Ánshiligimen Alty Alashqa aty shyqqan Ybyraı Sandybaıuly – halqymyzdyń teńdesi joq daryndy aqyny, sulýlyq pen jastyq shaqtyń jyrshysy. Bas kıimine úki aǵyp, jasynan serilik jolǵa túsken balań jigit keıin Úkili Ybyraı atanady. Ybyraı burynǵy Kókshetaý, Soltústik Qazaqstan oblysynyń Aıyrtaý aýdanyna qarasty Jalǵyztaý bókterinde 1858 jyly dúnıege kelgen. Ybyraıdyń arǵy atasy – Sábden batyr.
Aqqý – «Gákký»
Ákesi Sandybaı da segiz qyrly bir syrly ónerli bolǵanmen, kedeıliktiń mehnatyn kórgen jan edi. «Áke balaǵa synshy» demekshi, boıynda ónerdiń ushqyny bar balasyna zergerlikti mıras etip qaldyram degen oıy iske aspaı, ánshi Ybyraı oıyn-toıda án salyp, serilik qurǵandy táýir kóredi. Sulý qyz, qumaı tazy, júırik at pen qyran búrkit jastyq shaǵynyń qumary bolǵan ol kezi kelgende birer aýyz óleń shyǵaryp, júrgen ortasyn dýmanǵa bóleıdi.
El qydyrǵan serilik shaqta Hakıma atty qyzǵa ǵashyq bolyp, aıdaı arýdy aqqýǵa teńep, «Gákký» ánin shyǵarady. Qyzǵa kóńilin bildirgende Hakıma:
Aqynǵa nege kerek qur myrzalyq,
Súıgenin jaýtańdatyp, oıǵa salyp.
Aıt-taǵy sertińe jet, – degen maqal,
Bolmaı ma shyrqasa án ómirge azyq, – dese, Ybyraı oǵan bylaısha jaýap qaıtarady:
Taýsylmas darııasy ázil-nazdyń,
Mamyǵy jaqsyǵa em, qońyr qazdyń.
Qyl arqan er moınynda shirimeıdi,
Perishtem, jánnábińe qaryzdarmyn, – depti. Sóıtip, júrekti terbegen ádemi áýen ánge aınalǵan desedi.
Ańyz boıynsha Ybyraı segiz jasynda tús kóredi. El Sasyqkóldiń jaǵasynda eken. Kóldiń mańynda bireýdiń aıǵaılaǵan daýsy estiledi. Qarasa, qolyna dombyra ustaǵan aqsaqaldy shal. Ol Ybyraıǵa jaqyndap: «Shyraǵym, mynany saǵan syıladym», – dep dombyrasyn usynady. Ybekeń aqsaqaldyń syıyn qabyl alady. Sol kúnnen bastap án shyǵarǵysh bolyp, ataǵy elge jaıylǵan desedi.
Ybyraı – jasy úlken Orynbaı, Birjan, Aqandardyń jolyn qýǵan izbasary.
Aqqýmen aspandaǵy ún qosamyn,
Shyǵarsam ay kúıdi túpten tartyp, – dep tolqyndata án salǵan Birjan salǵa arnap Úkili Ybyraı «Shalqyma» degen ánin shyǵarǵan.
Isanyń ımenýi
Kezinde Qaraýyl ishinen shyqqan Shóbek balalarynyń biri Mámbetáli Úkili Ybyraıdy Peterbor qalasyna aparyp, onyń mýzykalyq bilim alýyna qamqorlyq jasaǵan. Biraq áldebir sebeppen ol oqýyn jalǵastyra almaǵan.
«Qazaq halqyna aty shyqqan aqyndardyń biri Qalmaǵambettiń Taıjanynyń túr-tulǵasy, bet-beınesi aýmaǵan Ybyraı sııaqty», – degen eken bir esteliginde halyq jazýshysy Sábıt Muqanov.
Taıjan – Ybyraıdyń apasy Bópishtiń balasy. Naǵashysynan bata alǵan ónerli jıen óziniń Kóksheden elge oralar shaǵynda:
Halqym súıip atymdy qoıǵan Taıjan,
Egiz týǵan anadan Arǵyn, Naıman.
