jarma Matailaryna jatatyn Elqondy tarmaǧynan. Kenşımbai 1846 jyly Tana myrzaǧa erıp baryp Jetısuda Arǧynnyŋ aqyny Orynbai Kertaǧyūlymen aitysyp, bükıl Naimannyŋ baǧyn asyrdy. Aitysta Saranyŋ: Orynbai ızdep kelıp, ketken qaŋǧyp Jeŋgen joq Kenşımbaidy o da aŋdyp, - deuı sodan. On toǧyz jasar Kenşımbaiǧa köz tiıp, janarynan aiyrylady. Üş jyldan soŋ qaitys bolǧan. Q.Altynbaiūlynyŋ aituynşa Kenşımbai şamamen 1827-1849 jyldary ömır sürgen. Ziraty Jarma audanyna qarasty Aiuly tauynyŋ etegınde. Dulat, Sabyrbai, Tübek – Sybannyŋ äigılı aqyndary. Sabyrbai men Tübek Baiǧaradan taraityn äigılı on jetı aqynǧa kıredı. Sabyrbai jasynda äigılı Janaqty sürındırgen. Janaq qaşan jol aldy Sabyrbaidan Jamanyn köterdı Arǧyn sän ǧyp, - deidı Sara. Jyltyr aqyn Baqaiūly – Jarma öŋırınıŋ aqyny. Naimannyŋ Burasynan taraidy, onyŋ ışınde Qarataz. Jyltyr aqyn Kökpektı okrugınıŋ aǧa sūltany Älımhan Tleuberdinnıŋ sarai aqyny bolǧan. Ziraty Şar öŋırınde Bes qarauyl töbesınde. Şamamen 1880 jyldary dünieden ötken. Janūzaq Şynanūly Baijıgıttıŋ Jūmyq tarmaǧynan, Tarbaǧatai öŋırınıŋ aqyny. Sūrtai Nūraşūly Qyrjy ruynyŋ aqyny. Ziraty Aqsuattyŋ Sūlutal eldı mekenınde. Saranyŋ auzymen aitylatyn: Şerubai, Tana menen Er Täukebai Qai qazaq söz bastaǧan onan būryn, — degen öleŋ joldaryndaǧy adamdar kımder? Eŋ aldymen, būl adamdar orys otarşyldyǧyna qarsy narazylyq bıldırgen halyq qamqorşylary bolǧan. Tana myrza Tılemısūly Naimannyŋ Qarakerei — Mūryn tarmaǧynan. Şamamen 1803-1868 jyldary ömır sürgen. Mūraǧat qūjattaryna süiensek, Nazar-Mūryn bolysynyŋ bileuşısı, bi bolǧan. Mūryn jerınde üş bırdei meşıt, alǧaş ret mektep saldyrǧan adam. Tana turaly derekter orys zertteuşılerı A.Iаnuşkeevich, G.Potanin, V.Maevskii eŋbekterınde kezdesedı. Qūnanbaidyŋ äkesı Öskenbaidyŋ asyn basqarǧan üş adamnyŋ bırı osy Tana myrza. Şerubai – Mūrynnyŋ Toqabai tarmaǧynan şyqqan Qūl balasy. Ūly atasy Kegenbai bi bolǧan. Kelgenbaidan keiın Mūryn elınde söz ūstaǧan auzy dualy bi osy Şerubai. Orystyŋ öktemdıgıne qarsy şyqqan Mūryn batyry Qojageldınıŋ qūnyn joqtan Peterborǧa barǧan el jaqsylarynyŋ ışınde Şerubai da bolǧan. Er Täukebai Jäkenūly Äjıǧūl ışınde Jauardan taraidy. Joǧaryda aty atalǧan Qojageldı batyrmen el täuelsızdıgı üşın patşa ükımetıne qarsy şyqqan erlerdıŋ bırı. N.Iа.Konşinnıŋ keltırgen derekterı boiynşa 1844 jyldary Kenjemūryn elınıŋ bolysy bolǧan. Qaraşekpendılerdıŋ qonystanuyna barynşa kedergı jasap baqqan Täukebaidy qastastary üzeŋgısıne u jaǧyp öltıredı. Ziraty Jarma audany, Äulie şoqy tauynyŋ etegınde. Tegınen Qozybaidyŋ Tıleuberdı Älihan onyŋ ūlyn ärkım kördı. Qūdaidan qoryqqan