AQSh-tyń Halyqaralyq damý agenttigi (USAID) qyzmeti aınalasynda daý-damaılar toqtamaı otyr. Kún saıyn jańa aıyptaýlar shyǵyp, keıingi ýaqytta álem elderindegi saıasatkerler men pikir kóshbasshylarynyń osy agenttikti synaýy onyń qyzmetiniń kúsheıýine sebep bolýda. Osyǵan baılanysty CMN.KZ tilshisi Qazaqstandaǵy qandaı kompanııalar men adamdar shetelden aqsha alǵanyn, olardy kimder basqaryp otyrǵanyn jáne olar aldaǵy ýaqytta ne isteıtinin bilýge tyrysty.
Eske salsaq, bıylǵy jyldyń basynda AQSh prezıdenti Donald Tramp agenttik qyzmetin qaıta qaraýdy talap etken bolatyn. Al kásipker Ilon Mask USAID-ti «qylmystyq uıym» dep atap, ony jabýǵa shaqyrǵan edi.
Jaqynda bul taqyryp taǵy da jalǵasyn tapty. Tramptyń arnaıy elshisi amerıkalyq salyq tóleýshileri qarjylandyratyn «Azattyq Radıosy» men «Amerıka daýysy» radıostanııalaryn jabýdy usyndy.
Bul aqparat quraldary «eshkimge qyzyq emes, óz-ózimen sóılesetin jáne jylyna mıllıard dollardy órtep jiberetin radıkal solshyl jyndylarmen toltyrylǵan» dep sıpattaldy.
Qansha ÚEU men belsendiler qarjy alady?
Qazirgi ýaqytta Qazaqstandaǵy úkimettik emes uıymdar (ÚEU) men belsendilerdiń qanshasy shetelden qarjylandyratynyn anyqtaý ońaı emes. Uıymnyń saıty jumys istemeıdi, al aman qalǵan arhıvter tolyq sýret bere almaıdy, sebebi agenttik Qazaqstanda 33 jyl boıy kóptegen jobalardy júzege asyrdy. Degenmen, ashyq derekkózder arqyly alynǵan aqparattar mynadaı:
Qazaqstanda USAID agenttigi ózderiniń aıtýynsha, zań ústemdigin kúsheıtý, ınvestıııalyq ahýaldy jaqsartý jáne azamattyq qoǵamdy damytýǵa baǵyttalǵan jobalardy belsendi túrde qoldady. Benefııarlar arasynda BAQ, úkimettik emes uıymdar jáne jeke belsendiler, sonyń ishinde LGBT+ quqyqtary men genderlik teńdikpen baılanysty adamdar boldy. 2001 jyldan 2024 jylǵa deıingi aralyqta jalpy qarjylandyrý kólemi shamamen 2,07 mıllıard dollardy qurady. Bul týraly AQSh Memlekettik departamentiniń saıtyndaǵy biriktirilgen aqparatta aıtylǵan.
Qazirgi tańda Qazaqstanda shamamen 200 úkimettik emes uıym sheteldik qarjylandyrý alyp otyrǵany belgili. Olardyń 70%-y AQSh-tyń túrli kózderi arqyly qarjylandyrylǵan. Úkimettiń resmı málimetterine sáıkes, onyń ishinde, QHP frakııasynyń depýtaty Irına Smırnova aıtqandaı, elde 165 túrli donor granttar usynady. Olardyń 53-i – halyqaralyq uıymdar, 31-i – sheteldik memlekettik uıymdar, 81-i – sheteldik jáne qazaqstandyq ÚEU-dar.
Degenmen, 2024 jyldyń sońyna qaraı USAID Qazaqstanda 27 jobany júzege asyryp jatqan, onyń 15-i aımaqtyq, 12-i ulttyq jobalar. Sonymen qatar, USAID kóbinese halyqaralyq ÚEU-dardyń keń aýqymdy deldaldar jelisin paıdalandy. Mysaly, Qazaqstandaǵy BAQ úshin USAID shetelden qarjylandyrýdyń jalǵyz kózi bolǵan joq: bireýler «Adenaýer» qory, bireýler «Ebert» qory, bireýler «Soros» qory arqyly qarjy alǵan, sondaı-aq, «Eýrazııa Ortalyq Azııa qory» arqyly da kómek kórsetilgen.
Biz anyqtaǵandaı, tek eki qazaqstandyq ÚEU tikeleı qarjylandyrylǵan – «Qadyr-qasıet» QQ jáne «Desenta» QQ.
«Qadyr-qasıet» QQ («Adam quqyqtary: áıelder men balalar» jobasy) 750 myń dollar bıýdjeti bar jobasynyń qarjylandyrýy ótken jyly toqtatyldy. Toqtatý sebebi retinde USAID júrgizgen kameraldy tekseris barysynda uıym jetekshisi Anara Ibraevanyń qarjylyq menedjment saıasatyndaǵy zań buzýshylyqtar men jobanyń negizgi nátıjelerine qol jetkizilmegeni kórsetildi.
«Qadyr-qasıet» qory 2010 jyldan beri jumys istep keledi, azamattyq belsendiler men quqyq qorǵaýshylardy zańdyq qoldaý jáne qorǵaýmen aınalysady. Uıymnyń toǵyz quryltaıshysy bar, olardyń arasynda tanymal quqyq qorǵaýshy, burynǵy «Adam quqyqtary bıýrosynyń» jetekshisi Evgenıı Jovtıs bar. Salyqtary - 2015 jyldan beri 67 mln teńge, onyń 9 mln teńgesi 2024 jyly tólengen.
CMN.KZ tilshisi qordyń barlyq baılanys derekteri boıynsha olarmen baılanysýǵa tyrysty. Biraq olar óshirýli boldy. Biz poshtaǵa suraqtar joldap, olardyń donorymen baılanysty jaǵdaıdy túsindirip, bolashaq josparlary týraly suradyq.
«Desenta» Pavlodarda jumys isteıdi, olar áleýmettik jáne marketıngtik zertteýler, konsaltıng, trenıngter, azamattyq bastamalardy qoldaý sııaqty jumystarmen aınalysady. Quryltaıshylary – Sergeı Gýlıaev jáne Konstantın Kovtýne. Salyqtary - 2015 jyldan beri 55 mln teńge, onyń 17 mln teńgesi 2024 jyly tólengen.
CMN.KZ tilshisi bul uıymmen de baılanysýǵa tyrysty. Jýrnalısterge qordyń qyzmeti týraly aqparattyń nege qajet ekenin surady. Barlyǵyn túsindirgen soń, olar qaıta qońyraý shalatynyn aıtty. Alaıda, jarııalanym sátine deıin qońyraý shalmady.
Biraq bizge qazirgi ýaqytta «Qazaqstandyq halyqaralyq adam quqyqtary bıýrosy» (QHAQB) respýblıkalyq qoǵamdyq birlestigin basqarýshy Denıs Djıvaga jaýap berdi. Ol jaǵdaıǵa qatysty pikirinde, Ortalyq Azııadaǵy ÚEU-dar qarjylandyrýdyń jetispeýshiliginen aıtarlyqtaı zardap shegýi múmkin ekenin aıtty. Sonymen qatar, sarapshy olardyń jobasy USAID-pen sonshalyqty tyǵyz baılanysty bolmaǵandyqtan, aıtarlyqtaı áser bolmaıtynyn atap ótti.
«USAID-pen jumys isteıtin barlyq ÚEU-darǵa, memlekettik departamentten kómek alǵandarǵa, jobalardyń toqtatylǵany týraly hattar keldi. QHAQB-nyń amerıkalyqtarmen sonshalyqty kóp jobalary joq, sondyqtan Tramptyń jarlyǵy bizge aıtarlyqtaı áser etpeıdi. Qazaqstan men Ortalyq Azııaǵa AQSh-tyń kómegi tolyǵymen toqtaıdy dep oılamaımyn, biraq keıbir jobalar qaıta qaralýy múmkin. Biz kemsitýshilik, LGBT qaýymdastyqtaryna qoldaý kórsetý jáne t.b. týraly aıtyp otyrmyz - prezıdent Tramp muny qoldamaıtynyn málimdedi», dedi ol.
Sonymen qatar, Djıvaga basqa grant berýshilerdiń AQSh-ty aýystyrý ońaı bolmaıtynyn, eger múmkin bolsa, aıta otyryp, Eýropadan kelgen grant berýshilerdiń qazirgi ýaqytta qarjylyq qıyndyqtarǵa tap bolyp, aıtarlyqtaı qarajat bólýi ekitalaı ekenin aıtty. Onyń aıtýynsha, kóptegen amerıkalyq jobalar qyzyqty jáne mańyzdy bolǵanymen, Bıýro keıbirin synǵa alǵan.
«Keıbireýler shynymen de: bul aqsha qaıda ketip jatyr? dep surady. Sonymen qatar, bıýdjetti jyl saıyn josparlaıdy, al jyl bastalyp ketken. Halyqaralyq uıymdar sonshalyqty mobıldi emes, barlyq bıýdjetti tez arada qaıta qaraý múmkin emes. Sondyqtan kóptegen uıymdar úshin bıylǵy jyl qıyn bolady, sebebi olar kelesi jarty jyldyq nemese tipti 2026 jylǵa arnalǵan jobalarǵa ǵana úmit arta alady», – dep túıindedi Denıs Djıvaga.
Sodan keıin CMN.KZ Internews uıymymen baılanysýǵa tyrysty – bul kommerııalyq emes uıym, ol BAQ-ty qoldap, jýrnalısterdi oqytyp, granttar bóletin, sonymen qatar USAID qurylymdarynan qarjylandyrylǵan. Internews Network Qazaqstandaǵy ókildiginiń salyqtary - 2015 jyldan beri 153,3 mln teńge, onyń 26,9 mln teńgesi 2024 jyly tólengen. Basshysy – Marat Bıǵalıev.
Úlken jobalardyń biri – 2023 jyly bastalǵan «Ortalyq Azııada teńgerimdi jáne senimdi aqparatty qoldaý» (CAIIA) jobasy (2028 jylǵa deıin jalǵasýy tıis). Sonymen qatar, agenttik uıymnyń jalǵyz donory emes: amerıkalyq Internews saıtyna jarııalanǵan donorlar tiziminde Rokfeller otbasylyq qorlary jáne basqa da qorlar bar.
Ókinishke qaraı, kórsetilgen telefon nómirine uzaq qońyraý shalǵannan keıin eshkim jaýap bermedi. Biz poshtaǵa suraý jiberip, olardyń donorymen baılanysty jaǵdaıdy túsindirip, bolashaq josparlary týraly suradyq.
Taǵy da belgili bolǵany, USAID – MedıaNet halyqaralyq jýrnalıstıka ortalyǵynyń bir demeýshisi, ol medıa bilim berý salasyn damytýda jumys isteıdi. Sondaı-aq, «Quqyqtyq medıaortalyqpen» birqatar birlesken jobalary boldy. Ókinishke qaraı, bul uıymdar da bizdiń qońyraýlarymyzǵa jaýap bergen joq. Biz «Azattyq Radıosymen» de baılanysýǵa tyrystyq. Alaıda bizge dereý resmı suraý jiberý keregi aıtyldy, ony da jasadyq. Jaýap áli kelgen joq.
Taǵy kim jáne olar qalaı ómir súredi?
USAID-tyń Qazaqstandaǵy LGBT-qaýymdastyǵyna qoldaý kórsetý jobalary erekshe nazar aýdarady. Mysaly, ótken jyly halyqaralyq uıymdardyń, onyń ishinde USAID-tiń qoldaýymen jasalǵan, LGBT-jasóspirimderge arnalǵan saıt qoǵamda úlken narazylyq týǵyzdy.
Qazaqstandyq ınternet keńistiginde osy uıymdar týraly ártúrli aqparat tabýǵa bolady. Shyndyǵy belgisiz, biraq aqparattar boıynsha, amerıkalyq jáne eýropalyq qarjy alýshylar arasynda «Femınıta» qozǵalysynyń belgili jetekshileri Janar Sekerbaeva men Gúlzada Serjan bar. Tipti, olar 160 mln teńge kóleminde qarjy alǵan dep aıtylady. Bul qarajat «Norvegııalyq Helsınk komıteti», «ILGA-Europe», «Eýrazııa qory Ortalyq Azııa», «COC Nederland», «NED» jáne «NDI» sııaqty qurylymdar arqyly berilgen. Sonymen qatar, Ortalyq Azııadaǵy LGBT bastamalaryn qorǵaýdy keńeıtýge arnalǵan ILGA-Europe tarapynan jasyryn strategııalyq jobany qurý talqylanǵan.
CMN.KZ tilshisi «Femınıta» femınıstik bastamasynyń teń quryltaıshysy ári LGBT belsendisi Janar Sekerbaevamen baılanysqa shyqty.
«Birinshiden, biz USAID-pen 10 jyldyq jumysymyzda birde-bir joba júrgizgen joqpyz dep rastaǵym keledi. Adamdarǵa birden aıtamyn, men, Gýlzada Serjan, Asem Japısheva, Evgenıı Jovtıs jáne basqalardyń aqsha alý týraly aıtylǵan vıdeolary men habarlamalary — montajdalǵan feık. Meniń boljamym boıynsha, bul barlyq nárse – qara PR jáne bizdiń úkimetke áser etý úshin jasalǵan tapsyrys. Tek LGBT toptary boıynsha ǵana emes, mıgranttar men áıelder máseleleri boıynsha da osyndaı. Iá, bizde basqa seriktester bolýy múmkin. Iá, olar shetelden bolýy múmkin. Biraq biz basqa eldermen, onyń ishinde Ońtústik Azııamen nemese AQSh-pen jumys isteýge májbúrmiz, sebebi Qazaqstanda mundaı jobalar joq. Biraq bul biz USAID nemese AQSh Memlekettik departamentine táýeldimiz degendi bildirmeıdi. Josparlarymyz boıynsha, óz bastamamyzdy ári qaraı damytýdy jalǵastyramyz. Kóptegen jobalarymyz bar, olar jaqyn arada bizdiń parlament múshelerin «qýantatyn» bolady. Tipti bizde birde-bir seriktes qalmasa da, osy is-sharalardy ótkizemiz», – dep habarlady Janar Sekerbaeva.
Osy oqıǵaǵa «Oyan, Qazaqstan» qozǵalysynyń belsendileri de qatysty, olar belgili bir oppozıııalyq qyzmetimen tanymal. Biraq olardyń ókilderi bizge pikir bildirýden tikeleı bas tartty. Sol sııaqty, halyqaralyq sóz bostandyǵyn qorǵaý qorynyń prezıdenti Qarlyǵash Jamanqulova da «USAID jaǵdaıy týraly pikir bildirmeımin» dep jaýap berdi. Sonymen qatar, ol jeke ózi bul uıymnan grant almaıtynyn aıtty.
Aıta ketsek, USAID – 1961 jyly qurylǵan uıym, uzaq ýaqyt boıy AQSh syrtqy saıasatynyń quraly bolyp keldi. Tek 2024 jyly USAID Qazaqstanda kelesi uıymdar men jobalardy qarjylandyrdy:
«Femılı Hels Interneshnl» ókildigi, «Answer» qoǵamdyq qory, «Ty ne odın» qoǵamdyq qory, «Tvoı Mır» qoǵamdyq qory, «TAÝAN» qoǵamdyq qory, «EFIý Kazahstan» qoǵamdyq qory, «Qostanaı oblystyq kitaphanashylar assoıaııasy» qoǵamdyq uıymy, «Rodnık» áıelder men balalarǵa áleýmettik-psıhologııalyq ońaltý jáne beıimdeý ortalyǵy qoǵamdyq qory, «Damytý» qoǵamdyq qory, «Kaısar» qoǵamdyq qory, «Kishi kásipkerler áıelder qoǵamy» qoǵamdyq uıymy, «ESD Central Asia» qoǵamdyq qory, «FemAgora» qoǵamdyq qory, «ZÝBR» áleýmettik kásipkerlik qory, «KAMEDA» qoǵamdyq qory jáne «Áleýmettik tehnologııalardy damytý assoıaııasy» zańdy tulǵalar birlestigi.
