«Dýdaraı» ániniń shyǵý tarıhy haqynda

3419
Adyrna.kz Telegram

Halqymyzǵa keńinen taraǵan osy bir ánniń talaı ret daý-damaı týǵyzǵany teginnen-tegin emes. Shyndyǵyna kelgende, qandaı da halyqtyń bolsyn tegine de, genine de tyǵyz baılanysty bolyp keletin rýhanı dúnıeni basqa halyq ókiliniń jasaı almaıtyny ras. Ony jasaǵanymen, báribir jasandy ekendigi kórinedi de turady. Al myna ánde Dýdar degen qazaq jigitine Jagorqyzy Márııamnyń bildiretin sezimi de, mahabbaty da, tipten aıtatyn sózderi de múlde qazaqsha, Márııam múldem qazaqqa aınalyp ketken sııaqty áser qaldyrady. Bul jerdegi eń bir tańǵalarlyǵy – tóńkeriske deıin shyqqan osy ánde ártúrli mádenıetke jatatyn qazaqtar men orystardyń arasyndaǵy aıyrmashylyq, úılespes jaǵdaılar, t.b. jóninde birde-bir sóz joq. Tym qurymasa, olardyń ata-analarynyń qarsy bolǵandyqtary da baıqalmady. Osyǵan qaraǵanda, bul jaǵdaı eki halyq bir-birine jaqyndasyp, azdy-kópti aralasyp, ózara túsiniskennen keıin bolǵan tárizdi. Sonyń ózinde de, qansha jaqyndasyp, baýyr basyp ketkenimen, ult arasyndaǵy dramatızm bola beredi. Al ánde bul baıqalmaıdy. Biraq keńes zamanynda sol kezdegi ıdeologııanyń yqpalymen muny halyqtar dostyǵy dep dáriptep, Márııamdy kompozıtor etip shyǵardy. Ol jaıynda poema da, opera da jazyldy. Talaı-talaı úlken jınalystarda osy jaǵdaı dáripteldi. Sonyń sońy qazaqtardyń oryssha jazýyna ákep soqty. Bul jerdegi basty qısyn «qarapaıym orys qyzy qazaqsha án shyǵara alatyn bolsa, qazaqtar nege oryssha jaza almaýǵa tıis» degende edi. Árıne, buǵan Márııamnyń esh kinási joq. Jas adamnyń bir-birin ultyna, eline qaramaı jaqsy kóre berýi degen oǵan deıin de bolǵan. Osy arada ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldary shyǵarylǵan sheshen shaıyry Raısa Ahmetovanyń «Bolsa da ultym – sheshen, elim – qazaq» degen bir óleńi eske túsedi. Munda úlken shyndyq jatyr. Tarıhta ártúrli sebeppen saıası odaq quryp, bir memleket, bir eldiń týynyń astyna jıylyp, keıinnen tarap ketken túrli taıpalar barshylyq. Sondaı tustary jasalǵan ádebıet te jeterlik. Máselen, XIX ǵasyrdaǵy orys ádebıetin jasaǵandar – ártúrli ulttyń ókilderi. Onyń rýhynyń negiziniń orys halqynan qashyq jatqandyǵy da sondyqtan. Bul – shyn máninde, orystyń ult ádebıeti emes, orys tilinde jasalǵan ádebıet qana. Munyń keńes dáýirine de qatysy bar. Árıne, sóz ónerinde ártúrli tásilmen munyń bárin sezdirmeýge bolady. Biraq bul adam jany men sezimine tikeleı áser ete¬tin mýzyka ónerine kelgende kórinip qala beredi. Osy turǵydan qaraǵanda, «Dýdaraı» ánin eshkim de jatsynǵan joq, kerisinshe, ony qazaqtyń halyq áni retinde qabyldady. Sonda Márııam Jagorqyzy osy ándi shyǵarǵan ba?
Bul jerde kóńilge bir túrli kúdik keltire beretin jaıt — onymen soǵystan sońǵy jyldary Almatyda arnaıy kezdesken mýzyka zertteýshisi B.Erzakovıch jarytyp eshteńe demeıdi. Tipti Dýdar degen kim, ol qazir bar ma, qaı jerde turady, olardyń keıingi taǵdyry qalaı boldy? Bul jaıynda da bir aýyz sóz joq. Eger de, shyndyǵynda, osyndaı bir mahabbat bola qalǵan jaǵdaıda, bári nege sonsha tumandy? Ne qupııa bar?
