«Ekı» -degenımız ejelgı sandyq söz
«Ekı» sany- adam balasynyŋ zerdelı oiynyŋ, sanaly ärketınıŋ jemısı. Dünie jaratylystyŋ syryn ūǧu, sipatyn tanu barysynda älemdegı barşa dünienıŋ ekı tüzılımnen, iaǧni jūptasudan tūratyndyǧyn sezıne bastady. Mūny filosofiia ǧylymynda «dualizm» dep ataidy. Dualizmnıŋ negızınde «älemnıŋ äuelgı bastauy ruh pen zattan(materiia) tūrady» degen paiym üstemdık qūrdy. Sondai-aq, jaratylystyŋ bolmysy turasyndaǧy mifologiialyq tüsınık binarlyq(telı) ölşemdı qalyptastyrdy. Mysaly; aspan(Kök) pen jer, şyǧys pen batys, kün men tün, bar men joq, jan men tän, ömır men ölım, ötken men bolaşaq, jaqsy men jaman, ystyq pen suyq, tättı men aşy, quanyş pen qaiǧy, batyldyq pen qorqaqtyq, ızgılık pen zūlymdyq, jas pen kärı, jūmsaq pen qatty, jüiırık pen şaban, erkek pen äiel t.b Mūndai jūptasular üilesımnen görı qarama-qaişylyqqa, bırın-bırı joqqa şyǧaruǧa, iaǧni antipatiialyq sipatqa ie en. Telı dünienıŋ alamasuy-qozǧalysty aiqyndaityn bırden-bır ölşem. Osyndai qarama-qaişy qūbylystardyŋ bırınsız bırı bolmaitynyn, olardyŋ ajyraspaitynyn jäne bırınıŋ bırı mänın aşatynyn alǧaş ret däleledep bergen Geraklit ekendıgı belgılı. Sol siiaqty dünie bolmysty ekıge bölıp qarastyru ejelgı halyqtardyŋ barlyǧynda bar: ejelgı qytai Dao filosofiiasyndaǧy «in» men «ian» nemese Konfusilık ılım «jen»(danalyqty igeru) jäne «hi»(ony jüzege asyru) kategoriiasy, şyǧys filosofiiasyndaǧy «ǧylym batini» men «ǧylym zahiri», bır sözben aitqanda dünienıŋ ışkı ılımı-ǧaqliia jäne syrtyq ılımı-naqliia, qazırgı zaman filosofiiasyndaǧy logikalyq täsılder «deduksiia»(köpten jalqyǧa qarai, abstraktılıkten naqtylyqqa, jürek közınen ötkızu) jäne «induksiia» (jalqydan köpke qarai, naqtylyqtan abstraktıgı, iaǧni aqyl tarazysy) «Ekı» sany matematikalyq tūrǧydan alǧanda bır men bırdıŋ qosyndysy: 1+1=2 Ekınıŋ erekşe qasietı ony ekıg qossaŋ da, köbeitseŋ de «tört» bolady: 2+2=4. 2x2=4
Jalpy şyǧys filosofiiasy boiynşa «namys», «bäseke», «ūtys» degen maǧynany beretın «ekı» sany Jer men Köktıŋ, ereke pen äieldıŋ myzǧymas odaǧyn bıldıretın kielı san. Ösudıŋ, köbeiudıŋ belgısı. Ündıeuropa tılderınde de qarama-qaişylyqty, aq pen qarany, erkek pen äieldıŋ bırlestıgın bıldıredı eken* Mūndai tüsnık köne türkılerge de jat emes. «Täŋrını –bır» dep tanyǧan olar «Täŋırı-äke men Jer-ūmai nekelı» dep tüsınıp özderınıŋ ömır bastauyn solarǧa negızdeidı. Sondai-aq, dei-türkılık tüsınık boiynşa ÄLEM- tırıler älemı, onyŋ basqaruşysy Ulegen jäne ölıler älemı, onyŋ bileuşısı Erlik dep sipattalǧan. Sol siiaqty aspan denelerın jūptau da jaŋaşa tanymnyŋ örısın keŋeittı. Mysaly; Ai men Kün, Ai men Şolpan, Aqboz at pen Kökboz at. Taŋynyŋ atu men künnıŋ batuy da egız ūǧymnyŋ enşısıne būiyrdy. Sondai-aq, şyǧys pen batys, soltüstık(terıskei) pen oŋtüstık(küŋgei) baǧyttary da öz ara jūptyq negızdı qūrady. Kiız üide tūrǧan köşpelıler esıgın şyǧysqa qaratyp, onyŋ ekı bosaǧasyna sakraldy män syiǧyzǧan. Künı bügınge deiıngı tüsınıkke sai «ekı bosaǧa, ol- erkek pen äiel». «Ekı bosaǧaŋ berık bolsyn, aman bolsyn!»-degen bata sözder sodan qalǧan. Bosaǧa mailau da sonyŋ körınısı. Tılımızdegı «ekı şylbyp, bır tızgın» qoldanysy köşpelı eldıŋ şaruaşylyq ürdısınen şyqqan. Baiyrǧy türkılerdıŋ(qaŋylylarda) ekı döŋgelektı oilap tabuy, onyŋ Kün negızdı izomorfizmı, «döŋgelegen dünie» turaly pälsapalyq häm poetikalyq tüsınıkke negız boldy.
