Abai mūrasy — bügıngı qazaqtyŋ ruhani immunitetı. Alaida, ony tolyq zerttei almai jatyrmyz. Būl turaly Abai tūlǧasyn jaŋaşa zerdelep jürgen belgılı ǧalym, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, dıntanuşy Dosai Kenjetai “Adyrna” ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda aityp berdı.
«ABAI ORYS JAHANDANUYNA QARSY İMMUNİTET QALYPTASTYRDY»
–
Dosai myrza, sız Abai Qūnanbaiūlynyŋ tūlǧasyn qalai qabyldaisyz? Sız üşın Abai kım?
— Abai — ämbebap tūlǧa. Keŋestık kezeŋde Abaidyŋ jan-jaqtylyǧyn, dünietanymyn, ılımın, közqarasyn, qūndylyqtar jüiesın nasihattaudyŋ jolyn tapqan jäne ūsynǧan Mūhtar Äuezov boldy. Ol öz zertteulerınde Abaidy jaŋa qyrynan tanytyp, tereŋ taldady.
Äuezov Abai tūlǧasyn orys jahandanuyna qarsy qazaqtyŋ mädenietı men ūlttyq bolmysyn saqtap qaludyŋ qūraly retınde öte şeber paidalandy. Abaidy deist, materialist, modernist, gumanist retınde körsettı. Keiıngı zertteuşıler Abaidy ekzistensialist dep tanytqysy keldı, bıraq onyŋ şyǧarmaşylyǧy men oilau jüiesı ekzistensializmge tıkelei qatysty emes.
Degenmen, sol zamandaǧy ǧylymi ateizm men kommunistık ideologiia, ūltsyzdandyru üderısıne qarsy tūru maqsatynda Abai tūlǧasy qoldanyldy. Sondyqtan, Abai — bız üşın orys jahandanuyna qarsy immunitet qalyptastyrǧan, ūlttyq sanamyzdy saqtau jolyndaǧy ruhani tırek bolǧan tūlǧa.
“
DINNIŊ KEI TERIS AǦYMDARY ÖZ MAQSATTARYNA BEIIMDEP ALDY»
– Sızdıŋ oiyŋyzşa Abai qazaq ruhaniiatynda qandai röl atqarady?
— Mūhtar Äuezovtı bırınşı abaitanuşy dep tolyq senımmen aita alamyn. Ol Abaidy bızge tanytty, onyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn jüielep, körkem beinesın jasap berdı. Alaida Mūhtar Äuezovtıŋ eŋbekterınde Abaidyŋ ruhaniiaty, dınge közqarasy, teologiialyq jäne teosofiialyq qyrlary tolyq zerttelgen joq. Sondyqtan Abaidyŋ osy jaǧy bızge bıraz uaqyt beimälım bolyp keldı.
Täuelsızdık alǧannan keiın, qoǧamda dınge bet būru bastalǧan kezde, Abaidyŋ ruhani mūrasy qaitadan özektene tüstı. Tıptı, sol kezeŋde dın jolyna bet būrǧan keibır aǧymdar, sonyŋ ışınde terıs baǧyt ökılderı de Abaidyŋ qara sözderı men öleŋderındegı keibır prinsipterdı öz maqsattaryna beiımdep, türlışe tüsındıruge tyrysty.
–
Bır sūhbatyŋyzda "Abaidyŋ mahabbat filosofiiasy" degen monografiiaŋyzdy jazyp jatqanyŋyzdy aitqansyz. Sol eŋbegıŋız turaly qysqaşa aityp ötseŋız.
— İä, būl eŋbek — menıŋ köpten berı zerttep jürgen taqyrybym. Monografiiada Abaidyŋ "mahabbat filosofiiasyn" tereŋınen taldauǧa tyrystym. Abaidyŋ:
Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de süi Ol Allany jannan tättı", - degen joldary arqyly ol mahabbatty tanym men bolmystyŋ özegıne ainaldyryp otyr. Keiın osy negızde "üş süiudı" — Allany süiu, adamzatty süiu, ädılettı süiudı — "imani gül" dep anyqtaidy.
Keŋestık kezeŋde, äsırese, Mūhtar Äuezovtıŋ eŋbekterınde Abaidyŋ dınge, teosofiia men teologiiaǧa qatysy keŋınen aşylmady. Keibır anyqtamalar men işaralar boldy, bıraq ol tūstaǧy epistemologiialyq şekteuler men ideologiialyq senzura būl qyrlardy tolyq körsetuge mümkındık bermedı.
Täuelsızdık alǧannan keiın Abaidyŋ osy bolmystyq qabattaryn qaita zerdeleu qajettılıgı tudy. Qazaq ruhaniiatyna tereŋ boilaǧan saiyn, Abaidyŋ negızgı tıregı — “mahabbat ılımı” ekenın baiqaimyz. Būl — onyŋ ruhani dünietanymyna aparatyn alǧaşqy baspaldaq.
Monografiiada men mahabbat mäselesın bolmystyq, moraldyq, etikalyq, ädılet-qūqyqtyq jäne eŋ bastysy - tarihilyq tūrǧydan aşuǧa tyrystym.
Abaidyŋ mahabbat filosofiiasy dıni filosofiiamen, äsırese tasauuftaǧy (sopylyqtaǧy) qaǧidalarmen tyǧyz bailanysty. Būl jerde mahabbat — tek sezım emes, adamnyŋ Jaratuşymen, älemmen, adammen qarym-qatynasyn anyqtaityn ruhani ölşem retınde qarastyrylady.
"Mahabbat filosofiiasy" degen jaŋalyq emes. Bıraq būl taqyrypty dın filosofiiasy men sopylyq tanym tūrǧysynan jüielep, tereŋ taldau bügıngı oqyrmanǧa qajet dep eseptedım. Sol sebeptı osy eŋbektı monografiia retınde daiyndap, baspaǧa ūsyndym. Qazırgı uaqytta baspa prosesınde.
–
Abai şyǧarmaşylyǧynda sopylyq tanymnyŋ körınıs tabatynyn aittyŋyz. Mysaly, Abaidyŋ «osy üş süiu bolady imani gül» degen sözınde Qoja Ahmet Iаsauidıŋ hikmetterımen ündestık bar ma?
— İä, būl jerde Abai men Qoja Ahmet Iаssaui arasyndaǧy ruhani sabaqtastyqty anyq baiqauǧa bolady. Abaidyŋ «imani gül» tırkesı jaidan-jai qoldanylǧan emes. Būl ūǧym sopylyq dünietanymdaǧy, äsırese Iаssaui ılımındegı tereŋ mazmūndy beineleidı.
Iаssauidıŋ sopylyq filosofiiasy negızınen "hal ılımıne" süienedı. Būl ılım — belgılı bır qūrylymy men kategoriialary bar jüielı tanym. Iаǧni hal ılımı bolǧan jerde ılım bar, sol ılımge sai ūstanym bar jäne ony igeru men ıske asyrudyŋ metodologiiasy bar.
Osy üş qabatty negızge ala otyryp, bız Abaidyŋ sopylyq älemmen, äsırese Iаssaui dästürımen öz şyǧarmaşylyǧynda tereŋ bailanys ornatqanyn baiqaimyz. Būl bailanys eŋ aldymen ūǧymdyq deŋgeide körınedı. Iаǧni Abai qoldanǧan keibır terminder men tırkesterdıŋ tüp-tamyry sopylyqta jatyr. Sonyŋ bırı — «imani gül» ūǧymy.
Būl tırkes — sopylyqtaǧy tarihat satysyndaǧy negızgı ruhani kategoriialardyŋ bırı. Sopylyqta imannyŋ tört negızgı satysy bar:
- İmani bustan – şariǧattaǧy iman,
- İmani gül – tariqattaǧy iman,
- İmani syr– maǧrifattaǧy iman,
- İmani nūr – haqiqattaǧy iman.
Būl ataular — imannyŋ türlerı emes, imannyŋ ruhani kemeldık därejelerı. Olar adamnyŋ ışkı düniesınıŋ, moraldyq jäne psihologiialyq damu satylarynyŋ körınısı retınde qarastyrylady. Demek, būl – adam bolmysynyŋ aksiologiialyq, antologiialyq jäne etikalyq mänderın qamtityn köpqabatty ruhani qūrylym.
Abai osy satynyŋ ışınen «imani güldı»taŋdap alyp, ony öz filosofiiasynyŋ özegıne ainaldyrady. Būl beker emes, sebebı «imani gül» — tarihattaǧy iman, iaǧni adamnyŋ öz erkımen, jürek qalauymen Allaǧa bet būruy, ruhani jolǧa tüsuı degen maǧyna beredı.
Monografiiamda osy mäselenı jan-jaqty qarastyrdym. Abaidyŋ mahabbat filosofiiasyn taldai otyryp, sopylyq dünietanymdaǧy ūǧymdarmen — onyŋ ışınde Iаssauidıŋ «imani gül» kategoriiasymen — filosofiialyq, epistemologiialyq, pedagogikalyq jäne geneologiialyq tūrǧyda salystyrmaly türde taldadym.
Abaidyŋ oilau jüiesınde sopylyq elementterdıŋ, Iаssaui jolynyŋ qūrylymdyq ūstanymdarynyŋ tereŋ sıŋgenın anyq köruge bolady. Būl — Abaidyŋ tek aqyn emes, ruhani ūstaz, sopylyq filosofiiany igergen oişyl ekenınıŋ aiqyn dälelı.
Abaidyŋ «tolyq adam» tūjyrymdamasy da Iаssaui ılımımen tereŋ ündesedı. 38 qara söz — Abaidyŋ ruhani-filosofiialyq oiynyŋ eŋ şyrqau şyŋy. Būl söz köptegen qoljazbalarda «Kitab tasdiq» dep atalady. Däl osy jerde Abaidyŋ teologiialyq közqarastary aiqyn körınıs tabady.
Qazaqtyŋ dıni tanymy men dünietanymyn ǧylymi tūrǧydan negızdeuge kelgende, Abaidyŋ 38 qara sözı basty qainarlardyŋ bırı retınde qarastyrylady. Abai üşın tolyq adam — būl özınıŋ ruhani bolmysyn tanyǧan, ünemı özıne üŋıletın, özın-özı baqylap, esepke alatyn, ışkı jan düniesın tärbieleitın adam.
«ABAIDY RUHANİ TÜSINDIRU KEŊISTIGI ÄLI QALYPTASPAǦAN»
–
Bügıngı qazaq jastary Abaidy tolyq tüsınu üşın ne jetıspeidı?
— Joǧaryda aitqanymdai, bız Abaidyŋ mūrasyn, onyŋ qaldyrǧan ruhani qūndylyqtaryn ūzaq uaqyt boiy dıni-tanymdyq, teologiialyq tūrǧydan qarastyra almadyq. Keŋestık kezeŋdegı ideologiialyq şekteulerdıŋ äserınen Abai şyǧarmalaryndaǧy eŋ tereŋ qabat — ruhani, dıni, sopylyq mazmūn nazardan tys qalyp qoidy. Sonyŋ saldarynan Abai turaly jazylǧan köptegen eŋbekterde qūndylyqtyq negız jetkılıktı deŋgeide aşylmady.
Täuelsızdık alǧannan keiın ǧana bız būl mäselenı jaŋaşa qarastyra bastadyq. Degenmen, otyz jyl — ūlt tarihy üşın qas-qaǧym sät qana. Al Abaidyŋ mūrasyndaǧy ruhani qūndylyqtar — mäŋgılık mänı bar dünieler. Sondyqtan bolaşaqta bız Abai şyǧarmalaryn dıntanu, sopylyq, teologiia spektrınde qaita qarap, jastarǧa osy tūrǧydan tüsındıruımız qajet.
Eger osy baǧytty jüielı türde qolǧa alsaq, bügıngı qazaq jastary Abaidy tereŋırek tüsınıp, ony ruhani tärbie men özındık damuǧa jol sılter tūlǧa retınde qabyldaidy dep senemın. Jetıspei tūrǧan negızgı mäsele — osy ruhani tüsındıru keŋıstıgınıŋ älı de tolyq qalyptaspaǧany. Endı osyny qolǧa aluymyz kerek.
–
Bügınge deiın Abaidyŋ mūrasyn zerttep, nasihattaǧan abaitanuşylar jeterlık. Degenmen, sızdıŋşe, bız Abai mūrasyn tolyq zerttep, tanysa almadyq pa?
— İä, Abaidyŋ mūrasyn tolyq tanyp, şegıne jettık dep aituǧa bolmaidy. Älı de tereŋ, jüielı türde zerttelmegen tūstary bar. Öz basym Abaidyŋ teologiialyq közqarastaryn, sopylyq filosofiiasyn, bolmystyq negızdemelerın — bärın jaŋaşa, qaita qarap, ärbır mätının tarihi, salystyrmaly jäne metodologiialyq taldau arqyly zertteudıŋ qajettılıgın ünemı aityp kelemın.
Abaidyŋ şyǧarmalaryndaǧy qoǧamdyq komponentter, etimologiialyq erekşelıkter jäne sol däuırdıŋ ruhani-mädeni kontekstı eskerılmei, onyŋ tereŋ tanymyn aşu mümkın emes. Ökınışke qarai, bügınde Abaidy tolyq tüsınbei jatyp, ony synaityn adamdar da kezdesedı. Mysaly, “Abaidy orys mädenietıne tabynǧan, qazaqty orysqa jyǧyp bergen” degen siiaqty üstırt pıkırler aitylady. Būl — Abaidyŋ ruhani tūlǧasyna jasalǧan ädıletsızdık, tıptı qiianat dep esepteimın.
Sondyqtan bügınde "Abaidy tolyq tanyp boldyq" deu — şyndyqqa sai kelmeidı. Būl — jalǧan baǧa, üstırt tūjyrym. Keŋestık kezeŋde Abaidyŋ öleŋderı men qara sözderı köbınese sosialistık realizm, psihoanalitikalyq ädıster tūrǧysynan taldandy. Bıraq olar Abaidyŋ tūtas ruhani bolmysyn, onyŋ poeziiasyndaǧy tarih pen bolaşaqtyŋ ündestıgın, tūtastyqty, ruhani tereŋdıktı tolyq aşa almady.
Qazır bız Abaidy qaita tanudyŋ jaŋa kezeŋıne kelıp otyrmyz. Alda Abaidyŋ tuǧanyna 180 jyl tolatyn ülken mereitoi kele jatyr. Osy tarihi sät qarsaŋynda men özım jazyp jatqan «Abaidyŋ mahabbat filosofiiasy» atty monografiiam arqyly osy oilarymdy jüielı türde ūsynudy maqsat etıp otyrmyn. Būl — Abaidy ruhani-filosofiialyq, teologiialyq qyrynan qaita paiymdauǧa arnalǧan eŋbekterdıŋ bırı bolady dep senemın.
«ABAI – QŪNDYLYQ»
—
Endeşe, Abaidyŋ mūrasyn saqtau jäne nasihattau üşın qandai şaralar qabyldau qajet dep sanaisyz?
– Öte kürdelı sūraq. Abaidyŋ mūrasy — bız üşın ülken qūndylyq. Eŋ aldymen, qūndylyqqa degen közqarasymyzdy dūrys qalyptastyru kerek. Abaidyŋ mūrasyn saqtau degen tek ony muzeide nemese kıtaphanada saqtau emes, onyŋ ideialaryn qazırgı zamannyŋ äleumettık, ideologiialyq, ädebi, filosofiialyq, saiasattanu salalaryna belsendı türde engızu qajet. Iаǧni, Abaidyŋ ūstanymdary bügıngı qoǧamnyŋ barlyq qabattarynda körınıs tabuy tiıs.
Abai mūrasyn nasihattau tek qarapaiym ügıt-nasihatpen şektelmeuı kerek. Onyŋ qūndylyqtaryn kündelıktı tūrmysymyzda, qazaqy bolmysymyzda, ūlttyq mädenietımızde tabiǧi türde körınetındei mehanizmder jasauymyz qajet. Būl baǧytta bızde älı de olqylyqtar bar.
Eŋ aldymen, "Abai mūrasynyŋ mänı ne?" degen sūraqqa jauap beretın ǧylymi instituttar qajet. Ärine, qazır abaitanu kurstary men ortalyqtary bar, bıraq olardyŋ jūmysy keşendı ärı jüielı deŋgeide emes. Olardyŋ tarapynan şyqqan nätijelı, salmaqty eŋbekterdı körıp otyrǧan joqpyz. Sondyqtan Abai mūrasyn zertteitın jaŋa instituttar men ortalyqtardyŋ sanyn da, sapasyn da arttyru qajet.
Ǧylym degen bır adamnyŋ menşıgı emes. Ärbır ǧalym Abai mūrasyn özındık platforma men metodologiia arqyly zertteuge ūmtylady. Būrynǧy keŋestık däuırdegı Abaidy gumanist nemese ekzistensialist retınde qarastyru kezeŋı ötıp kettı. Bügınde Abaiǧa qaraǧan kezde, öz mädenietıŋdı, ūlttyq örkenietıŋdı, tarihi-keŋıstıktık täjıribeŋdı eskere otyryp, tolerantty, sanaly deŋgeide qatynas jasau qajet.
Abai — qūndylyq. Oǧan kez kelgen adam bara almaidy. Barǧysy kelgen adam aldymen özın bolmystyq tūrǧydan tanyp, Abaiǧa ǧylymi ärı ruhani daiyndyqpen keluı tiıs. Abaidy qaita tanu üşın ruhani tüsındıru keŋıstıgın qalyptastyru kerek. Osylai bolǧanda ǧana Abaidyŋ mūrasy bızdıŋ ömırımızge şynaiy äser etıp, nūr bere bastaidy.
- Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
