- Ardaq, sizdi Qurmanǵazy atyndaǵy qazaq ulttyq konservatorııasy Halyq áni kafedrasynyń aǵa oqytýshysy retinde jaqsy bilemiz. Buǵan qosa Mádenıet qaıratkerisiz. Ánshilik qyryńyz da eshkimnen osal emes. Óner jáne ómir jolyńyzdyń qalyptasýyna negiz bolǵan, yqpal etken kisiler…
- Meniń ónerge kelýime sebepker bolǵan eń aldymen ata-anam. Odan keıin alǵash 7 jasymda kórshi Hadısha apaıdan Nurǵısa Tilendıevtiń «Ata tolǵaýyn» úırengenim esimde. Anamnyń aıtýy boıynsha, odan erterek aıqaılap án aıtatyn kórinemin. Biraq ol qylyqtarym jadymda asa saqtalmapty. Ózim ónerge degen qyzyǵýshylyǵymnyń oıanǵanyn osy 7 jasymnan bastap esepteımin.
3-synyptan bes jyl týǵan jerim — Jambyl oblysy, Sarysý aýdany, Kalının aýylyndaǵy mýzykalyq mektepte dáris alyp, 1993 jyly Lenın atyndaǵy orta mektepti bitirdim. Mektep qabyrǵasynda júrgen kezde oqýshylar arasyndaǵy, aýdandaǵy mádenı is-sharalarǵa kóp qatysatynmyn. Sarysý aýdany Mádenıet úıiniń dırektory Rátbek aǵaıymyz mektepke kelip, meniń daýysymdy tyńdap, aýdandyq deńgeıdegi konertterge jıi shyǵaratyn boldy.
Al meni óner jolyna baýlyp, tikeleı uıytqy bolǵan birden-bir adam ol — mektep dırektory, balalar jazýshysy Pernebaı Dúısenbın edi. Ol kisi Jánibek Kármenov, Aqseleý Seıdimbekovtermen aralasyp, qatar júrgen, úzeńgiles dostarynyń biri. Sol Pernebaı aǵaıym meni eńbek, dene shynyqtyrý sııaqty sabaqtardan bosatyp, óziniń kabınetine kirgizip alyp, Júsipbek Elebekov, Manarbek Erjanov, Jánibek Kármenovterdiń plastınkasyn tyńdatyp qoıatyn. «Seniń aldaǵy maqsatyń — osy kisilerdiń ánin aıtyp, izin jalǵastyrý bolý kerek. Halyq áni men halyq kompozıtorlarynyń muralaryn nasıhattaýǵa tıissiń» dep erteli-kesh halyq mýzykasyna baǵyttaýdan sharshamaıtyn.
Biraq shyny kerek, ol kezde ulttyq klassıkalyq ónerdi asa túsine bermeıtinmin. Óıtkeni bizdiń óńirde Arqa, Syr, Jetisý, Batys mektebi sııaqty ánshilik mektep qalyptaspaǵan. Úıretetin de eshkim joq. Áıteýir óz betimshe halyq ánderin, Maılyqojanyń termelerin, Altynbek Qorazbaevtyń kópshilikke tanymal, tele-radıodan estip júrgen shyǵarmalaryn oryndaýdan aspaıtynmyn.
Eń alǵash shyqqan úlken sahnam — Taraz qalasynda ótken Kenen Ázirbaev atyndaǵy oblystyq oqýshylar arasyndaǵy baıqaý boldy. Oılamaǵan jerden úshinshi oryn alyp, osy saıystan keıin Pernebaı aǵaı «Sen qalaıda Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııaǵa oqýǵa tús. Ol jerde Jánibek Kármenov jumys isteıdi. Sol kisiden tikeleı sabaq alýyń kerek» dep kúnde qulaǵyma quıyp otyratyndy shyǵardy. Ókinishke qaraı, men 11 synypqa kóshken jyly Jánibek Kármenov ómirden ótti. Báribir, bir jyldan keıin sol kisi sabaq bergen, jumys istegen kafedraǵa qujat tapsyrdym. Bekbolat Tileýhan aǵamyz jańadan konservatorııa bitirip, oqytýshylyq qyzmetke qalyp jatyr eken. Qabyldaý synaǵyn Qaırat Baıbosynov aǵamyz alyp, «Daýysyń jaqsy eken. Kishkene tárbıelep jibersek, senen túbinde jaqsy ánshi shyǵady» dep meni Bekbolat aǵanyń klasyna «Arqa mektebine» bóldi. Sóıtip, bes jyl konservatorııada oqydym. 2-kýrstan bastap Bekbolat aǵa meni Almatydaǵy konert-festıvalderden qaldyrǵan emes. Eshqashan janynan tastamaıtyn. Tipti apta saıyn toılarǵa shyǵaryp, toptyń aldynda án aıtqyzatyn. Munyń bári sahnaǵa tóselip, eldiń aldyna emin-erkin shyǵýyma, kásibı ánshilik ónerdi meńgerýime oń áser etti. Qazir oılap otyrsam, sol kezdegi konertterdiń kóptiginen jan-jaǵymyzǵa qaraılaýǵa shamamyz kelmepti.