Osy arada bóten esh jumysym joq,
Bata alǵaly kelip em Ybyraıdan.
On eki ata Atyǵaı, segiz ata Qaraýyl,
Jıenge umytpaıtyn tıdi paıdań, – dep óleńmen alǵysyn bildiredi. Tek Taıjan ǵana emes, Imanjan Jylqaıdarov, Moldahmet Tyrbıev syndy sol óńirdiń halyq aqyndary Úkili Ybyraıdy ustaz tutqan.
Ybyraı Atbasar óńirinde júrip sulý da jibek minezdi Altynaı esimdi qyzǵa ǵashyq bolady. Eki jas birin-biri unatqanmen, bireýge aıttyryp qoıǵan qyz ata saltyn buza almaıdy. Sol joly ǵashyqtyq sezimmen «Altybasar» áni týady.
1923 jyly Isa Baızaqov Qyzyljarǵa keledi. Isanyń osy elge kelgenin estip Sábıt Muqanov Úkili Ybyraımen jolyqtyrý úshin Ybekeń túsken úıge ony alyp keledi. Budan keıingi áńgime Sábıt atamyzdyń aıtqandarynan alyndy.
Sábıt Muqanov, jazýshy:
«Men Isany 1922 jyly kórdim. Qyzyljar qalasynda Aqqatynnyń Qalıynyń úıinde Janpeıis deıtin jaqyn adam páterde turatyn. Úkili Ybyraı aqyn aýyldan kelip, sol úıde jatyr eken. Keshkisin úı ıeleri bir saba qymyz alyp, qonaq shaqyrdy. Jurt jınala bastady. Men jasym kishirek bolǵan soń, «Isany aldyraıyq» degen soń arbakesh alyp, aqyndy izdep sol kezdegi Aqmola gýbernııasynyń atqarý komıtetiniń tóraǵasy Muqash Orynbaev degen jigittiń úıine keldim. Oblıspolkomnyń qara arǵymaǵymen men faeton arbasyna minip kele jatyrmyz. Isa psıholog bolatyn. Keskinime qarap boljap qoıdy. «Sábıt, seniń keskinińde bir sumdyq bar, bir jerge uryndyrýǵa ákele jatqan joqsyń ba? Túsiń soǵan keledi», – dedi.
– El jınalyp, sizdiń Úkili Ybyraımen aıtysqanyńyzdy qalap otyr, aqynmen qaǵysqanyńyzdy qalap otyr, – dedim.
– Joq, ákemdeı kisimen qaǵyspaımyn. Aqyndyq jolǵa túskendegi ustazym, pirim Qudaıbergendi jeńgen adammen aıtysqanym jaraspaıdy.
Surasań meniń atym Qudaıbergen,
Halqyma aıtqan sózim unaı bergen.
Túsime Qyzyr Ilııas kirgen shaqta,
Qol sozyp dombyrany suraı bergem, – degen Qudaıbergendi jeńgen jýan sińir aqyn ǵoı, Ybyraı, – degen sonda Isa Baızaqov.
Úkili Ybyraı ekpindete óleń aıtqanda daýyldatyp, astan-kesten ǵyp jiberetin. Bolat degen baıdyń úıinde óleń bastap «áý» degende, sol úıdegi kúlin alyp tastaǵan nan pisiretin peshtiń qasynda uıyqtap jatqan mysyq shoshyp ketip, ystyq peshke kirip ketkeni áli esimde. Ybyraıdyń daýsy kúshti bolýshy edi.
Esikten kirgen Isany kórip, Ybyraı: «Keńes kelbirińkeden, júırik bestiden» deýshi edi, mańdaıy, murny, erniniń bitýi aldyna qaraı shaýyp tur eken. Mynaý naǵyz óren júırik bolar», – degen eken.
Isa aıtysýdan bas tartyp, Úkili Ybyraıdyń «Gákký» ániniń áýenimen qyryq aýyz arnaý poemasyn sol arada shyǵaryp, kópshilikti tánti etken».
