Qūlaǧyna besık jyry sıŋgen bala eşqaşan ūltyn satpaidy

Erbol AITBAI, S.Toraiǧyrov atyndaǧy Pavlodar memlekettık universitetınıŋ professory, änşı: – Ūlttyq muzyka önerınıŋ ūlt bola­şa­ǧy üşın orasan zor maŋyzyn jete tü­sınıp otyrǧan joq tärızdımız. Bırjan sal, Aqan serı, Qūrmanǧazy, Tät­tım­bet­tei ūly kompozitorlarymyzdyŋ şy­ǧar­malaryn bılmek tügıl, olardyŋ esım­derın estımegen jastar qatary kö­be­­iıp kele jatqany – ökınıştı jait… – Ūlttyŋ äskeri, aqparattyq qauıp­sız­dıgınen bölek, ruhani qorǧanysyn be­kem­deuı – ülken qajettılık. Oǧan qyzmet etetın tı­lımız, mädenietımız, ädebietımız, ūlttyq mu­zykamyz ekenı barşaǧa aian. Muzyka sa­nanyŋ, adam janynyŋ tärbiesınde ma­ŋyz­dy oryn alady. Sondyqtan memleket ha­lyq jüregıne ūlttyq ruhtyŋ egıluıne müd­­delı boluy tiıs. Ata-babalarymyzdan qal­ǧan bai muzykalyq mūramyz bar. Än önerınde Bırjan sal, Aqan serı, Mūhit, Jaiau Mūsa, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaq, küi önerınde Qūrmanǧazy, Tättımbet, Yqy­las siiaqty tūlǧalarymyzdan jetken asyl mū­ralarymyz barşylyq. Qazaqtyŋ ta­lantty, ruhy biık el ekenın, sol ruhymyzdy as­qaqtatyp tūrǧan än-küiımız ekenın maqtan tū­tamyn. Abai atamyz: «Tuǧanda dünie esı­gın aşady öleŋ, Öleŋmen jer qoinyna kı­rer deneŋ», – dep beker aitpasa kerek. Jer betındegı muzykaǧa eŋ jaqyn ha­lyq­tar­dyŋ bırı – qazaqtar. Öitkenı qazaq bala tuyl­ǧannan bastap ölgenge deiıngı ekı ara­lyqty än-küimen örnekteidı. Besık jy­ry­men bastalǧan qazaq ömırı joqtaumen tü­iın­deledı. Tūrmys-salttyq muzyka käsıbi deŋ­geige ūlasyp ketıp otyrǧan. Keŋes ükı­me­tı tūsynda bai mūramyz, önerpazdarymyz bır ortalyqqa şoǧyrlandy da, aimaqtar­da­ǧy önerdıŋ nasihaty kemşın tüsıp qaldy. Äsı­rese Qazaqstannyŋ soltüstık jaǧynda. Söitıp, ruhani qorǧanysymyz älsırep kettı. Qūlaǧyna besık jyry sıŋgen bala eşqaşan ūltyn, tılın, dılın satpaidy. Ūltynyŋ jan düniesı, sezımı, ruhy onyŋ jüregıne sebıledı. Sol sebeptı, ūlttyq muzykamyzdyŋ nasihaty dūrys jolǧa qoiylyp, memleketten auqymdy qoldau tabu kerek. Ol bolaşaq ūrpaq üşın qajet. – Köptegen respublikalyq baiqau­lar­dan bas jüldeger atandyŋyz. Asta­na men Almatydai ortalyqtarda şä­kırt tärbielep, eŋbek etu oiyŋyzda joq pa? – Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq kon­­servatoriiasynda Qazaqstannyŋ halyq ärtısı Qairat Baibosynovtyŋ klasynda oqy­ǧan edım. Qoiu qoŋyr dauysymyzǧa qa­rap, keibıreuler Qali Baijanov mektebıne ba­lap jatady. Qairat, Jolaman aǧa­la­ry­myz­dyŋ dauysy da sondai qoŋyr bolyp ke­­ledı ǧoi. Menıŋ dausym, än aitu mänerım Qa­li Baijanovqa jaqyn bolsa kerek. El ışınde