Qalai aitqanmende ata erkı zamany jūbailyq nekenı joqqa şyǧara otyryp, «ekı aqqudyŋ bır basşysy bolu» qajettıgın moiyndatty. Ekınıŋ bırı bolǧan erkektıŋ rölın joǧarlatty. Adamnyŋ jaratylysyna nemese jūbailyq nekenıŋ paida boluyna bailanysty ejelgı tastaǧy suretter, piktografiialar, dıni äpsanalar «ekı jartydan bır bütınnıŋ boluy» nemese «bütınnıŋ jarmaqtyǧy» jaiynda syr şertedı. Aitalyq, baiyrǧy şumer-vavilon saz beineleulerınde denesı bır tūtas, aiaq-qoldary, basy bölek adamdar(siam) bekerden-beker beingelenbegen. Sol kezdegı ilanym boiynşa «osy bütındı ekıge bölu- erkek pen ūrǧaşynyŋ paida bolu negızı» degen maǧynany bıldırse kerek. Genetik ǧalymdar bır jynysta tolyq sol jynysty aiqyndaityn qasietter(hromosom) bolmaitynyn äldeqaşan däleldegen. Mūndaǧy basty maŋyzǧa «H» hromosomy ie eken.
Düniedegı bar jaratylysty ekıge bölu ürdısı öte erte zamandardan bastau alǧandyǧyna köz jetkızuge bolady. Ejelgı parsy jūrtynyŋ Zaratuştra-Jartauşy-Ra dınınıŋ negızgı qaǧidattaryn baiandaityn «Avesta» kıtabyndaǧy joǧarǧy älemdı bileuşıler sanatyndaǧy mifologiialyq qūdailar Ahuramazda men Ahriman –bırı ızgılktıŋ, jasampaz ömırdıŋ jarylqauşysy bolsa, ekınşısı- zūlymdyq ataulynyŋ qorǧauşysy. «Mazda» atauy köne parsy tılınde «dana, aqyldy» degen maǧynany beredı eken. Bır sözben aitqanda «Danyşpan Ahura» degendı bıldıredı. Ündıeuropalyq dästürdegı Zevs, İndra, Perun t.b qūdailar soǧys-naizaǧai ielerı esebınde qabyldansa, Ahuramazda- «abyzdar qauymdastyǧynyŋ» basynda tūrǧan Izgılık qūdaiy. B. d. D 6-4 ǧasyrlardaǧy ahemenidterdıŋ saz jazabalarynda jäne b.d 3-7 ǧasyrlaryndaǧy sasanidterdıŋ relefınde Ahuramazda «Bükıl älemdı bileuşı, zor, üly Jartauşy»-dep tanyǧandyǧy aiqyn jazylǧan. Ol jer betındegı zūlymdyq ataulynyŋ qas jauy, aspan men jerdıŋ arasyn bailanystyryp tūrǧan Ūly Küş İesı. Al Ahriman bolsa Ahuramazdaǧa qarsy qoiylǧan qara niettıŋ habarşysy, sonyŋ Jaqtauşysy. Ol Ahuramazdamen bır tuǧan egızdıŋ syŋary dep köne kıtaptarda jazylǧan eken. Bır qyzyǧy «Gat jazbalarynda» Ahuramazdanyŋ bır ūly Spenta-Mainiu jaqsylyqtyŋ jarşysy bolsa, Angro-Mainiu –jamanşylyqtyŋ jaqtauşysy boldy-delıngen.