* * *
Qýǵyn-súrgin. Aqtalý
Ybyraı Sandybaıuly keńes zamanynda qýǵyn-súrginge ushyrap, jazyqsyzdan-jazyqsyz halyq jaýy atanady. «Basqa pále – tilden» demekshi, qazaqta jer daýy, jesir daýy degen bolǵan ǵoı. Shabyndyq jer úshin Moldahmet Kúderbekovpen sózge kelgen Ybyraıdyń sońynan synyqqa syltaý izdegen ańdýshylar kóbeıedi. Ol azdaı, Káden degen kisiniń kelinshegi súımeı qosylǵan soń kúıeýin mensinbeı, Ybyraıdyń týǵan inisi Shalǵynbaımen kóńil qosady. Bul iske de Ybyraıdyń kóp kómegi tıedi.
Minekeı, osydan bastap OGPÝ ánshi-kompozıtor Úkili Ybyraıdy qýdalaı bastaıdy. Sóıtip, ókpege qısa da, ólimge qımaıtyn aǵaıyn el erkesi, arqaly aıtys aqyny Ybyraı Sandybaıulynyń 70-ten asqan shaǵynda kóp muńlyqtyń biri bolyp aq túrmeniń torynan telmirýine sebepker bolady.
1959 jyly Joǵarǵy Keńestiń depýtaty, Halyq jazýshysy Sábıt Muqanov sol kezdegi Qazaqstan Ortalyq komıtetiniń hatshysy Jandildın joldasqa Ybyraı Sandybaıulynyń aqtalýy jóninde jazǵan hatynda: «Ataǵy keń taraǵan qazaqtyń aqyny ári sazgeri Ybyraı Sandybaıuly 1929 jyly «isti bolyp» kýlak esebinde sottalyp, uzamaı ólgen. Ol tamasha óleńderimen kópshilikti dýmanǵa bóleýshi edi. Ybyraı qazaq mádenıetine óz úlesin qosty, onyń bir ǵana «Gákký» áni «Qyz Jibek» operasynyń arqaýy bolyp, Kúláshtiń esimin álemge pash etkeni barshamyzǵa belgili. Naqaqtan jala jabylyp, qýǵyn-súrgin qurbany bolǵan halyq aqyny Ybyraı Sandybaevtyń aqtalýyn shyndyq talap etedi. Osymen qosa, men Ybyraıdyń 1924 jyly túsken sýretin tapsyramyn», – degen eken Sábeń.
Osy hattan keıin Ortalyq komıtet Ybyraı isin qaıta qaraýdy tapsyrady. 1959 jyldyń 22 jeltoqsanynda Úkili Ybyraı aqtalady.
Halqymyzdyń ulttyq ónerine úles qosyp, «Gákký», «Súıgenim ketip barady qasyma erip», «Qarakóz», «Qaraqat kóz», «Jıyrma bes», «Jaımaqońyr», «Qara torǵaı», «Shalqyma», «Qaldyrǵan», «Altybasar», «Ańshynyń áni», «Qyzyl asyq», «Sulý Kókshe» syndy ánderimen esimi el ishinde jattalǵan qaıtalanbas dara tulǵa, tabıǵı daryn ıesi osylaısha jaryq dúnıemen qoshtasady. Shyndyq úshin shyryldaǵan ǵazız jan ádiletsizdik pen saıası qýǵyn-súrginniń qurbany bolady.
Osy oraıda ómiriniń qyryq jylyn halqymyzdyń áıgili ánshisi , aıtýly aqyny Ybyraı Sandybaıulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn zertteýge arnaǵan qyzyljarlyq jýrnalıst Sárken Aıapbergenuly Qulmaǵambettiń eńbegin erekshe ataý abzal.
Kıeli ónerimen aty ańyzǵa aınalǵan Úkili Ybyraı syndy tulǵanyń ýaqyt ótken saıyn halyq qazynasyna qosqan ánderi keler urpaqqa baǵa jetpes mura ekeni sózsiz.
Altyn IMANBAEVA, «Alash aınasy».