qiyn-qystau kez oryn alǧan 1999-2002 jyldary Astana memlekettık fi­lar­moniiasynyŋ änşısı retınde jūmys ıstedım. Üi de, küi de joq, jaǧdai mäz bolmady. Özım Kerekudıŋ tumasymyn. Onda da qazaq änı dūrys nasihattalyp, şäkırt tär­bie­leitın mektep aşyluy qajet. Bız bolmasaq, tu­ǧan jerdegı än önerın kım köteredı? Ortalyqtar änşı-küişıden kende emes. Taǧ­dyr solai şyǧar, «adamnyŋ basy – Al­la­nyŋ doby» deidı ǧoi. Şamamyz kel­gen­şe Kerekude qazaq änın nasihattap, sondaǧy ru­haniiatqa jūmys ıstep jürmız. – Kereku jerınde qazaq önerıne qan­şalyqty nazar audaryluda? Būl öŋır­de orystıldı ortanyŋ basymdyqqa ie ekenı jasyryn emes qoi. Konsert­ter­ge jiı şyǧyp tūrasyz ba? – Qazaq jerınıŋ bärı qasiettı emes pe? Ke­reku – sonyŋ ışınde erekşe öŋır. Keşegı Jaiau Mūsa, Estai, Jarylǧapberdı, Maira, Qa­li, İsa, Baiǧabyl tärızdı ūly tūlǧalar tu­dyrǧan ölke. Osy kielı topyraqta Qanyş Sät­baev, Şäken Aimanovtai qazaqtyŋ da­ra perzentterı düniege kelgen. Otarlau saia­saty TMD aumaǧynda Qazaqsanda, so­nyŋ ışınde soltüstık öŋırde qatty jürgızıldı. Mä­deniettı saqtap, jetıldıru üşın myqty kä­sıbi mamandar qajet. Keşegı Estai, Mai­ralarǧa şäkırt bolǧan Baiǧabyldan keiın Ke­rekude än üzılgen. Baiǧabyl atamyz 1977 jyly dünieden ozdy. Bilık basynda otyr­ǧan basqa ūlt ökılderıne qazaqtyŋ än öne­rı kereksız edı. Būl kezde Semei jaqta Mä­deniet Eşekeev, Bolat Sybanovtar ūlt­tyq önerdı saqtap otyrdy. 1996 jyly Pav­lodarda filarmoniianyŋ jabylyp qa­luyna da sondai jaǧdai yqpal ettı. Se­mei­degı filarmoniia nege jabylmady? Mä­deniet Eşekeev, Bolat Sybanov, Tūr­synǧazy Rahimovtai azamattar otyrǧanda, fi­larmoniia qaitıp jabylady? Mädeniettı oi­lamaq tügıl, nan tabudyŋ özı qiynǧa soq­qan zamanda bızdıŋ filarmoniia jabylyp qal­dy. Baiǧabyldan keiın üzılgen än däs­tü­rın men jalǧaǧandai boldym. 1997 jy­ly Chaikovskii atyndaǧy saz kolledjınde än klasyn aşyp, şäkırtter tärbieledım. El ışınde, auyl arasynda än aituşylar bar ǧoi, bıraq käsıbi deŋgeidegı Arqanyŋ änı joiylǧan-tūǧyn. Tuǧan ölkemde soǧan jan bıtırdım dep esepteimın. – Şäkırtter tärbielep jatyrmyn dep aityp qaldyŋyz. Olardyŋ jaǧ­da­iy qalai? – Ökınıştısı sol, Kerekude älı künge de­iın oblystyq filarmoniia joq. Muzykalyq kolledjde bır-ekı änşı jūmys ısteuşı edık, byltyr ol jerden menı qysqartyp tastady. Sūltanmahmūt Toraiǧyrov atyndaǧy Pav­lo­dar memlekettık universitetınıŋ pro­fes­sorymyn. Astana filarmoniiasynda jür­genımde universitettıŋ sol kezdegı rek­tory Erlan Aryn: «Elge kelseŋşı, jaǧ­da­iyŋdy jasap, üi alyp beremız. Bızge sen­dei mamandar qajet», – dep ūsynys tas­tady. Aitqanyndai-aq, üi