Könegerman mifologiiasynyŋ keiıpkerı Tor –Midgardty (adamzat älemın) pen Asgardty (aspan qūdailaryn) alyptardan(etondardan) qorǧaityn Ermunganda atty jylanǧa qarsy qoiylǧan mädeni qaharman. Ündılıkterdıŋ «Brahman»/pırakman/ turaly dıni aŋyzdarynda da Brahman jūmyrtqany jaryp şyǧyp, sodan keiın kün men tündı, erkek pen äieldı jartaqany jaiynda aitady. İslam aŋyzdary boiynşa Alla Taǧala äu basta erkektı topyraqtan jaratyp, oǧan perışteler arqyly ruh-jan salyp, oǧan ADAM degen nyspy berıp, onan keiın ol Adamnyŋ tılegı boiynşa äieldı-ūrǧaşyny sonyŋ qisyq qabyrǧasynan jaratqan-mys. Adam jynysynyŋ erkek jäne äiel(ūrǧaşy) bolyp bölınuınde tırşılıktıŋ negızı. Ejelgı türkıler mädenietındegı binarlyq oppozisiialardyŋ (Kün men ai, jaryq pen qaraŋlyq, ızgılık pen zūlymdyq, şyǧs pen batys, erkek pen äiel)bırın-bırı tolqytyrp otyratyn mänge ie bolǧan. Osy jaiynda A. Ǧaliev tömendegıdei jūptyq qatynastardyŋ üilesımın körsetedı: «Kün-erkek- ızgılık-jaryq-şyǧys-tırşılık. Ai-äiel-zūlymdyq-qaraŋǧylyq-sol- batys-ölım»*(465-b) Osyndai tüzıdıdık tüsınık qytaidyŋ «ian» men «in» jüiesınde de bar. Äieldıŋ künäqarlyǧy, zūlymdyǧy jaiynda dıni äfsanalarda, ertegılerde, aŋyzdarda jiı aitylady. Mysaly; Haua ananyŋ ıbılıstıŋ aitqanyna senıp jemıs jeuı, söitıp Adam ekeuınıŋ jūmaqtan quyluy, «Qanai men Janai» ertegısındegı apaly-sıŋılı Apan men Ūpannyŋ aǧalary jasaǧan zūlym äreketterı t.b
Qalai aitqanmende ekı sany simvoly bolǧany belgılı. Sol siiaqty bergı qazaq tüsınıgındegı ekı sanynyŋ ūǧymy islam qūndylyqtarymen molaidy. Olar, fäni men baqi, iaǧni bū dünie men o dünie, jūmaq pen tozaq, ekı iyqtaǧy ekı perışte, sūraq alatyn ekı perışte, ekı türlı amal däpterı, adam men şaitan, iman men künä t.b Barlyq dıni kıtaptarda, filosofiialyq eŋbekterde aitylyp-jazylǧan osynau bır-bırın joqqa şyǧaratyn häm tolyqtyratyn ekı jūptyq sinkretizm tırşılıktıŋ negızı, mäŋgılıktıŋ de mänı eken. Adamdar arasynda paida bolǧan ekı jūp sany turaly tüsınık bäsekelestıktı, jarysty, taŋdaudy, sapadan sanǧa köşudı tezdettı. Özge halyqtar sekıldı qazaq ertegılerınıŋ siujetınde de ekı jol, ekı esık, ekı üŋgır, ekı jan, ekı sandyq, ekı aǧaş, ekı özen, ekı tau, ekı dos, ekı jaqsy, ekı jaman sekıldı zattanǧan telı ūǧymdar kırıge bastady. Aitalyq, «ekı jaqsy qas bolmas, ekı jaman qas bolmas»-degen