Bir eskererlik jaıt – osy ándi halyq aýzynan jazyp alǵan A.Zataevıch te ol jóninde jumǵan aýzyn ashpaıdy. Ol bar-joǵy: «Dýdaraı» – odna ız lıýbımeıshıh kazahskıh pesen, predstavlennoı v «1000 p.» chetyrmıa varıantamı, pod N114, 475, 533 ı 897, a v nastoıaem sbornıke — N130 ı 235. Iz nıh prıvodımyı varıant Kashaýbaeva polzýetsıa naıbolsheı popýlıarnostıý», – dep jazady. Ol biraq ta ánniń shyǵý tarıhyna toqtalmaıdy. Bul arada myńnan astam án men kúıdi jınaǵan kisiniń basqa ánderge keńinen toqtala turyp, myna ánge kelgende jaq ashpaıtyny qyzyq-aq. Sol kezde bul ánniń qazaq saharasyna keńinen taraǵandyǵy sonshalyq, Arqa eliniń azamattarymen qatar onyń bir nusqasyn A.Zataevıchke Ǵ.Muratbaev ta beripti. Osyndaı alty nusqanyń ishindegi búgingi kúni biz biletin nusqaǵa eń jaqyny – notaǵa túsken kezdegi maıda-shúıde dálsizdikterdi eskermegende, Á.Qashaýbaevtyń aýzynan jazyp alǵany. Bir qyzyǵy, Márııam men Dýdaraı jóninde, ol ándi kimnen estigeni, kimnen úırengeni, kimnen alǵany, t.b. jaıynda sol kezdiń ánshisi Ámire de tis jarmaıdy. Eger de el arasynda sırek kezdesetin sondaı oqıǵa bola qalsa, orys qyzy arnaıy án shyǵarsa, ol týraly Ámireniń bilmeıtini nesi? Tipti bul jaǵdaı basqasha bola qalǵanda da ataqty ánshiniń lám-mım demeıtini qalaı? Kerisinshe, bul degen qandaı da ónerpazdyń ándi aıtar aldynda áńgime etetin nársesi emes pe? Ókinishke qaraı, osy án jóninde kezinde hatqa túsken derek osymen ǵana shekteledi. Ras, keıingi bir zamandarda ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda qoldan «Stalskıı», qoldan «Pýshkın» jasaǵanymyz sııaqty qoldan bir-bir «kompozıtor», «kadet korpýsyn bitirgen sal-seri» jasaý da, halyq ánderin joqtyqtan shyqqan jomarttyqpen árkimge úlestirip berý de bolmaı qalǵan joq. Sonyń kebin «Dýdaraı» áni de kıdi. Biraq ta ondaı «jańalyq ashqyshtardyń» shatqaıaqtaǵan dálelderi men qısyndary eshkimdi onsha ılandyra qoımady. Bul arada Dýdaraı men Márııamnyń zamandastary ashyp aıtpaǵan, ne hatqa túsirip derek qaldyrmaǵan dúdámaldy jaıttyń basyn asha qoıýdyń qıyn ekendigin aıta ketken jón. Jalpy, onyń keregi de shamaly. Eń bastysy, búginderi munyń bárine anyq jaýap taba almasaq ta, óz zamanynda osyndaı bir mýzykalyq dúnıeniń bolǵandyǵyna, ony halyq arasyna keńinen taraǵandyǵyna, sóıtip, ony áý basynda shyǵarǵan kisiniń aty umytylyp, onyń shynaıy halyq ánine aınalyp ketkenine kýámiz.
Búginderi «Dýdaraıdyń» notaǵa túsken mýzykalyq mátinine qaıtadan úńilsek, kóp nárseni ańdaýǵa bolady. Onyń formasy, jasalý joly men tásili, melodııanyń órbýi, áýenniń óristeýi, mýzykalyq perıodtyń shýmaqpen bitip qana qoımaı, qaıyrmada ári qaraı jalǵasýy, ıntonaııa men tembrdiń qazaqylyǵy, olardyń baıyrǵy ánderimizge tán ekendigi, «baıandaý», ıaǵnı «epos» pen lırızm elementteriniń astasyp kelip otyrýy, olardyń bir-birine etene kirigip ketkendigi sonshalyq, olardyń jaı kózge onsha anyq bolyp biline de bermeıtindigi, bir jarym oktavaǵa jeterlik dıapazon, keń tynys, tabıǵı major áýezdigi, keıde úshinshi jaq pen birinshi jaqtyń aralasyp kelip otyrýy maman kisiniń ózin tańǵaldyrady.