Bekbolat aǵa áli kúnge kezdesip qalǵan jerde «Ardashok» dep ózine tartyp, jyly ushyrap turady. Ózim ákeden erte aıyrylǵan adammyn. Ómirdegi ákem — Bekmurat bolatyn bolsa, ónerdegi ákem — ustazym Bekbolat Tileýhan.
- Bir kezderi «Gúlder» ansambilinde jumys istedińiz. Buǵan da Bekbolat aǵanyń kómegi tıdi me?
-1997 jyly sońǵy kýrsta oqyp júrip, Bekbolat aǵanyń aıtýymen Prezıdent orkestrinde bir jyl jumys jasadym. Kelesi jyly Qaraǵandy qalasynda Júsipbek Elebekov atyndaǵy I respýblıkalyq konkýrs uıymdastyrylyp, taǵy da sol Bekbolat aǵamyzdyń keńesimen, aǵalyq aqylymen baryp qatysyp, 1 oryn ıelendim. Baıqaý aıaqtalǵannan keıin qazylar alqasynynda otyrǵan professor Esmuhan Obaev «Sen bala ózi qaıda oqısyń?» dep surady. Men «Konservatorııany endi bitirdim» dep edim, «Jumysyń bar ma?» dedi. Joq ekenin jasyrmadym. Sodan ne kerek, «Bolashaǵy bar, ósip kele jatqan bala ekensiń. Seni «Gúlder» ansambline jumysqa turǵyzaıyn» dedi. Qýanyp kettim. Almatyǵa kelgennen keıin Esmuhan aǵa ýádesin jutpaı, jumysqa ornalastyrdy. Onysymen qoımaı «Turatyn jeriń bar ma?» demesi bar ma? Jańa oqý bitirgen jas mamanda páter qaıdan bolsyn?! Jaǵdaıymdy bilgen soń, mádenıet qyzmetkerlerine arnalǵan jataqhanadan bir bólme alyp berdi. Sóıtip, oılamaǵan jerden jolym bolyp, «Gúlder» memlekettik ansamblinde 7 jyl ter tóktim. 2000 jyly Bekbolat aǵa «Men Astanaǵa qyzmetke bara jatyrmyn. Seni konservatorııadaǵy ornyma yńǵaıly degen senimmen usynys jasap otyrmyn. Úmitimdi aqtarsyń dep oılaımyn» dep shaqyrǵan soń, sózin jerge tastamaı, osynda keldim. Sodan beri 11 jyl ótipti. Bastapqyda eki jyldaı «Gúlder» men konservatorııadaǵy jumysymdy qatar alyp júrdim.
- «Gúlderden» ketýge ne sebep boldy?
- Negizi, «Gúlderden» ketem degen oıym bolǵan joq. Jasym otyzǵa endi tolǵanda basshylyq tarapynan «Óz erikterińizben aryz jazyńyzdar. Oryndaryńyzǵa jastar kelsin» degen ashyq áńgimeler aıtyldy. Biraq eshqandaı ókinish joq. Oqytýshylyq qyzmetim de jaman emes. Talaı shákirt tárbıelep shyǵardym. Aldy tanymal bolyp úlgerdi.
- Atap aıtqanda, olar kimder?
- Eń birinshi shákirtim — Erlan Rysqalı. Qazir T.Júrgenov atyndaǵy óner akademııasynda sabaq beredi. Halyqaralyq, respýblıkalyq baıqaýlardyń jeńimpazy. Odan keıin Perızat Turarova, Astanadaǵy Prezıdenttik mádenıet ortalyǵynda, sondaı-aq Áıgerim Nartúıeeva Chaıkovskıı atyndaǵy Almaty mýzykalyq kolledjinde, Talǵat Ábýǵazy Júsipbek Elebekov atyndaǵy estrada jáne ırk kolledjinde jumys isteıdi.
- Shákirtterińizden eń birinshi neni talap etesiz?