alyp berıp, bı­lım ordasynyŋ qasynan studenttık fi­lar­moniia aşyp, jūmysqa tūrǧyzdy. Būl kısı künı keşe Pavlodar oblysy äkımı bol­dy, Alla jazsa, oblystyq filarmoniia aşa­dy degen ümıtımız bar. Erlan Arynnyŋ qa­zaq halqyna, onyŋ mädenietıne, önerıne de­gen közqarasy oŋ ekenın barşa jūrt jaq­sy bıledı. Käsıbi muzykanttardy jū­mys­pen qamtyp, üi-jai mäselelerın şeşıp, ataq-marapatqa ūsynyp, el ışıne önerdıŋ nasihattyq şarualaryn ūiym­das­ty­ratyn – oblystyq filarmoniia. Filar­mo­niia ärbır oblysqa auadai qajet. –  Bas dauysty Qali Baijanov mek­te­bınıŋ erekşelıgı nede? – Qazaq änderınıŋ basym köpşılıgı şyr­qap salatyn tenorlyq dauysqa arnalǧan. Qa­zaqtyŋ dalasy keŋ bolǧannan keiın Bır­jan sal, Aqan serı änderı de sondai. Sosyn olar jeke dauysty oryndauşylar emes pe? Bas dauysty änşıler bükıl älemde si­rek kezdesedı, onyŋ ışınde qazaqta da öte az ūşyrasady. Qali Baijanovtan keiıngı Mūrat Tolybaev, Jabai Toǧandyqov degen bariton dauysty änşıler bolǧan. Qairat Baibosynov ta jas kezınde bas dauyspen än şyrqady. Jolaman Qūjimanov ta son­dai qoŋyr dauysqa ie. Qali Baijanov – ataq­ty Jarylǧapberdınıŋ şäkırtı. Ol Abai­­dyŋ qasynda bır jūma jatyp änın üi­renıp, äŋgımesın tyŋdaǧan şejıre kısı. Qai­rat aǧanyŋ şäkırtterınıŋ bärı ūstazyna elık­tep, sonyŋ şeŋberınen şyǧa almai qa­lyp jatady. Bız de Qairat aǧanyŋ klasynda oqyp jürıp Qali Baijanovtyŋ ar­tyq­şy­lyq­taryn kökırekke toqyp, boiymyzǧa sı­ŋıruge tyrystyq. Sonyŋ arqasynda Qali Bai­­janov pen Qairat Baibosynovtyŋ or­ta­synan eşkımge ūqsamaityn öz arnamyzdy tapqandai boldyq. Menıŋşe, qazırgı kezdegı eŋ basty mäsele – dästürdı būzbai qaz-qal­pynda saqtap, keler ūrpaqqa jetkızu. – Bügınde dästürlı öner ökılderınıŋ ışın­degı jalǧyz bas dauysty änşısız. Soŋǧy kezderı qyz dauysty änşıler men jylaŋqy änder qaptap ketkendei kö­rınedı. Mūnyŋ zardaptary qandai bo­luy mümkın? – Qazaq elınde ejelden batyrlar köp tuyl­dy. Ūlttyq ruhynyŋ biık boluyna än­de­rımız ben jyrlarymyzdyŋ, küilerımızdıŋ as­qaq bolyp keluı äser ettı. Qazaq handyǧy qū­la­ǧannan keiın de ūlt-azattyq köte­rı­lıster jiı boldy. Alaş qairatkerlerınıŋ ūlttyq ideia negızınde memleket qūruǧa bastaryn bäigege tıgıp, jantalasa kırıstı. So­nyŋ bärınde bızdıŋ än-jyrymyzdyŋ or­ny erekşe.

Qaisybıreuler: «Abai nege ana tu­raly öleŋ şyǧarmaǧan?» – dep sūraq qoia­dy. Jauynger halyq «äke-şeşe» dep jylap otyrmaǧan. Bızdıŋ jūrttyŋ jüregıne jauyngerlık ruh köp sebılgen. Ba­la­lardy batyrlyqqa qaitıp baulyǧan? Ba­ba­lary­myz asqaq änmen, batyrlar jyrymen, qiial-ǧajaiyp ertegılermen erjürektıkke, aza­mattyqqa tärbielegen.

