Qobyz – tek qana ulttyq mýzykalyq aspap emes, sonymen birge Táńirge tabynǵan ata-babalarymyzdyń qasıet tutqan bir totemi de bolǵany belgili. Qasıetti zat emes pe, kez kelgen úıden tabyla bermeıtini de sondyqtan shyǵar. Búginde qaraǵaıdyń túbinen qaıyryp alyp jasaıtyn kıeli aspapty qoldan shabatyn sheberdi tabý da — qıyn sharýa.
Keńestik kezeńde ár nárseden ilik izdep, timiskilenip júretin sholaq belsendiler qobyzdy baqsy-balgerlerdiń aspaby dep qara kúıe jaqqysy da keldi. Biraq san ǵasyr sorabynan aman-esen shyqqan qobyz búginde qazaqtyń bas aspaptarynyń qataryna qosyldy. Baıyrǵy qazaq sheberleri onyń ishegin jylqynyń quıryq qylynan jasaıdy eken. Onda da soıylǵan jylqynyń emes, tiri jylqynyń quıryq qylyn julyp alyp, tuzǵa salyp qaınatyp baryp, ábden baptap taǵady eken. Qazir tym taralǵan, qobyzdyń áýelgi turpatynan tym jińishkerip ketken sym shekti qobyzdar shyqty. Qobyz sııaqty eki tizeniń ortasyna qysyp otyryp tartatyny bolmasa, onyń skrıpkadan aıyrmasy shamaly. Al skrıpkany qobyzdyń kóshirmesi sanaıtyndar barshylyq.
Sonaý kóneden kele jatqan kıeli aspap ekige bólinedi.
Birin – qylqobyz, ekinshisin narqobyz dep ataıdy.Búginde kúı tartýǵa arnalǵan turqy shaǵyn ǵana aspapty qylqobyz atap júr.
Al narqobyzdyń shanaǵy úlken. Onyń qylqobyzdan aıyrmasy basyna jezden, temirden soǵylǵan syldyrmaqtar ilingen, úni kúrkiregen jýan bolyp keledi. Tarıhı derekterge súıensek, narqobyzdy, negizinen, baqsylar shalǵan sııaqty. Baqsy saryny atalatyn janr ǵasyrlar boıy osy narqobyzben oryndalyp kelgen. Osy kúnge aty jetken qobyzshylardyń kóbi abyz, jyraý, baqsy bolǵan. Búginde el arasynda ony mýzykalyq aspap retinde emes, emshilerge arnap jasaıtyn sheberler barshylyq. Negizgi standart boıynsha emes, onyń daýysy kúńirenip shyqsa bolǵany dep esepteıtinder de joq emes. Al qobyzben emdeıtin emshiler de neken-saıaq.
Burynǵy baqsylyq dástúrge saısaq, qobyz úni adamnyń boıyndaǵy jyn-shaıtandy qýady-mys. Osy sózdiń jany bar shyǵar, rasynda, qobyzdyń kúńirengen qoıý únin estigen adamnyń tula boıy túrshigip, erekshe sezimge bólenetini de ras. Medıına tilimen aıtqanda, qobyz únimen emdeý tásilin meloterapııa dep ataıdy…
Sapaly jasalǵan qobyzdyń ózi birneshe myń dollar turady. Aǵashtan shaýyp alýǵa qansha qajyr-qaırat jumsalady. Shyǵyny da bar. Búginde ónerpazdarymyz paıdalanyp júrgen narqobyz – 2 myń, 1 myń dollar turady…
Shymqaladaǵy tarıhı-mádenı etnomurajaı dırektory Kendebaı Qarabdalov – altyn qoldy qobyz jasaýshy sheberlerdiń biri. Qobyzdy qalaı jasaýdyń qyr-syryn tereń meńgergen usta: «Qobyz jasaıtyn aǵashty uzaq keptiremin. Sonda ǵana ol keremet ún shyǵaratyn bolady. Qara aǵashtan, qaraǵaıdan, emennen de jasaýǵa bolady. Keptirgen soń ony ystap, ábden baptaý qajet. Ózimniń narqobyzymnyń shanaǵyn nardyń terisinen jasaǵanmyn. Qobyzdyń tula boıyna taǵylǵan ár aınanyń, jylqynyń qylynan ıirilgen shektiń atqaratyn óz qyzmeti bar», – deıdi. Qobyzdy jasaýshylar ony kásip emes, ata-babadan qalǵan amanat dep esepteıdi. Ári baǵasyn da anaý aıtqandaı aspanǵa ushyrmaı, óz ıesine kelisimdi baǵasyna satady. Kıeli aspapty jasaý da ońaı emes. Degenmen kıege sengen ustalar nápsige boı aldyrmaı, qanaǵat tutýdy úırengen…. Sońǵy álette qobyzdyń estradalyq úlgige túsken dybysy jıi paıdalanylyp júr. Munyń ózi estradada qobyz aspabynyń qaıtalanbas sazdy áýenine aıryqsha suranys bar ekendigin kórsetse kerek. Eýropa elderi dańǵaza estradadan ábden qajyp, mezi bolǵan. Sondyqtan da olar qobyzdyń kúńirene, tereńnen tebirene shyǵatyn únine ǵashyq. Tyńdaǵan áýeni «qulaǵynan kirip, boıyn alǵan» soń, olar qobyz sııaqty etnoaspaptardy joǵary baǵalaıdy. Tipti shetelge gastroldik saparmen jıi shyǵatyn ónerpazdarymyzǵa aǵylshyndar «bizdiń mundaı kóne aspabymyz joq. Keremet qoı, qalaı saqtap búginge jetkizgensizder?» dep tańǵalypty. Olarda joq, bizde bar. Endeshe, bizge de qolda bardy qadirlep, qobyz sııaqty kóne jádigerlerimizdi ulttyq brendke aınaldyratyn ýaqyt jetti.
Áýede – qobyz úni
Qobyzben oryndalatyn shyǵarmalar búginde túrlenip, zamanaýı úlgide damyp keledi. Tyńdarmandardyń qatary da molaıa túsýde. Jýyrda otandyq bir áýe kompanııasy óz jolaýshylaryna keremet syı jasady. Kompanııa ushaq borttarynda qobyzda oryndalǵan kúılerdi san myńdaǵan jolaýshylardyń nazaryna usyndy. Búginde eldiń bári esirik estradaǵa elitip júrgen shaqta qobyzdyń tasada qalyp ketpeı, bolashaqta damı beretininiń aıqyn dáleli bolsa kerek.
Qorqyt-ańyz
Qorqyt dese qobyz, qobyz dese Qorqyt eske túsetini ras. Negizinen, kıeli aspapty VIII- IX ǵasyrlarda Qorqyt jasaǵan degen ańyz bar.
Ańyzǵa qulaq túrsek, Qorqyt jigit jasyna jetkende túsine aq kıimdi adam kirip, o dúnıelik bolatynyn aıtyp, aıan beredi. Baqıǵa attanǵysy kelmegen Qorqyt jelmaıasyna minip, álemniń ár túkpirin aralap, ajaldan qashyp qutylmaq bolypty. Biraq qaıda barsa da ajalmen betpe-bet jolyǵa beripti. Amaly qalmaǵan Qorqyt qobyz shaýyp, jelmaıanyń terisin shanaǵyna kerip, kúńirene kúı shertipti. Qobyzdan shyqqan kıeli únge aınalanyń bári tynyp, kúıge elitipti. Jylan beınesinde kelgen ajaldyń ózi de kıeli sazǵa elitip, betteı almaǵan desedi.
Gúljan Kósherova, «Alash aınasy».