Eń bastysy, Sharqynyń «Láılá-Májnúni» men «Tahır-Zýhrasynyń» aralarynda bolǵan asqaq, romantızmge toly mahabbatyn qarapaıym orys qyzy men qarapaıym qazaq jigitiniń basynan kezdestirgenimiz – tosyn jaǵdaı. Ásirese, «qor bolyp, bir jamanǵa ketkenimshe, aldymnan qazýly kór tabylsaıshy» degen joldardy oqyǵanda Márııamnyń kóńili men seziminiń shynaıylyǵyna, yqylasynyń ystyq ekendigine, mahabbatynyń móldirligine eriksiz senesiń. Bul – kórseqyzarlyq ta, jyl ótpeı jatyp sýyp qalatyn súıispenshilik te emes, «on alty-on jetige jańa kelgen» orys qyzynyń shynaıy jan syry, qaltqysyz kóńili. Ózi – túbi tereńde jatqan tunyq bir dúnıe. Bul jerde eskeretin basty nárse – sol sezimdi myna naǵyz qazaqy ánniń shartymen shyǵarylǵan dúnıeniń artyǵymen jetkizip jatqandyǵy.

Basqa ult ókiliniń, myń jerden «qazaqtanyp» ketse de, mynadaı óner dúnıesin shyǵara qoıýy ekitalaı.
Osy arada myńnan astam án-kúıimizdi jınap, halqymyzǵa ólsheýsiz, ushan-teńiz qyzmet etken, orasan zor eńbek sińirgen zııaly kisi A.Zataevıchtiń: «Melodıı kazahskıh pesen ımeıýt garmonıcheskýıý osnový ı perıodıcheskıı sklad, v otnoshenıı koego harakternym ıavlıaetsıa dvýkrat¬noe povtorenıe glavnogo predlojenııa, vmeaıýego v sebe chetverostıshıe, vsled za kotorym pesnıý zaklıýchaet prıpev, ılı korotkıı, ılı bolee, ılı menee rasprostranennyı, ızlagaemyı v toı je ılı v pobochnoı tonalnostı. Prıpevý etomý, obyknovenno, predshestvýet shırokaıa, vyderjannaıa fraza…», — dep jazǵanyn eske ala ketken oryndy. Bul – qarapaıym tilmen aıtqanda, «qazaq ánderiniń deni ólshemi jaǵynan 11 býyndy bop keletin 2 óleń joly men qaıyrmadan jasalady» degen sóz. Úshinshi, tórtinshi jolda alǵashqy eki jol qaıtalanady. Sodan keıin kádimgi qaıyrma bastalady. Osyǵan oraı mýzykalyq sóılem qurylady. Kóbine mundaı ánderde áýen alǵashqy eki jolda damyp, óristep baryp, óz sharyqtaý shegine jetip tynady. Bul, til ǵylymymen salystyrǵanda, kádimgi salalas qurmalas sóılem sııaqty. Ras, keıde onyń sabaqtasyp kelip, kúrdeli sóılem quraıtyn kezderi de kezdesedi. Biraq perıod, qarapaıym tilmen aıtsaq, mýzykalyq mátindegi abza onsha kúrdeli bola bermeıdi. Buǵan bizdiń kez kelgen ánimizdiń qurylysy, jasalý joly mysal bola alady. Máselen, «Jaıdarman» men «Sáýlem-aı» – osy tektes. Bizdiń kóp ánimizde shýmaq formasy jıi kezdese bermeıdi. Tipti qurylysy men jasalý joly jaǵynan kúrdeli dep júrgen «Gaýhartasymyzdyń» óziniń alǵashqy úsh jolynyń áýeni jaı qaıtalaý ǵana, melodııa tórtinshi jol men qaıyrmada ǵana basqasha yńǵaıda damyp, órbıdi. «Sekirtpe» áni de osy yńǵaıda shyǵarylǵan. Halyq mundaı qurylysy kúrdeli, dıapazony keń, «qıyn» ánderdi onsha aıta da qoımaıdy. Al formasy jaǵynan bulardan da kúrdeli, bulardan da «qıyn» «Dýdaraıdy» yqylastanyp aıtady. Mundaı perıody kúrdeli, alǵashqy eki jolda ǵana qaıtalanatyn, kúrdeli sabaqtas sóılem shartymen qurylǵan melodııasy úshinshi jolda damyp, qaıyrmada odan ári jalǵasatyn kúrdeli shyǵarmany halyqtyń ánshi-kompozıtorlarynyń ózinen de taba qoıý qıyndaý. Bul – bir. Ekinshiden, osyndaı tamasha án shyǵarǵan belgili halyq kompozıtorynyń basqa áni nege joq? Eger «Dýdaraıdy» Márııamnyń ózi nemese basqa bireý shyǵarǵan bolsa, olar nege kompozıtorlyǵyn ári qaraı jalǵastyrmaǵan? Budan bólek «bul ózi burynnan bar halyq áýeni emes pe, oǵan mátini qaıtadan