Jüregınıŋ ruhy myq­ty adam älbette jauynger bolyp ke­ledı. Jauyngerlık ruh azaiǧannan jylap-syq­taǧan, miiaulap-şiqyldaǧan änderdıŋ qa­tary arta bastady. Qazaq aitady: «Äiel dauysty erkekte qairat bolmaidy», – dep. – Auzyn qūr jybyrlatyp, fo­nogram­mamen sahnaǧa şyǧatyndar ūlt­tyq önerdıŋ köşın alǧa tartyp jür­gen, zor dauysty sızderden äldeqaida ol­jalyraq ärı qadırlırek ekenı – aşy şyn­dyq. Mūnyŋ syry nede dep esep­teisız? – Myna tehnikanyŋ damyǧan za­ma­nyn­da telearnalardy qaltasy qalyŋ, aqşasy bar adamdar jaulap aldy. Qazır stu­diia­lar­da naşar aitylǧan ändı kompiutermen tü­zep-küzep şyǧara salady. Sonymen ha­lyqty aldap, sahnaǧa şyǧady. Keibır sal­ta­natty şaralarda  dybystyŋ sapasy dū­rys bolsyn dep jazylyp qoiǧan daiyn än­derdı sūrap jatady. Telearnalarda da mūn­dai jait kezdesedı. Mūnyŋ bärı fo­no­gram­maǧa äbden etımız üirenıp ketkenın kör­setedı. Negızı, änşı kez kelgen jerde öz da­uysymen jūmys ısteu kerek. Maqpal Jü­nısova, Roza Rymbaeva apalarymyz älı künge öz dauysymen aityp jür ǧoi. Olar oqyp-toqyp, soǧan jetken. Al qazırgılerdıŋ kö­bınıŋ eşqandai muzykalyq bılımı joq. Fo­nogrammamen än aityp-aq abyroiǧa bö­l­enıp, ülken ataqtar alyp jatyr. Bızdıŋ elımızde muzyka synşysy jetıspeidı. Tıptı muzyka syny joqqa tän. Sonyŋ kesırınen efirden paidasynan ziiany basym qoiyrt­paq dünieler berıledı. Muzyka syny Eu­ropa elderınde XVIII-XIX ǧasyrlarda da­myp ketken. Bızde älı qalyptaspai keledı. Qal­talylar aqşasyn aiamai beinebaian tü­sı­rıp, ony telearnadan berıp, op-oŋai änşı bo­lyp şyǧady. Efirge än jazdyru üşın şyn önerpazdan da sondai aqşa sūraidy. Şeteldık rok, rep muzykalaryn kerısınşe olardyŋ özıderıne aqşa tölep, halyqqa körsetedı. Jastarymyz sol daŋǧaza äuenge el­tıp, teksızdıkke boi aldyruda. Şeteldıŋ mu­zykasyna aiqara esık aşylyp, töl öne­rı­mızge tosqauyl qoiylyp tūr. Būl – ruhani qa­uıpsızdık şaralaryn oilastyr­maǧa­ny­myzdyŋ saldary. – Qandai şyǧarmaşylyq jaŋa­lyq­ta­ryŋyz bar? – 2004 jyly jeke diskımdı şyǧardym. Bız­dıŋ mındet – būryn ata-babalarymyz ai­typ ketken änderdı qaitalap jaŋǧyrtyp, ony halyqqa ūsynu. Onyŋ üstıne, önerge kei­­de dūrys, keide būrys qaraityn bas­şylary basym, otarlau saiasaty qatty jür­gızılgen, mädeni ortalyqtan şetkerı ai­maqta şyǧarmaşylyq ta alǧa baspaidy. Şy­ny kerek, mädeniet salasyn basqaryp otyrǧan adamdar qazaqtyŋ ūlttyq önerıne janaşyrlyq tanytpaidy. Äiteuır öz­derınıŋ şeneunık bolyp, «patşataqtaryna» otyr­ǧandaryna mäz bolǧan kısıler… – Tılderdı damytu, mädeniet bas­qar­malarynyŋ basynda memlekettık tıl­dı bılmeitın, memleket qūruşy qa­zaq ūltyn mensınbeitın azamattar oty­ra­tyny tüsınıksız. – Ras, mädeniet salasyn mädenietten ha­barsyz adamdar basqarady. Soǧan qa­ramastan, byltyr jazda ekı qaiyrymdylyq kon­sert berdım. Auyl-audandy aralap, tıp­tı qalanyŋ özınde jeke konsertterımdı öt­kı­zıp tūramyn. Aldaǧy nauryz aiynyŋ aia­ǧyna taman Pavlodar qalasynda jeke än ke­şımdı ūiymdastyrmaq oiym bar. Söitıp, ūlttyq önerımızdı el qūlaǧyna sıŋıre beru qajet. Türıkmenderdıŋ azannan qara keşke deiın tek qana öz salt-dästürlerı men än-küilerın berıp jatatyn arnasy bar. Öitkenı onda ūlttyq saiasat jolǧa qoiylǧan. «Mä­de­niet» telearnasy da sondai därejede bol­sa ǧoi, şırkın! Bırjan sal, Aqan serını bıl­meitın jastarymyz şeteldık änşılerdı jıp­ke tızgendei aityp bere alady. El­ba­synyŋ «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aia­syn­da «Qazaqtyŋ 1000 änı», «Qazaqtyŋ 1000 kü­iı» jaryq kördı ǧoi, sol şal­ǧai­da­ǧy el­dı mekenderge jete bermeidı. Ūlt­tyq än­de­rımız ben küilerımızdı kez kelgen dü­ken sö­relerınen satyp aluǧa bolatyn kün­dı aŋ­sai­myn. Mysaly, jekelegen änşı­ler men küi­şılerdıŋ diskılerın şyǧaru jö­nınde jo­ba qolǧa alynsa, olar barlyq ai­­maq­tarǧa taratylsa, keremet bolar edı. Tek­sız, je­ŋıl muzyka adamdy azdyryp, toz­dy­rady, dū­rys muzyka sanaly tyŋdarman tär­­bie­leidı. Bügınde tobyrlyq mädeniet be­­leŋ alyp tūr. Būǧan estradalyq änşıler jaq­sy jūmys ıstep jatyr. Türıktıŋ, fran­suz­dyŋ, latynamerikalyqtardyŋ änın ūrlap alyp, kompozitor atanyp jürgenderı qanşama? – Äigılı änşı-kompozitor Estai Ber­­kımbaiūlynyŋ auylynda tuǧan eken­sız. – Estai tuǧan Aqköl-Jaiylmada kındık qa­nym tamdy. Būl auyl Kökşetau men Erei­mentauǧa jaqyn oryn tepken. Estai – Bır­jan sal, Aqan serınıŋ şäkırtı. Bırjan sal Aqkölge kelıp, Şyman qajynyŋ üiıne tü­sıptı. Ol bırşama ändetken soŋ: «Būl elde än salatyndar bar ma?» – dep sūrapty. Şah­mettıŋ Töleubaiy degen auyl änşısı Bır­jan saldyŋ aldynda än aituǧa dätı jet­pe­gendıkten, Şyman qajynyŋ üiıne bet­te­mei qoiypty. Osy jiynda 16 jasar Estai än şyrqaidy. Bırjan sal: «Myna balanyŋ da­uysynda äruaq bar eken», – dep baǧalap, so­ŋynan ertıp ketıptı. Estai Bırjan salǧa ekı ai şäkırt bolady. Aqköl öŋırındegı Äl­ham­bek degen şeber-dombyraşyny Bır­jan sal solaqai Estaiǧa arnap dombyra ja­sauǧa, ony şertıp üiretuge qolqa salyp, jol jürıp ketıptı. Kelesı jyly Estai Aqan se­rını ızdep baryp, än üirenedı.                                                                                                                 Estai men Qorlan mahabbaty – rasynda ömır­de bolǧan oqiǧa. Estai İsanyŋ Qaby­şy­men küieu joldas bolyp Maral­dyǧa ba­rady. İsa – bäsentin ruyndaǧy aǧa sūl­tan bolǧan ataqty da däulettı Qazanǧaptyŋ ne­meresı. Qalyŋ qaraǧaily Sıbır jaqty «Iş» dep ataǧan. Būl jaqtyŋ salty boiynşa par at jegıp, şanamen qūdalyqqa qysta ke­ledı eken. Būlar Qypşaq ruynyŋ Sūltan, Sūŋ­qar degen aǧaiyndy bolys-bilerdıŋ üiı­ne tüsedı. Qorlan Sūltan bolystyŋ qyzy bol­sa kerek. Sol qūdalyqta Estai men Qor­lan tūŋǧyş ret jüzdesedı. Estai men Qa­byş bır aidai sonda qonaqtap qaitady. Bıraq Qorlannyŋ aittyrylyp qoiǧan jerı bar-tūǧyn. Estai Qorlanǧa köktemde bar­maq bolǧanda seŋ jürıp, özennen öte almai qalady. El ışınde söz jatpaidy. Estai tu­raly bolysqa habar jetıp, qyzyn ait­tyrylyp qoiǧan jerıne şūǧyl attandyryp jı­beredı. Qorlan Estaiǧa jüzıgın syiǧa tart­qany, ony ūly änşı özımen bırge jer­leuge amanat etkenı de aŋyz emes, aqiqat. – Estaidyŋ artynda ūrpaǧy qaldy ma? – Estaidyŋ ekı ūly bolǧan. Bır ūly Om­by­ǧa oquǧa sapar şegıp, habarsyz ketse, ekın­şı ūly sūrapyl soǧysqa barǧannan sol kü­iı oralmaǧan. Auylymyzda 80-nıŋ seŋ­gı­rınen asyp qalǧan nemeresı bar. Zeken apa­myz Estaidyŋ közın körıp, äŋgımesın es­tıgen. Atamyz 1946 jyly dünieden oz­ǧan­şa ūlynan qalǧan ekı qyzdy baǧyp-qaǧyp je­tıldıredı. Özım de Estaiǧa jien bolyp kelemın. – Kerekuden şyqqan äigılı tūlǧanyŋ bırı – Jaiau Mūsa. El arasynda ol kısı jö­nınde tyŋ derekterdıŋ şetı şyqpady ma? – Jaiau Mūsa turaly roman jazǧan ja­zuşy Zeitın Aqyşevtan asyp tüsken eşkım joq. Ol kısı şyǧarmasyn naqty derekter ne­gızınde qaǧazǧa tüsırgen. Mūndai ba­ba­la­ry­myzdyŋ mūrasy meilınşe mol na­si­hat­talǧany jön. Jaiau Mūsanyŋ 5-6 ǧana änı el­­ge taraǧan, qalǧan şyǧarmalary jūrtqa jet­pei jatyr. Oqşau oi… – Astana, Almaty jäne barlyq oblys ortalyqtarynda dästürlı muzykanyŋ konsertterı aiyna bır ret ötkızılıp tūratyn bolsa deimın. Sol arqyly körermen, tyŋdarman tärbieleuge bolar edı. Mysaly, oblystaǧy ūlttyq än-küi ökılderınıŋ konsertı memlekettık qoldau negızınde jiı-jiı ūiymdastyrylsa, halyqtyŋ joǧaltqan ūlttyq tanymy qaita oralar edı. On jyl jasalǧan sondai jūmys öz jemısın bere bastaidy. Şeteldık qonaqtarǧa da ūialmai körsetetın bai mūramyz bar emes pe? Ūlttyq önerge bailanysty telebaǧdarlamalar köbeise, beinebaiandar tüsırılse, qūba-qūp bolar edı. Änşıler äzılı – Marqūm Keldembai aǧa: «Men jasy ülken Şäkırmen dos boldym, sen 20 jas ülken menımen dos boldyŋ», – dep otyratyn. Keiın bır otyrysta: «Şäkır menı dos ettı, men Şäkırge elıktep, Erboldy dos qyldym. Bıraq menen Şäkır şyqpady, Erboldan Keldembai şyqpady», – degenı bar edı.

---

Arman ÄUBÄKIR