Jalpy tizimde óz baǵdarlamalary bar iri uıymdar da bar. Mysaly, 2024 jyly DDU Qazaqstanda Birikken Densaýlyq saqtaý jobasyn iske asyrdy. IýNISEF Qazaqstandaǵy pandemııaǵa daıyndyqty qamtamasyz etý jáne qaýymdastyqtardy aldyn alý sharalaryna tartý týraly aqparattandyrýmen aınalysty.
Basqa uıymdar:
«Amerıkandyq Advokattar Assoıaııasy» – Qazaqstandaǵy zań ústemdigi (KROL). Basshysy – Sholpan Tashmuhambetova (onyń Qazaqstandaǵy áriptesteri CMN.KZ tilshisine baılanys aqparatyn bere almady, sebebi olar bul adamdy bilmeıdi jáne baılanys joq ekendigin aıtty. Maqala jarııalanǵan kezde kórsetilgen elektrondy poshtaǵa jaýap qaıtarylmady – Red.).
«Winrock International» – Ortalyq Azııadaǵy qaýipsiz mıgraııa. Ókildigi basshysy – Zaýresh Pernebaeva (kórsetilgen baılanys boıynsha jaýap alynbady – Red.).
«EURASIA FOUNDATION» – Ortalyq Azııadaǵy áleýmettik ınnovaııalar, azamattyq qoǵamdy qoldaý. Ókildigi basshysy – Azalııa Aıdarbekova (baılanysqa shyqqan joq – Red.).
USAID qarjylandyratyn uıymdar men jobalardyń ártúrli mán-jaıy men baǵyttary týraly tikeleı suraqtarǵa jaýap bermegen nemese únsiz qalǵan ókilderdiń bolýy kóp nárseni aıtady.
Álem men Qazaqstandaǵy qatynas
Shyndyqty izdeýde agenttiktiń jarııalamaǵan áreketteri týraly dálelder kún saıyn paıda bolýda. Joǵaryda aıtylǵan jobalarmen qatar, Al-Kaıdamen baılanysqan sodyrlarǵa as ázirleý, Aýǵanstanda geroın ósirý úshin paıdalanylatyn sýarý arnalarynyń qurylysyn salý jáne keıin álemdegi eń áıgili terrorıstterdiń birine aınalǵan «Al-Kaıda» jetekshisi Anvar ál-Avlakıdiń bilim alýyn qarjylandyrý sııaqty faktiler qatar qoıylady.
Ázerbaıjanda osy ýaqytqa deıin USAID qyzmeti toqtatyldy. Al keıbir depýtattar men qoǵam qaıratkerleri Qazaqstanda dál osyndaı sheshim qabyldaýdy talap ete bastady.
Sonymen qatar, epetition.kz saıtynda USAID ókildigin jabý jáne LGBT uıymdaryna qarjylandyrýdy tyıym salý týraly petıııa paıda boldy. Ótinish berýshi Qazaqstan Úkimetinen osy uıymdardyń qarjylandyrýyn, baǵyttaryn, maqsattaryn, qyzmetin jáne nasıhattaý jumystaryn tolyq tekserýdi talap etýde. Jalpy, konsolıdaııalanǵan pikir boıynsha máseleni sheshýdiń bir joly – Qazaqstannyń ÚEU-dary men BAQ-taryna bólinetin sheteldik granttardy tolyq tekserýden ótkizý.
Osylaısha, «tizbektiń» kórinetin kúrdeliligine qaramastan, syrtqy qarjylandyrý sol nemese basqa jolmen birdeı kózderden keledi. Olardyń barlyǵy derlik shetelde zertteýlerge, demokratııa men adam quqyqtaryn damytýǵa mıllıondaǵan dollar grant alady.
Ókinishke qaraı, naqty sandar týraly tolyq málimet berý múmkin emes. Sebebi, bul aqparat qupııa bolyp, tek «qyzmettik paıdalanýǵa» arnalǵan.