shyǵarylǵan joq pa» degen kúdik te týady. Mundaı jaǵdaıdyń bola beretini bizge erteden málim. Tipti osy ándi Ámireden jazyp alǵan A.Zataevıchtiń ózi ánshiniń ekinshi shýmaqqa kelgende, «Balqadıshanyń» sózin aıtqanyna tańǵalady. Osy arada onyń: «…kak opredelıt v bezbrejnem more kazahskogo pesennego tvorchestva, gde orıgınal ı gde ego varıanty? Ýslyshıt kazah novýıý dlıa nego pesnıý kakogo-nıbýd akyna, ponravıtsıa ona emý, ı poneset on ee v svoı, mojet byt, ı ochen otdalennyı aýyl, — poneset takovo, kak podskajet emý pamıat ı chýtkost mýzykalnoı vosprımchıvostı, Koe-chto perezabýdet, koe-chto ızmenıt po lıchnomý vkýsý, podstavıt drýgıe slova, ı vot ýje varıant gotov!» — degeni eske túsedi. Mine, osyndaı suraqty mýzykalyq mátinge úńilgende, myńdap qoıa berýge bolady.
Keń tynysty án áýeni ortasha ekpinmen «Márııam Jagor degen orys qyzy» dep asyqpaı bastalady. Dýdarǵa ǵashyq bolǵan Márııamnyń óz sózi emes, muny belgisiz avtor úshinshi jaqtan baıandaıdy. Sodan keıin keletin: «On alty-on jetige kelgen kezi» degen ekinshi jolda da baıandaý, qyz jóninde syrtynan habarlaý, aqpar berý bar. Osyǵan sáıkes bir-birin qaıtalaıtyn osy eki joldyń melodııasynda da lırızmnen góri «epızm» basym. Sol eki jolǵa tıesili, kvınta aýqymynan shyqpaıtyn, sabyrly áýendi uzaqtaý etip sozýǵa da, tipti fermata belgisin qoıýǵa da bolady. Muny ánniń hatqa túsken nusqasyna úńilgende anyq kórýge bolady (notaǵa túsirgen biz, – B.A.):
Munda asyqpaı bastalǵan áýen domınantaǵa kelip az ǵana tynystaıdy. Sodan keıin melodııa domınantadan ekinshi oktavadaǵy «do» dybysyna baryp, «re»-ge jetip, keri qaıtady da, dramatızmdi kúsheıte túsip, «sondaǵy Márııamnyń aıtqan sózi» deı kele, taza sýbdomınantanyń qasıeti baıqalatyn VI basqyshqa kelip turyp alady. Sóıtip, alǵashqy eki jol men sońǵy úshinshi, tórtinshi jol kontrast sııaqty bolyp seziledi. Baǵanadan beri Dýdar degen jigitke ǵashyq bolǵan Márııam deıtin orys qyzynyń bar ekendigi jóninde syrttaı ǵana málimet alǵan biz endi orys qyzynyń ishki syryna, bólekshe bir ıntımge kýá bolamyz. Bizdi lırızmi de, ystyq yqylasy da, súıispenshiligi de, onyń temperatýrasy da anyq baıqalatyn: «Dýdaraıym dýdym, bir sen úshin týdym» degen joldar birden baýrap ala qoıady. Mundaǵy «bir sen úshin týdym» degen jol bizge «men sendikpin ólgenshe» degen sııaqty etene jaqyn bolyp estiledi. Oǵan sebep – ánniń úshinshi jaqtan baıandalýy. Eger án Márııamnyń óz atynan, «men Dýdarǵa ǵashyqpyn», t.b. dep bastalsa, bizdiń «bul qalaı» dep oılanyp qalýymyz da múmkin. Biraq osy baıandaý qalpy ekinshi, úshinshi shýmaqta saqtala bermeıdi. Olarda mátin úshinshi jaqtan birinshi jaqqa erkin ótip ketip, án mátininiń birtutastyǵy buzylyp, melodııadaǵy «baıandaý» yńǵaıy eriksizden ishki syrǵa, ıntımge, lırızmge aýysyp ala qoıady. A.Zataevıchtiń «… v gromadnom bolshınstve kazahskıh pesen melodııa ı tekst ne sostavlıaet nerazdelnogo elogo, ne zavısıat odın ot drýgogo, ı na dannyı napev kazah — svobodno raspevaet raznye pesnı…» deıtini de sondyqtan. Osy mátindegi ala-qulalyqqa qarap, bul ándi shyǵarǵan kezde oǵan ár adamnyń qatysqandyǵyn, óz tańbalaryn qaldyrǵandyǵyn baıqaımyz. Sol sebepti de bul jeke bir kisi shyǵarǵan ánnen góri avtory áldeqashan umtylyp qalǵan, ony kemeldendirýge talaı adam qatynasqan kádimgi halyq ánin eske túsiredi.