- Eń birinshi ándi buzbaı, burmalamaı, óz qalybynda oryndaǵandaryn qalaımyn. Ulttyq klassıkalyq ónerdi estradamen aralastyryp, jón-josyqsyz «bylǵaýdyń» qajeti joq. Dástúrli án óz dárejesinde, óz deńgeıinde, óz bıiginde aıtylýy kerek. Keıbir balalar «dástúrli ándi áýeli halyqqa jetýi úshin estradaǵa qosyp tyńdatsaq» degen oılaryn aıtady. Men buǵan túbegeıli qarsymyn. Eshkimge de mundaı keńes bermes edim.
Ózimdi qatal, qabaǵyn ashpaıtyn muǵalimmin dep aıta almaımyn. Baýyrlaryma qalaı qarasam, stýdentterime de solaı qaraımyn. Biraq betimen jiberip te qoımaımyn. Kerek jerinde erkeletip, kerek jerinde talap etemin. Qazir oqyp, úırenip, ıgerip almasa, erteń úıli-barandy bolǵannan soń, «keıin kerek ýaqytynda jasap alamyn» deý beker áýreshilik. Ýaqytynda jasalmaǵan dúnıe, ýaqytynda irgetasy qalanbaǵan bilim, keıin mıǵa qonady degenge sene bermeımin. Jas kezińde jınaǵan qor, jattalǵan repertýar ómirboıy azyq bolary sózsiz. Jalpy, balalardyń talaby, aıaqalysy jaman emes. Konservatorııany kezinde 7-8 bala ǵana bitirse, qazir 14-15 balaǵa deıin qabyldanady. Sonyń asyp ketse, tórt-beseýi ǵana óz ornyn tabady. Qalǵandary toı qýalap, basqa jolmen ketedi. Bir áttegen-aıy, osy. Keńes úkimeti kezinde qoly bos adam bolmaýshy edi, qazir kerisinshe jumys isteıtinderden «eki qolǵa bir kúrek tappaı», bos júrgender kóp. Jastar arasyndaǵy jumyssyzdyq janǵa batady.
- Shyǵarmashylyq keshińizdi qashan tamashalaımyz?
- Osy ýaqytqa deıin bir konert ótkizgen emespin. Onyń qashan júzege asatyny da belgisiz. Jeke shyǵarmashylyq kesh ótkizýge ánshilik jaǵynan qaýqarym jetkenimen, qarjylyq turǵyda qaýqarym jetpeıdi. Ózime-ózim prodıýsermin. Ózime-ózim demeýshimin. Ánderimdi óz qarajatyma jazdyrtyp, kıimderimdi de óz tapqan tıyn-tebenime tikkizemin. «Qarjy jaǵynan kómektesińiz» dep eshkimniń aldynan ótken joqpyn. Ótkim de kelmeıdi. Konert qoıý úshin jarnama jasap, afısha shyǵaryp, zaldy jalǵa alyp, bıletti de óziń satýyń kereksiń. Maǵan deıin de konert qoıǵan aǵa-apalarymyzdyń keshine halyq jınalmaı jatqanyn kórip júrmiz. Zııaly qaýym bolsa da tóbe kórsetpeıdi. Topyrlaǵan mektep oqýshysy men stýdenttiń aldynda esep beresiń. Osyny kórip otyryp, oılanasyń. Kózsiz batyrlyqqa bara almaısyń. Jeke konert qoımasam da Qudaıǵa shúkir, ónerde óz ornym bar. Halyqtyń aldynda júrgenime on bes jyldan asa ýaqyt bolypty. Jyrshy Uljan Baıbosynova ekeýmiz Amerıkanyń eń iri on shtatynda, Ispanııa, Italııa, Franııa, Qytaı, Sıngapýr, Gonkong jáne TMD elderinde óner kórsetip, respýblıkanyń túkpir-túkpirin araladyq.
2001 jyly úntaspa shyǵaryp, biraz ánderimdi tyńdarmandaryma usynǵan edim. Qudaı buıyrtsa, osy jyldyń aıaǵynda taǵy bir dısk shyǵarǵym keledi. Elý shaqty ánim daıyn tur. Onyń barlyǵyn birdeı jaryqqa shyǵarmasam da, shamama qaraı mindetti túrde bir albom qoldaryńyzǵa tıetin bolady. Jalpy, shyǵarmashylyq kesh, albom degende aıtpaı ketýge bolmaıtyn taǵy bir úlken másele bar.
- Qandaı?
- Máselen, bizde koreı, orys, uıǵyr, nemis teatrlary bar. Oǵan Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatryn qosyńyz. Árkim óz ulttyq ónerin, mádenıetin, ádet-ǵuryp, salt-dástúrin damytyp, órkendetip, óz aldyna otaý tigip otyr. Biraq qazaqtyń án-kúıin dáripteıtin, kóneden kele jatqan qundy jyr-dastandaryn ulyqtaıtyn Ulttyq klassıkalyq óner ortalyǵy joq. Nege? Biz óz ónerimizdi órkendetetin, eshkimnen tentirep, arendaǵa zal suramaıtyndaı óz oshaǵymyz, óz ǵımaratymyz, óz konerttik zalymyz ashylsa dep armandaımyz. Esiginiń aldynda «búgin pálensheniń konerti eken ǵoı» dep kóldeneń ketip bara jatqan kisi kóz toqtatyp qaraıtyndaı jarnamamyz ilinip tursa, sheteldikter kelip kórip, birimizdiń ánimizge, birimizdiń kúıimizge tańdaı qaǵyp ketip jatsa, jaman ba? «Búgin kimniń keshi eken?» dep halyq izdep, surastyryp júrse, dástúrli ónerdiń qarqyndy damýy degen osy emes pe? Táýelsizdik alǵanyna 20 jyl tolǵan egemendi eldiń áli kúnge Ulttyq klassıkalyq óner ortalyǵynyń bolmaýy qalaı? Osy jaıttarǵa joǵary jaqtaǵy quzyrly oryndar oılansa eken!
Bir telearnany dástúrli ónerge berip qoısaq ta artyq etpeıdi. Koreı, uıǵyr, tatar halyqtary azannan-keshke deıin ulttyq ónerin, qolónerin nasıhattap jatady ǵoı. Bizdiń olardan nemiz kem? Jalǵyz «Qazaqstan» arnasynda bir-eki baǵdarlamamyz bar. Onyń óziniń jumys isteýine keıde shek qoıylady. Ulttyq klassıkalyq óner ortalyǵymen qatar, qansha arna bolsa, solardyń árqaısysynda ulttyq ónerge qatysty baǵdarlamalar ashylýy mindet dep bilemin.
- Úkimettik deńgeıdegi konertterge jıi shyǵatyn ánshilerdiń birisiz. Osy usynystaryńyzdy jaýapty mekemelerge jetkizýdiń sáti túspedi me?
- Úkimettik konertterge kóp shyǵamyn dep aıta almaımyn. Keıde uıymdastyrýshylar «Jas qyzdar kerek» dep izdep jatady. Sypaıylap «Sizder sahnaǵa shyǵyp júrsizder ǵoı» degenge keltiredi. Árıne, jastardyń shyqqanyna qarsy emespiz. Biraq ánshi 25-30 jasynda kásibı túrde qalyptasyp, tolysyp, kemeline keledi. Sahnadaǵy tájirıbeń ulǵaıady. Ánge degen kózqarasyń ózgerip, daýysyń da ábden ornyqqan ýaqytta, kerek bolmaı qalatynyń jaman. Qazir men 35 jastan astym. Naǵyz án aıtatyn kezimiz ǵoı. Adamnyń jasyna emes, kásibı sheberligine kóńil bólýdiń ornyna, «Túri qandaı, fıgýrasy qandaı?» degen de áńgime aıtylyp qalady. Ol jerde qyz synyn ótkizgeli jatqan eshkim joq qoı. Bilgen adamǵa bul maǵan emes, ónerge jasalǵan qııanat.
Ol az deseńiz, bir jarym saǵattan asatyn úlken konertterde dástúrli ónerge 10-15 mınýt-aq beriledi. Sol ýaqyttyń ishinde 4-5 qyz shyǵyp, halyq ánin oryndap, bir orkestr kúı tartyp, dombyrashylar toby poppýrı oınap úlgerýi qajet. Tórt-bes ándi bir shýmaǵy men bir qaıyrmasyn ǵana qaıyrǵanda bes ánińiz, eki jarym án bolyp shyǵady. Ne basy joq, ne aıaǵy joq. Odan da ár mektepten kezektestirip, eki ánshiden shaqyryp, bir-bir ánnen tolyqtyryp oryndatpaı ma? Osyndaı dúnıeler qarnymdy qatty ashtyrady. Joǵarydaǵylar muny ózderi kórmeıdi, tómendegiler aıtsa, ekinshi konertke jolatpaıdy.
- Osyndaı keleńsizdikterge jabyrqap qalatyn sátterińizde kimderge júginesiz? Kimdermen syrlasyp, kimderdiń pikirine qulaq asasyz?
- Kózi tirisinde marqum Qarshyǵa aǵa «Senen úlken úmit kútemin» dep qatty qolpashtaıtyn. Muhıttyń áni «Aınamkózdi» kezinde Kúlásh Baıseıitova orkestrmen oryndaǵan eken. «Sony men orkestrge túsirip, sen shyrqasań» deıtin. «Aǵa, menen basqa da «Aınamkózdi» aıtyp júrgen apaılarymyz kóp qoı» degen sózime, «Seniń oryndaǵanyńdy qalaımyn. Birge jasaıyq osyny» deýshi edi. Asanáli Áshimov, aqyn Jarylqasyn Amanov jáne ózge de betke ustar azamattar únemi «Aınalaıyn» dep arqamnan qaǵyp júredi. Degenmen, ánshiniń ózine eshqashan kóńili tolmaıtyn tárizdi. Múmkin, ózin keremetpin dep oılaıtyndar bar shyǵar, men «boldym-toldym» dep aıta almaımyn. Eski úntaspalardy tyńdap otyryp, «Shirkin-aı, nege men osy aǵa-apalarymyz sııaqty aıtpaımyn» dep oılanyp qalamyn. Sondaıda ónerde birge júrgen dostarym «Árkimniń óz orny bar» degende sabama túsemin. Erkin Shúkimanov, Tileýles Qurmanǵalıev, Uljan Baıbosynova, Murat Ábýǵazy syndy áriptesterim ónerime qatysty syn-eskertpelerin nemese jaqsy lebizderin bildirip jatady. Onyń barlyǵyn eskeremin. Bir-birimizdiń artyqshylyǵymyzdy aıtyp, kem-ketigimizdi janashyrlyqpen túzeımiz. Maǵan syn aıtqan adamǵa eshqashan «ózińdi jóndep al» degen emespin. Al orynsyz artyq ketip bara jatqandar bolsa, ornyna qoıamyn.
- «Segiz qyrly» oıyn-saýyq baǵdarlamasynda qatysýshylarǵa keıde batyryp, keıde mereıin asyryp, kótermelep jatasyz…
- «Segiz qyrly» baǵdarlamasynda qazylar quramynda otyrǵanyma eki jyldan asty. Basynda Arqa mektebinen Qaırat aǵamyz tórelik etetin. Ol kisi otyrǵan jerde ádiletsizdik bolmaıdy. «Aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys». Qaırat aǵa qyzmet babymen Astanaǵa aýysqannan keıin Saǵatbek Qalıev qolqa salyp, men kelistim. Balalardyń baǵasyn ádil berýge tyrysamyz. Keıde kóterip, keıde tómendetip beremiz. Bizdiń tómendetkenimizden tómendep, kótergenimizden keremet bolyp ketpeıdi. Osyndaı baǵdarlamalarǵa qatysqandary ózderine paıdaly. Men shákirtterime árdaıym «Tele-baǵdarlamalarǵa, konkýrstarǵa qatysyp otyryńdar» dep keńes beremin. Jeńý, oryn alý mindet emes, esesine tájirıbe jınaqtap, orta kórip qaıtady. Shamalaryn baǵamdaıdy. Serpin paıda bolady. Ózin-ózi tárbıeleýge múmkindik, jol ashady.
- Esmuhan Obaev alyp bergen jataqhanada neshe jyl turdyńyz?
- Bes jyl konservatorııanyń, 7 jyl «Gúlderdiń» jataqhanasynda turdym. 2005 jyly ulym Bekboldy bosanyp, perzenthanada jatqan kúni «erteń kiltińizdi alyp ketińiz» dep ákimshilikten habarlasty. Sóıtip, meniń ornyma sińilim baryp, Imanǵalı Tasmaǵambetovtiń qolynan eki bólmeli páterdiń kiltin alyp qaıtty. Qudaıǵa táýbe, qazir sol úıimde turyp jatyrmyn. Jumystan bos ýaqytta gúl ósirgendi jaqsy kóremin. Úıim gúlbaǵyna kóbirek uqsaıdy. Bir terezeniń aldynda birneshe gúl ósip turady. Ósimdikterimdi qarap, sý quıyp, sarǵaıǵan japyraqtaryn úzip, súrtip júrgennen janym lázzat alady.
Qolym qalt etkende sahnalyq kostıýmderimniń eskızin syzǵandy unatamyn. Bas kıimderimniń úkisin qoldan jasaımyn. Bul meniń aqshamnyń joqtyǵynan emes, ózimniń jan qalaýym, kóńilim súıetin is.
Ákem ómirden erte ketti. Sheshem bar. Bir uıadan taraǵan bes balamyz. Altyn asyqtaı ulym ósip keledi. Bıyl mektepke bardy. Kúndiz-túni sol balam jaqsy azamat bolyp ósse eken dep oılaımyn.
Áńgimelesken Qanshaıym BAIDÁÝLET, «Aıqyn».