maqal osynyŋ dälelı. Ekı joldy taŋdaudyŋ körınısı «Elemestıŋ körgenderı» atty ertegıde bar. Onda aǧaiyndy üş jıgıttıŋ aldynan ekı jol şyǧady. Bırı-barsa kelmes, ekınşısı-barsa keler joly. Sol siiaqty «Kün astyndaǧy Künıkei qyzda» da ekı üŋgır, altyn, kümısten jaratylǧan ekı qanat, ekı su(qūdyq) turaly aitylady, «Sūrmergennıŋ ajaly» ertegısınde aq jylan men qara jylannyŋ aiqasy baiandalǧan. Sūrmergen qara jylandy öltırıp, aq jylanǧa kömektesedı. Osy arqyly baiyrǧy adamdar jaqsylyq pen jamanşylyqtyŋ bıtpes küresın tūspaldap körsetken, adamnyŋ ızıgılıktı jaqtauşy ekendıgın bıldırgen. Ertedegı adamdardyŋ temır men mys, altyn men kümıs dep metalldardy böluınde de osy telı tüsınıktıŋ saldary bar. Ertegılerımız ben epostyq jyrlarymyzda molynan ūşyrasatyn «bır ūl» ūǧymy bertın kele «bır ūl, bır qyz» turaly telı ūǧymǧa auysyp, onan berırekte «ekı ūl, nemese ekı qyz» jaiyndaǧy äŋgımelerge negız boldy. Qazaqtyŋ «Qanai men Janai» ertegısınde osy atalǧan ekı jıgıttıŋ Apan, Ūpan atty ekı qaryndasy bolady. Mūnyŋ arhetipı qazaq mifındegı Ai men Şolpanda(Aiman-Şolpan) jatyr. İslam aŋyzdarynda ekı ūl-ekı ūrpaq ūǧymy jäne jer betındegı ızgılık pen zūlymdyqtyŋ körınıs tabuy Adam Paiǧambardyŋ ūldary Äbıl men Qabylǧa qatysty baiandalatyny belgılı.
Dei-türkılık mifologiiany jıtı zerttegen S. Qondybai jartylystyŋ arǧy bastau turaly öz paiymy boiynşa şeŋberdıŋ ışındegı şeŋberdı(ertegılerdegı bır üidıŋ ışınde bır üi bar, nemese bır sandyqtyŋ ışınde bır sandyq bar degen siujettık motifemalardy eske tüsırıŋız) «ǧalamnyŋ ekı üiı(bölmesı)» dep atap, naqty ontologiialyq şeŋgeidegı sandyq simvolikanyŋ «ışkı üidegı» mänı bır sanyn, al «syrtqy üidegı» mänı üş, jetı, toǧyz, qyryq sandarynyŋ sipattaryn bıldetındıgın körsetedı.*(99-101b) Ǧalamdy ekıge bölu-ekınıŋ arǧy bastauy.
Äigılı tıl mamany Ä. Hasenov türkı tılderındegı negızıg sözdık qorǧa jatatyn san ataulary ömır şyndyǧynan, konkrettı zattan alyǧandyǧyn aitady.* Qazaq tılındegı frazologizmderdık denı, aforizmder men maqal-mätelderdıŋ bır aluany osy san esımdermen jasalǧandyǧyn köruge bolady. Onyŋ sebepterı de joq emes; ejelgı türkıler de är bır sanǧa ekerekşe män üstep, onyŋ sakraldy qasietıne sengen häm sandardyŋ kielılıgı turaly ūǧymdaryn bekıtken, sol arqyly syrtqy düniemen qatynastaryn aiqyndaǧan.