Jalpy, bul án – monolog emes. Mátinde kezdesetin «ay kól, tuy kól» degen sózderden shyǵarmanyń jaǵrafııasyn ańdaı qoıý da qıyn. Tek qana «ornyńa orys, qazaq talasyp júr», «qolynda Márııamnyń ótkir qaıshy», t.b. degen joldardan zamana yńǵaıyn, ýaqyt shamasyn sezýge bolady. Ári-beriden soń bular da shartty. Olardy keıingi avtorlardyń qosýy da múmkin. Bul jerde eń basty eskererlik jaıt – birinshi jáne ekinshi jolda qaıtalanatyn áýenniń kelesi joldarda órbip ári qaraı damyp, qaıyrmaǵa jeterde tolyq kadenııalanbaı, áli de jalǵasynyń barlyǵyn sezdirip turyp alatyny. Sodan keıin keletin qaıyrmanyń áýeni – shýmaqtaǵy áýenniń zańdy jalǵasy. Sóıtip, shýmaq pen qaıyrma ózgeshe bir kýplet formasyn jasap, úlken perıod retinde kózge túsedi. Al mundaı nárse halyq ánderinde jıi kezdese bermeıdi. Buǵan qarap otyryp, sazgerdiń kompozıııa jasaýda ábden tóselgendigin, belgili bir mýzykalyq frazany órbitip, túrlentip, damyta alatyndyǵyn, sekvenııamen tanys ekendigin, dıatonıkanyń, tabıǵı maqamnyń qyr-syryn jaqsy biletindigin, jalpy, án shyǵarýda tájirıbesiniń kóp ekendigin anyq baıqaımyz. Taǵy bir nazar aýdararlyq jaıt – melodııanyń sonshalyqty qazaqylyǵy, orys melodııasy áseriniń joqtyǵy. Eger bul ándi Márııam shyǵara qoıǵan jaǵdaıda ol shyǵarmaǵa boıyna ana sútimen sińgen áýenniń, tym quryǵanda, onyń keıbir shtrıhynyń, ıntonaııanyń, tembrdiń, t.b. áser etpeı qoıýy múmkin de emes. Muny eskermegende,

Márııam Dýdarǵa asa «qazaqsha» ǵashyq, onyń «orysqoldylyǵy» sezilmeıdi. Odan tys, ótken ǵasyrdyń bas jaǵynda qazaqtardyń ózderi «astyma mingen atym –genadýshka» dep, «nan surap» jeıtin oryssha bilgenine maqtanyp, aýyl qyzdaryna qyr kórsetip júrgende, orys romanstaryna eliktep, olarǵa jańadan mátin shyǵaryp aıta bastaǵanda, qarapaıym orys qyzynyń qazaq áni men óleńiniń yrǵaǵy men ólshemin osynshama jaqsy bilip, qazaq melodııasynyń úrdisimen formasy asa kúrdeli týyndyny shyǵara qoıdy degenge sene qoıý qıyn.

Bizdiki – qazaq melodııasyn zerttep júrgende basqa túsken dúdámaldy aıtý ǵana. Bul jerde, kim shyǵarsa, sol shyǵarsyn, formasy kúrdeli, áýeni kompozıııanyń osy zamanǵy tehnıkasynyń shartymen damı, órbı alǵan, túri mazmunyna saı, garmonııalyq negizi men mýzykalyq perıod jasaı alatyn yńǵaıy bar, halqymyzdyń án salasyndaǵy bir injý-marjany retinde eseptelinetin «Dýdaraı» atty klassıkalyq dúnıeniń barlyǵyn maqtanysh etkenimiz jón. Oǵan myna týyndy, qaı jaǵynan alsań da, laıyq.


Begildá ALDAMJAR, «Ana tili».

Pikirler