pende osal demes Qaradan han bop şyqqan Qisyq erdı, - degen joldardaǧy kısı esımderıne toqtalsaq, Tıleuberdı Kökpektı okrugınde tılmaştyq qyzmet atqarsa, balasy Älihan aǧa sūltan bolǧan. Sarjomart ruynan. Qisyq Tezekūly Naiman elınıŋ körnektı tūlǧasy. Ruy – Mūryn. «Qaradan şyqqan han» dep därıpteletın Qisyq 1844-1850 jyldary Kökpektı okrugı boiynşa aǧa sūltan bolǧan. Azan şaqyryp qoiǧan aty – Salmaq. Orystan şen-şekpen alǧan Qisyq Tezekūly bırbetkei, turaşyl, ūryny tyiuǧa kelgende qatygez adam bolǧan. Aitysta Sara auzymen: Jan jetpes Batabaiǧa, Salpy Janaq Aqqoja bi, Aqtailaq asqan manap. Aqtanberdı, Altybai, Er Espenbet Qalmaqty qoidai qyrdy qolmen talap, - degen joldardaǧy batyr-biler tügeldei Sybannyŋ ataqtylary. Är basylymda ärtürlı atalyp jürgen ol Salpy Janaq esımı. Ol «Jalbu Janaq», «Jalpy Janaq» nemese «jäne Janaq» dep atalyp, keltırılıp jür. Tarihta bırneşe belgılı Janaq bolǧan soŋ, avtor Salpy Janaq dep onyŋ arǧy atasyn (ruyn) qosaqtap otyr. Salpy (Baigöbek) Sybannyŋ bır balasy. Salpy Janaq ta eldıŋ bır belgılı adamy bolǧan. Aitysta Ärıp Sara auzymen mynalardy ataidy: Kenjeǧūl qazaq jetpes balasyna Tört arys bilık aitqan arasyna. Baitoqa, Keŋesbai men qūt Daniiar Qoimaǧan söiler sözdıŋ şamasyna. Būlar da Sybannyŋ igı jaqsylary. Ärıp «Sanabai qajy» degen joqtau öleŋınde: Arǧyn, Naiman būlbūly Kenjeǧūl şeşen aǧasy, — degendegı Kenjeǧūl Seitenūly jasynan bilıkke aralasqan Sybannyŋ belgılı qarakökterınıŋ bırı. Şamamen 1794-95 jyldary tuǧan. Qūnanbai zamanyndaǧy Syban-Tobyqty arasyndaǧy jer dauy, mal dauynyŋ bel ortasynda jürgen auzy dualy bi, şeşen adam bolǧan. Baitoqa — Syban, Salpy ruynyŋ biı. Ärıptıŋ «Baitoqanyŋ qyzyna» degen arnau öleŋı bar. Keŋesbai bi — ataqty Aqtailaq bidıŋ balasy. D.Babataiūlynyŋ «Keŋesbaiǧa» degen öleŋı bar. Keŋesbai da söz ūstaǧan şeşen, el basqarǧan adam bolǧan. Saranyŋ auzymen Qabanbai jäne onyŋ ūrpaqtary atalady. Qabanbaidyŋ ekı äielınen jetı ūl. Älı şala tuǧan kenjesı. Älıden Jaqaş, odan Ädılbek. «On jetı myŋ jylqy bar Jaqaş baida» dep Äset aqyn öleŋge qosqan Jaqaş asa bai, elge bedeldı adam bolǧan. Ädılbek batyr bolǧan. Q.Halidtıŋ «Tauarih hamsa» kıtabynda Ädılbek pen düngen batyry Bor ekeuınıŋ Qytailarǧa qarsy ūlt-azattyq qozǧalysyn bastaǧany aitylǧan. Ädılbekten taraityn Süleimen bolys el basqarǧan ırı tūlǧa. Süleimen äkesı Ädılbektıŋ ūly as bergende at jarysynda qyryq atqa deiın bäige tıgılgen. Osy ürdıs Süleimen asynda da qaitalanǧan. Aitystaǧy: Botabai, Baijıgıtte qūt Şaianbai Sasan bi, şapty Kenje jauǧa aianbai, — degendegı Sasan bi Myŋbaiūly Baijıgıttıŋ Toǧas tarmaǧynan