Özımızge belgılı bolyp otyrǧan ekı sanyna bailanysty qazaq tılındegı tūraqty tırkestık qoldanystardyŋ leksikalyq maǧynasy, astarly mänı sonşalyqty jaqsy baǧany bıldırmeidı eken. Bır sözben aitqanda baba qazaq ekı sanyn onşa körmegen, qūrmettemegen syŋaily. Adamnyŋ jaǧymsyz obrazyn beineleitın tırkester «ekı» sözımen astastyrylyp otyrǧan. Ekı sözınıŋ sinonimderı- egız, qos, par, aiyr. Ekı sanyna bailanysty mynandai tūraqty tıldık qoldanystar maǧlūm bolyp otyr: «ekı dünienıŋ qyzyǧy», « ekı jüzdı adam», «ekı betkei», «erdıŋ ekı söilegenı ölgenmen teŋ», «er bır ret, ez ekı ret öledı», «ekı közdıŋ bırı dūşpan», «mūryn bolmasa ekı köz bırın-bırı şūqidy», «ekı elı erınge tört elı qaqapaq», «bi ekeu bolsa, dau törteu bolady», «ekı jep bige şyǧau», «ebın tapqan ekı asaidy», «ekı jürıs erınşektıŋ ısı», «jık şyqty ekı qūlaǧy tık şyqty», «ekı aiaǧyn bır etıkke tyǧu», «ekı ökpesınen tekpıleu», «ekı ökpesın qolyna alyp jügıru», «ekı ezu ekı qūlaǧynda», «ekı qolyn mūrnyna tyǧu», «ekı adym jer erınşekke mūŋ», «ekı iyǧyn jūlyp jeu», «ekı iyǧyna ekı kısı mıngendei», «maŋdaiy ekı elı», «ekı tüie aidaǧandai», «ekı japsaq bır syltau etu», «ekı qoly jaǧasynda ketu», «ekı iınınen su ketu», «ekı ūrty sualu», «ekı keştıŋ arasynda», «ekı ottyŋ ortasynda qalu», «ekı kemenı qūiryǧynan ūstaǧan suǧa ketedı», «ekı taudyŋ basyn şalǧan būǧy aştan öledı», «ekı üige qatar qazan qainattyru», «ekı etegı dalaqtap bosqa şabu», «ekı ezuın jimai esı ketu», «ekı şoqyp bır qarau», «ekı künnıŋ bırınde», «ekı közı tört bolu», «bır aiaq qymyzdyŋ ekı aiaq jelıgı», «bır dauda ekı bıtım bolmau», «hannyŋ jarlyǧyn ekı etpeu», «er aşpaimyn degen esıgın ekı aşady», «ekınıŋ bırı, egızdıŋ syŋary», «ekı tuyp, bır qalǧanym emes», «qos(ekı) üidı qoŋsy qoŋdyrmau», «aiyr tıldı äbjylan», «egız laq eşkıden», «ekı qolyn töbesıne qoiu», «ekı tızesın qūşaqtau», «ekı äiel-oiran, ekı siyr-airan», «ekı dai bolu», «ekı ūryqtau», «ekı söileu», «ekı aiaqtyda baja tatu...», «töl egız tusa bır tüp şöp aiyr şyǧady», «ekı qolǧa bır eŋbek», «ekı enenı tel emu» t.b
Arǧy türkıler mekendegen ekı jūp taular: Altai men Saian, Altai men Qanǧai, Alatau men Pämır, Tübıt(Tibet) pen Tüŋılık(Gimalai), Qaptau(Kavkaz) men Qyrpat(Karpat). Qos özender: Kerulen men Unyn, Enesai men Elana(Lena), Seihun men Jaihun, Edıl men Jaiyq, Esıl men Ertıs, Tulai(Dunai) men Toŋ(Dnepr). Qos kölder: Baiköl men Köpsuköl, Usu men Qyrǧyz, Jaisaŋ men Marqa, Kökteŋız(Balhaş) men Aral, Hazar(Kaspii) men Qara teŋızder.
Qazaqtyŋ «ekıge» qatysty än-küilerı: «Ekı jiren», «Ekeuıŋ de aq sūŋqar», «Ekeuım-ai», «Qosküreŋ», «Telqoŋyr», «Qos kelınşek», «Kärıboz men saltory». Sol sekıldı qazaqtyŋ qara öleŋınde jiı qoldanylatyn «ekı auyldyŋ arasy» degen mikrokeŋıstık hat jazyp habarlasudyŋ, at ızın salyp ızdep keludıŋ, körısuge zar bolǧan saǧynyştyŋ, aqqu armanyn ūzaqtan kütken asyqtyqtyŋ aŋsarly, aiauly mekenı.