taraidy. Aqtailaqpen tūrǧylas. Naimanǧa tanymal aqpa bi bolǧan. «Syban qyrylǧan» degen atpen elge aŋyz bolǧan Syban men Baijıgıt arasyndaǧy daudy şeşken Sasan bidıŋ boiyndaǧy erekşe qasietterı turaly da el auzynda köp äŋgımeler bar. Q.Altynbaiūlynyŋ myna bır äŋgımesıne qūlaq türeiık: «Kökpektı jaqtaǧy Qarauyl – Jasyq elı men Jūmyq elınıŋ arasynda qaqtyǧys bolyp, kısı ölıp, ekı jaq Sasannan törelık kütedı. Qarauyl – Jasyqtyŋ qoiar şarty Jūmyq jaqtan bır adamdy kepılge ūstau. Ekı jaq būǧan kelısıp, Ūltaraq bidıŋ özı auru, naşar Şaianbai degen on üş jasar balasyn kepılge berıptı. Qūny sūrausyz degen şyǧar. Şaianbai sol künnen auruynan aiyǧyp, adam qataryna qosylady. Sol daudan attanarda Sasan bi: -Maǧan ajal uaqyty taiau. Ekı börım auru balanyŋ janynda qaldy. Maǧan ermedı. Endı Baijıgıttıŋ menen keiıngı bilıktı adamy sol bolady, — deptı». Aitys joldaryndaǧy osy Şaianbai ırı bi, Täuke – Baijıgıt elınde bolys bolǧan. Ärıp Sanabai qajyny joqtauynda: Tūlpar attai qanatty Tūla boiy qūt bolǧan. Baǧlanym kettı symbatty Ker maraldai kerılgen Qūt Şaianbai naǧaşyŋ, - dep öleŋge qosady. Saranyŋ auzynan aitylatyn: Qazybek Qūnanbaidy naizalaǧan Töre tügıl Töleŋgıt joryǧynda, — degen sözder Tobyqty men Syban arasyndaǧy rulyq tartystyŋ bır körınısın beredı. Syban ışındegı Baraq törenıŋ töleŋgıtı Qazybek batyr el arasyndaǧy bır barymtada Qūnanbaidy naizamen at üstınen tüsırıp ketken. Būl turaly M.Äuezov Mūsylmanqūl Jirenşin degennıŋ äŋgımesın keltıredı: «Az uaqyt öttı, bır künı jylqyǧa jau tidı, baǧanaǧy söz qaperımde joq, beldeudegı Salpaŋqūlaqqa mıne şaptym, — deptı Qūnanbai, — kelsem jau jylqyny aidap jıberıp, jol tosyp, jasanyp tūrǧan eken. Salpaŋqūlaq (Aǧanys biden qalap alǧan aty) boi bermesten kelıp jauǧa kırıp ketıptı. Özım bılmei qaldym, qabyrǧamnan bıreu naizamen salyp ketıptı. Jyǧylyp qalyppyn, süitsem Baraq törenıŋ töleŋgıtı Qaraqalpaq Qazbek degen batyr eken». Qūnanbaiǧa qatysty mūraǧat qūjattarynda aiǧaqtalǧandai osy barymtanyŋ dauy ūzaqqa sozylǧan. Bırjannyŋ Saraǧa jauabyndaǧy: Naimandy han jūrtynan quǧan şaqta, Moiynyn Baraq qaşqan bır būra almai, — nemese, Qazybek, Kenjeǧūl men Batyr Baraq, Qūnekem qaraŋǧy üige qoiǧan qamap, — degen sözder ekı ru arasynda osy tartystyŋ tarihynan köp syr beredı. Sondai-aq: Şet elde Qanai, Tüsıp, Boqanbaiym, Ketırgen qatty söilep Naiman jaiyn. Baraqty han jūrtynan quyp tastap Naimannyŋ mıngızbegen jalǧyz taiyn, - degen joldardyŋ syryna üŋılsek, Qūnanbai Sybannyŋ jerın qarpyp qalu üşın Tobyqtynyŋ Syban jaq şekarasyna ışkerılete Qanai siiaqty batyryn, Tüsıp, Boqanbai siiaqty basty adamdaryn ädeiı qonystandyrady. Osy oqiǧaǧa bailanysty B.İsabaev tömendegıdei äŋgıme aitady: «… Jaz ötıp, el küzeuge qūlar kezde Baraq jyldaǧy ädetımen Saǧa bökterıne qonuǧa kele jatypty. Köş tüiesın jetektegen Baraq bäibışesı eken. Töre qolyna qūsyn qondyrǧan köş aldynda eken. Qanai bır tar jerde tosyp tūryp Baraqqa köşın būrudy, jer özınıkı ekenın aitsa, töre köz salmapty da. Qanai Baraqty qara baltanyŋ syrtymen ūrǧanda törenıŋ aty soqqyǧa şydai almai kerı qaiyrylǧan eken. Baraq sol bette qaiyrylmai köş basyn būrǧyzyp köş ızımen keiın qaitqan eken. Baraqtyŋ bäibışesı: — Qūdaiym-ai, Törenıŋ Baraǧyna bäibışe bolǧanşa, Esımnıŋ Qanaiyna toqal bolmaǧan ekenmın. Köşımnıŋ bas būryldy-au! – dep ah ūrypty». (Ūlylar mekenı. Novosibirsk, 2001. 371-372 better). Qūnanbai men Baraq arasyndaǧy oqiǧalar jaiynda M.Äuezov, M.Beisenbaev, B.İsabaev, B.Saparaly, F.Jūrtbai eŋbekterınde keŋınen söz bolǧan. Saranyŋ «Qaisy Arǧyn jetedı Amanköşerıme» degendegı Amanköşer degen kısı esımı kei nūsqalarda bölek jazylyp jür. Anyǧynda Amanköşer ördegı Naimanda asa bai adam bolǧan. Aqtailaq bidıŋ balasy Tügelbai, odan Sybannyŋ ardaqtysy Özbehan bolsa, sol Özbehannyŋ äielı ataqty Mänjan bibı – Amanköşerdıŋ qyzy. Ärıptıŋ Mänjan ölgende aitqan joqtauy bar. Sara auzymen aitylatyn: … Arǧyn joq maqtasaŋ da Toiǧūlyndai Qor qūiǧan qydyr kelıp sabasyna. … Asyna Toiǧūlynyŋ bäige tıktı Toǧyz qyz Arǧyn bergen jetımınen, — degendegı Toiǧūly — Sybannyŋ Janköbek tarmaǧynan. Elınde bedeldı adam bolǧan. Ol dünie salǧanda bükıl Orta jüzge sauyn aitylǧan. Arǧynnan kelgen kısıler attyŋ bäigesıne tıguge toǧyz jetım qyz äkelgen eken, Ärıp sony aityp otyr. Al endı, Bırjandy Arǧyn atynan aitystyryp otyrǧanmen Ärıp sonau Bırjan elı Kökşe, Kereku maŋynyŋ Esıl men Nūra boiyn jailaǧan Arǧynnyŋ Qarakesek, Şoŋ t.b. tarmaqtarynyŋ igı jaqsylaryn emes, özıne jaqyn Qarakerei, onyŋ ışınde Syban – Mūrynmen auyly aralas bergı öŋırdıŋ Arǧyndaryn ataidy. Kım jeter Janaidarǧa Altaidaǧy Jetı jüz jas bota men tailaǧy bar, - degendegı Janaidar Orynbaiūly Süiındık ışınde Törtuyl degen rudan. Kenesarynyŋ qol basşylarynyŋ bırı bolǧan Janaidar keiınnen Qarqaraly öŋırınde bolys bolyp, ömırınıŋ soŋynda qajyǧa barǧan adam. Bırjannyŋ auzyna alynǧan adamdardyŋ bırı İtqūsty (kei nūsqada İtqosty dep qate berılgen B.E.) şyn aty Aitjan, ruy Qydyrälı, öz elınde bolys bolǧan. 90-ǧa jetken jasynda Mekege baryp sonda qaitys bolady. Şynybai asyp edı öz şaǧynda Kım jeter er Qazekem aruaǧyna. Jamantai, Qūsbek, Şyŋǧys, Sartai törem Ilıngen talai Naiman qarmaǧyna. Arǧynnyŋ aqsaqaly öttı Alşynbai Ör Naiman talasqan joq er baǧyna. Osyndaǧy aty atalǧandardyŋ bärı derlık bergı öŋırdıŋ igı jaqsylary. Şynybai qajy Taraqty ruynan. Qarqaraly duanynda belgılı bilerdıŋ bırı bolsa, Jamantai, Qūsbekter Qūnanbaimen aǧa sūltandyqqa talasqan adamdar. Alşynbai bi Qūnanbaidyŋ qūdasy. «Abai jolynan» belgılı Qarqaraly elınde ataqty adam bolǧan. Bırjan ataityn äigılı Tättımbet küişı de osy öŋırdıŋ adamy. Aitystaǧy negızgı taqyryptardyŋ bırı – Abai. Aitysta Ärıp aitysta Sara auzymen Abaidy jamandap, Bırjan auzymen aqtap alady. Būl turaly M.Äuezov, Tūraǧūl Abaiūly bastap zertteuşı ǧalymdar aityp ta, jazyp ta keledı.M.Äuezov Abaidyŋ ömırbaianynyŋ alǧaşqy nūsqasynda (1927-1933) Abaidyŋ şäkırtterıne arnaǧan öleŋ-synyna toqtala kelıp: «Osy sözder aqyndardyŋ barlyǧyna da auyr tigen şyǧar. Bıraq ışterınde, äsırese Ärıp qatty namys qylyp kektenıp, Abaidan esesın qaiyrmaq bolyp, «Bırjan – Sara» aitysyn şyǧarǧan. Sonda Sara aitty qylyp Abaidaǧy kegın şynymen-aq alǧandai bolady. Bırjan – Sara Ärıpke änşeiın oidan şyǧarǧan geroilar eseptı ǧana kerek. Sondyqtan Bırjannyŋ Arǧyn emes, Kerei ekendıgın de eskermegen…» — degen älı sosialistık ideologiianyŋ qysymyna ūşyrap, özgerıske tüse qoimaǧan alǧaşqy aitqan pıkırı aitystaǧy Abaiǧa qatysty sözderge anyqtama bolyp tūr. Būl mäsele Ärıptıŋ Quanyşbaimen aitysynda da söz bolady. Joǧaryda aitylǧandai Ärıp tek Abaidy jamandady desek ol bırjaqty bolar edı.Ömırde ūstaz tūtyp, köp önege alǧan aqyndy Ärıp Bırjan auzymen asqaqtatyp, aqtap alyp otyrdy. Būl aitystyŋ, iaǧni şyǧarmanyŋ şynaiy tartysqa qūrylyp, şeber şaryqtaularǧa jetuıne septıgın tigızgen. Eŋ aldymen Ärıp Abaidy öz elınıŋ biı Serıkbaimen salystyra söileidı. Būl aitys üşın kerek dünie. Al, negızınde Ärıp «Serıkbai qajyǧa» degen öleŋınde qajynyŋ kemşılıkterın de betıne basqan. Osy Serıkbaidyŋ ınısı Esıkbai Ärıptı Lepsı türmesıne jazyqsyz qamatqan da. Aitysta Sara «Baǧlany Jıgıtektıŋ kettı qaida» dep Bazaralyǧa joqşy bolsa, Bırjan Abaidy qorǧai kep: Dos körgen äulet zahit ǧylymdardy, Aldynda atasynan taǧlym bar-dy Momynǧa jäbır-japa qylmasyn dep Jıbergen jer audaryp zalymdardy, - dep oŋtaily jauap qaitarady. Qalai desek te aitysta söz bolǧan oqiǧalardyŋ qai-qaisysy da tarihtan alşaq ketpeidı. Ärıp Tobyqty men Syban-Mūryn arasyndaǧy sol kezdegı rulyq qaqtyǧystardy ekı aqyn arasyndaǧy söz qaǧysyna, iaǧni, aitystyŋ tabiǧatyna şeber paidalanǧan. Söz soŋynda taǧy da aitarymyz būl pıkırler jazdym boldy, kestım üzıldı degen ükım emes. Ǧasyrǧa sozylǧan aitystyŋ nüktesın bız qoimaspyz, sırä, bızdıŋ taraptan aitylǧan oi aitys aqiqatyn tanuǧa septıgın tigızedı degen senımdemız.
Bauyrjan Erdembekov,
«Alaş ainasy».