«Ekı»-sözınıŋ etimologiiasy jaily bırer söz
«Ekı» degen san esım köp özgerıssız barlyq türkı tılderınde qoldanylady. Mysaly; ekkı(saha), ıkı(haqas, türık, äzerbaijan, qaraşai, ǧaǧauyz), ıke(başqūrt, tatar), Amerikalyq ündıster maiialardyŋ tılınde de «ike» .Monǧol tılınde «iker» sözınıŋ jasalymynda qazaq tılındegı «egız» sözınıŋ saryny bar. Mysaly: iker-eker-ekeu-ekız. Tübırı «ek». Sol siiaqty baǧzy şumerlerden berı qarai qoldanǧan «Kün» maǧynasyndaǧy «ud, udu, od//ott» sözderı monǧol tılınde «jūldyz» maǧynasyn berse, «kün» kerısınşe adam degen atauly maǧynaǧa auysqan. Tılderdıŋ arǧy tegın, ara bailanysyn zerttegen ǧalymdar türkı tılderındegı ikı-ike-ekı-eki san esımderdıŋ arǧy bastauyn ik-ki, ik-hi(H) jasalymdarynan ızdeidı. «Europalyq jazbalar taŋba men atauyn saqtasa, türkı tılderı söz ben onyŋ maǧynasyn saqtap qalǧan: H- 1) ıhı-«ekı»(türkı)>hı(grek); 2) ıkıs, ıhıs – «ekılık», «jūp», «egız»(türkı) >ıks > ks(latyn)»-deidı O. Süleimenov*(302) Qysqasy latynnyŋ «iks» sözımen tūrkınıŋ «e(k)-ız» sözı bır maǧyna bıldıretın tübırles sözder. Zertteuşınıŋ paiymdauynşa ks-kz-kuz-koz-kos tübırlı maǧynalalar taŋba retınde, söz retınde bırneşe sözderdıŋ jasaluyna türtkı bolǧan eken. Osy oraida türkınıŋ (qazaq) «qos būrym», «qosaq» sözderı orystyŋ «kosa» sözınıŋ tüp negızı bolǧandyǧyn däleldeuge bolar. Al, H-taŋbasy «iks» atauymen matematikalyq köbeitu amalynyŋ taŋbasy, genetikadaǧy erkek hromosomynyŋ bolyp qaldy. Ejelgı şumer ieroglifınde «Kün» qiǧaş krestımen/h>/ taŋbalanǧan. Qazaqtyŋ «H»-«aşamai» taŋbasynyŋ tüp törkının osydan ızdeuge de bolar. Sonymen bırge qazaq tılındegı «egız» sözınıŋ törkının türkınıŋ «ekı+uz» sözderınıŋ qosarlanuynan qarastyruǧa da bolady. «uz// ūz//ız» - köne türkışe «ūrpaq», «ūryq» degendı bıldıredı. Künı bügınge deiın qazaqtar balasyn «artaǧy ızımdı jalǧastyruşy» dep tüsınedı. «Izım-ǧaiym joǧalu»-ömırden ūrpaqsyz ötu. «Izbasar»- sözı osydan şyqqan. Olai bolsa «egız» -ekı +uyz, ekı+ ūryq degendı bıldıredı. U(y)z-u(y)q-ūz-ūǧ sözderınıŋ tüpkı maǧynasy bırdei. Z men d, z men ǧ –dybystarynyŋ säikestılıgı bola beretın qūbylys. Kiız üidıŋ «uyǧy» ösken ūrpaqty, örken jaiǧan tırşılıktı bıldırgen. Monǧol tılındegı «uǧ», «uǧ-satyn» sözderı tuys-bauyr degen maǧynaǧa ie. Qazaqtyŋ baiyrǧy ūǧymynda «kün-jaryq»-bırınşı, «tün//tun» sözı-ekınşı rette. Qazaqtyŋ «ükı»(tüngı qūs) sözınıŋ etimologiiasyn tung-tüngı-unk-ünkı-ükı, iaǧni ekı-ekınşı sözderımen bailanystyruǧa da bolady. Sonymen bırge ükı tünde «uhı-uhı» dep dybys şyǧaratynyn ūmytpaǧan jön. «Tūnǧiyq» sözınıŋ arǧy tegı «t-unt//t-ünt» sözderınen şyqqan. «Ekıntı» degen mezgıl maǧynasyn bıldıretın sözdıŋ de tübırı osydan bastau alady. Qazaq ūǧymyndaǧy ekıntı namazy bes uaqyt namazdyŋ ekınşısı. Ekıntı uaqyty künnıŋ tas töbeden auyp, ekınşı künge qarai qūlauyn aitady.
«ai men künnıŋ ölgenı, eŋkeiıp baryp batqany»-Būqar jyrau.
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz