Qazaq önerı men mädenietı, onyŋ ǧasyrdan ǧasyrǧa ūlasyp kele jatqan dästürlı änderı tarihynda osy bır esım erekşe atalatyny aqiqat. Tereŋge süŋgımei-aq, bertındegı Ämıreler salǧan sara jol, qazaqtyŋ bolmys-bıtımı men salt-dästürıne sai äuenı men sözı üilesım tabatyn bai mūrasy – dästürlı änder qaşanda söz etuge, taŋdy taŋǧa ūryp äŋgımeleuge tūrarlyq. Elordadaǧy qazaqtyŋ taǧy bır talantty qyzy Aiman Mūsaqojaeva basqaratyn Öner universitetınde qyzmet atqaryp jatqan änşını telefon arqyly sūhbattasuǧa şaqyrǧan edık. Aspandaǧy qūspen ün jarystyrǧan, özındık bel-belesı bar Qairat aǧamyz da jaǧdaiymyzdy tez tüsındı bılem, ötınışımızdı qūp aldy.
– Qairat aǧa, negızın bırtuar jazuşy Qaltai Mūhamedjanov qalaǧan, bügınde jıgıt jasy 20-ǧa tolyp otyrǧan halyqaralyq «Türkıstan» aptalyǧynyŋ oqyrmandary özıŋızdı ızdep jatyr desek bolar. Astanaǧa qaşan, qalai ketıp qaldyŋyz? Jalpy, tyŋdarmandaryŋyz qūlaǧdar ǧoi, degenmen önerge qalai kelgenıŋız jaily da aityp ötsek…
– On alty jasymnan berı qolymnan qoŋyr dombyramdy tastamai, hal-qaderımızşe qazaqtyŋ dästürlı änderımen ösıp-örkendep kele jatqanymyzdy közı qaraqty tyŋdarman bıler dep oilaimyn. Sondyqtan da ömırderekten söz qozǧamasaq ta bolar. Saryarqanyŋ kındıgı sanalatyn Jaŋaarqa öŋırınde düniege keldım. Ol bır öner tūnǧan, öner qonǧan öŋır. Qazaq önerınıŋ bırtuarlary ömırge kelgen öŋır.Men de sol qasiettı öner köşıne ılesıp kele jatqanyma talai jyldar boldy ǧoi. Bala qiial kezınde suretşı boludy armandadyq. Kıtapqūmar tolqynnyŋ ökılı bolǧandyqtan, «Myŋ bır tündı» oqyp jürıp arheolog bolǧymyz da kelgen. Al anam mal därıgerı bolsa eken deuşı edı. Söitıp jürıp, mektep bıtırgen soŋ Almatyǧa keldım. Bıraq jastaiymnan qolymnan dombyra tüspeuşı edı. Qoŋyr dombyrany şertıp, säl bosai qalsam yŋyldap än salyp, özımmen özım än älemıne enetınmın. Söitıp, änge degen qūmarlyq, dombyra şertuge degen mahabbat Almaty estrada-sirk studiiasyna jetelep äkeldı. Bala dauys älı jetıle qoimaǧandyqtan än emes, küi klasyna jıberu turaly söz bola bastaǧanda, menıŋ baǧyma Ǧarifolla Qūrmanǧalievtıŋ közıne tüsıppın. Ol kısı bolaşaǧymdy baǧdarlap ülgergen tärızdı, ülken ümıt-senım bıldırıp, men Jüsıpbek Elebekovtıŋ klasynan bır-aq şyqtym. Qazaqtyŋ bırtuar kümıs kömei daryndy änşısıne şäkırt boldym. 1969 jyly bıtırıp şyqtym da, osy studiianyŋ oqytuşysy ärı sol kezeŋderde ataǧy gürıldep tūrǧan «Gülder» ansamblıne änşı bolyp ornalastym.Osylai jyldar jyljyp, tanyla bastadyq qoi. Odan keiın Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriiaǧa aǧa oqytuşy, dosent, «Halyq änı» kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, odan keiın kafedra professory bolyp qyzmetter atqara jürıp, qazaqtyŋ dästürlı änderın nasihattauǧa üles qostym, şäkırtter tärbieleu ısımen ainalystym. Toqsanynşy jyldardyŋ soŋynda J.Elebekov atyndaǧy Respublikalyq estrada-sirk kolledjın basqardym.Al, elordamyzǧa 2009 jyly qazaqtyŋ talantty qyzy Aiman Mūsaqojaeva basqaratyn Qazaq Ūlttyq Öner universitetınde halyq änderın tereŋ nasihattau üşın «Dästürlı än» kafedrasyn aşu kerek boldy da, ūsynyspen osynda keldım. Mıne, osylai astanalyq boldyq.
– Qairat Äukenūly, kezınde qazaqtyŋ dästürlı än mektebı jaily köp jazyluşy edı. Marqūm Aqseleu aǧa Seidımbekov, sazger Iliia Jaqanov köp qalam tartty. Kädımgıdei taldap-tanyp jazdy. Mäselen, Arqa mektebı, Jetısu men Batystyŋ dästürlı än mektepterı jaily. Sol kezde osy öŋırlerdıŋ än mektepterı arasynda sabaqtastyq bar bolatyn, qazır şe?
– Kerısınşe, qazaq änder mektebı jıktelmegen, jılıktelmegen. Tūtastai qazaqtyŋ halyq änı bolyp sanaldy. Nemese, avtory, iaǧni kompozitory ǧana ataldy. Mysaly, Aqan, Bırjan, Mūhit, Kenen degen siiaqty. Al 1925 jyldan bastap, A.Zataeevich, Ahmet Jūbanov, B. Erzakovich, Mūqan Tölebaev eŋbekterınde qazaq änderın tūtastai bölmei, «Qazaqtyŋ klassikalyq halyq änderı» dep atady. Jıgı ajyramaǧan halyq mūralary bolatyn. 1992 jyldardan bastap mektep degen atau paida boldy da, öŋır-öŋırge bölıne bastady. Ärkım öz mektebın jyrlap, basqa aimaqtarǧa moiyn būrmaityn halge jettık. Būryn tek Jetısu äuenı, Altai-Tarbaǧatai saryny, Arqa äuenı, Batys Qazaqstan äuen-saryndary bolyp qana bölınetın. Sonymen qatar, dombyra süiemelımen ǧana erekşelengen.Halyqtyŋ änın öŋır-öŋırge bölıp qarauǧa öz basym qarsymyn. «Arqanyŋ änşısı», «Syrdyŋ änşısı» dep jatady. Men – qazaqtyŋ, qazaq ūltynyŋ änşısımın. Al, än şertpe, tökpe dep jıkteldı. Mäselen, oŋtüstıkte dombyrany şertıp tartsa, batys öŋırlerde tökpe şertu damyǧan, ännıŋ oryndaluyndaǧy osyndai erekşelıkterge bailanysty jıkteuge bolar. Qarap otyrsaŋyz, dombyra şertu, qaǧu arqyly ǧana aiyruǧa bolady. Batys Qazaqstanda dombyrany josyltyp, tögıldırıp tartady. Būl qaǧys ännen görı küige kelıŋkıreitının baiqau qiyn emes. Al, mektep bır ǧana – Ǧarifolla Qūrmanǧalievtıŋ mektebı deuge qisyn bar. Ol endı erekşe dauysty, daryn iesı edı. Sondyqtan da, soŋynan şäkırtter erdı. Ürdısı bölek mektep bolyp qalyptasty.Jalpy, qai öŋırde bolmasyn oryndau qabıletıŋe, oryndalu ürdısıne bailanysty halyq özı qabyldap, öz taŋdauyn jasaidy. Öitkenı halyqtyŋ töl mūrasy özınen alşaqtamauǧa tiıs. Tabiǧatynan önerge, änge qūmarlyǧy erekşe jaratylǧan tuǧan halqymyzdyŋ tuǧan töl mūrasy da sol qalyptan şyqpauy kerek tärızdı.
– Erterekte teledidardan Iliia Jaqanov ekeuıŋız jürgızgen habarlaryŋyzdy älı ūmyta qoiǧan joqpyz. Sonda ūmyt qalǧan talai änderdıŋ tūsauy kesılgenın de bılemız. Mäselen, özıŋız baǧyn aşqan deuge bolatyn şyǧar, äsırese, Bırjannyŋ «Aibozymy». Qazır nege osyndai ızdenıster joq.Aqan serı, Bırjan saldyŋ, Ükılı Ybyraidyŋ ūmyt qalǧan nemese aitylmai jürgen änderı boluy mümkın be?
– Dūrys aitasyŋ, 1980 jyldary qazaq teledidarynan «Asyl mūra» telejobasy tüsırıldı. Osy habar barysynda köptegen belgısız bolyp kelgen halyq änderınıŋ tabylyp, tyŋdarmanǧa jetuıne öner zertteuşı, Qazaqstan respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Iliia Jaqanovtyŋ eŋbegı erekşe. Folklorlyq saparmen el aralap, mol mūra jinauda ol kısınıŋ eŋbekqorlyǧy, jankeştılıgı bır äŋgımenıŋ aiasyna syimaityn tırlık der edım. Onsyz da qazaq änderınıŋ mol mūrasynyŋ aiasy keŋeiıp, tynysy aşyla tüstı. Ilekeŋnıŋ osy bastaǧan eŋbegı jalǧasyn tauyp jatyr deuge bolady. Kezınde halyq jauy bolyp atylyp ketken Taijan Qalmaǧambetovtyŋ on ekı, Qūltuma Ötemısūlynyŋ on bes änı tabyldy. Bügınde özım qyzmet jasap jatqan Qazaq Ūlttyq Öner universitetınıŋ «Dästürlı än» kafedrasy osy bır igı dästürdı jalǧastyruda. Ūstazdarymyz Aitbek Nyǧyzbaev, Ardaq Balajanova, Klara Tölenbaeva, Erbol Sarinder mūraǧattaǧy mūralardy tereŋ zerttep, el ışınde aityla bermeitın köptegen belgısız änderdı oryndauda studentterın jūmyldyra bılude.Sondyqtan da ūmyt bolǧan, sirek oryndalatyn änderdı qaita qalpyna keltırıp, halyq arasyna taratu ürdısı jalǧasuda dep aituǧa negız bar. Sabaqtastyq bar. Kezınde el arasynda ūmytylyp bara jatqan änderdı auyl aqsaqaldarynyŋ auzynan erınbei ızdep jürıp jazyp alyp, onyŋ tübırınen alşaqtamai öŋdep, Ilekeŋ maǧan ūsynatyn. Men ony dombyraǧa salyp, oryndaitynmyn. Sondai änderdıŋ bırı de bıregeiı Bırjannyŋ «Aibozymy».
Aibozym, aihoi bozym, daŋǧyl bozym,
El şalǧai, jüre almadym jalǧyz özım.
Süiıktım süiıskendı saǧynǧannan,
Talady qarai-qarai ekı közım,– dese, endı bırde:
Özıŋnıŋ teŋdes qūrbyŋ bolmaǧan soŋ,
Ötedı endı kımge aitqan sözıŋ,– deidı. Bırjan saldyŋ äbden auruy dendep, barystan da, kelısten de qalǧan, iaǧni bazardan qaitqan şaǧynda zarlana jazǧan soŋǧy änderınıŋ bırı. Ömırın änsız-jyrsyz elestete almaityn abyz Bırjan myna jaryq dünienıŋ qadır-qasietıne filosofiialyq közqaraspen qarap, janyna batqan syrqatty säl-päl bolsa da osylai jyrǧa qosyp, şarasyz bır küi keşken desedı.
Ükılı Ybyraidyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ jaryq jūldyzyndai bolǧan «Gäkku» desek, sol äuezdı ännıŋ bügınde tört türın zerttep, tırıltıp, änşınıŋ şyǧarmasyn halyqqa jetkızu jolynda da osy Ilekeŋnıŋ eŋbegı zor. Sazgerdıŋ «Ekı jiren», «Üzılgen än» atty kıtaptary osyndai tarihi änder jaily, onyŋ ışınde Arqa öŋırınıŋ än ömırınıŋ erekşelıkterı turaly söz qozǧaidy. Zerdelı zertteulerı öte tereŋ, sazdy än tärızdı esseler ǧoi. Oqyrman jyly qabyldaǧan dünie.
– Ämıre Qaşaubaev atyndaǧy respublikalyq dästürlı änder baiqauyn ötkızu, tıptı, Keŋes däuırınıŋ özınde dästürge ainalyp edı. Talai belgılı änşılerdıŋ tūsauyn kesken osyndai baiqaular ötkızuge bügınde ne kedergı?
– Olai deuge kelmes. Öitkenı keŋes däuırınde Ämıre Qaşaubaev atyndaǧy jalǧyz-aq baiqau bolǧan.
Elımız täuelsızdık alǧannan keiın Estai, Nartai, Maira, Jaiau Mūsa, Mädi, Kenen, Äset atyndaǧy Respublikalyq baiqaular, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev jäne Däneş Raqyşev atyndaǧy än baiqaulary jüielı türde ötıp keledı. Bıraq nasihattaluy, halyq arasyna jetuı qiyndau.Bızdıŋ otandyq teleradiodan berılıp, jiı-jiı qaitalanyp körsetılıp otyrsa jaqsy bolar edı. Ondai mümkındıkter bar, ätteŋ, enjarlyq pa eken, kım bılsın, būqaralyq aqparat qūraldary arqyly nasihattaluy jetkılıksız. Onyŋ üstıne, būl şaralardyŋ ūiymdastyryluyna da bailanysty. Baiqaudyŋ kımnıŋ, nenıŋ qūrmetıne ötkızıletınıne basa köŋıl bölınuı kerek. Mäselen, Baluan Şolaq atyndaǧy baiqau bolsa, onyŋ ömırbaiany, şyǧarmaşylyǧy, änderınıŋ tarihyna deiın jete bıletın oryndauşylar ǧana qatysuy qajet. Estai bolsa, Estaidyŋ oryndau stilı, şyǧarmaşylyǧynan tolyq habardar, Mūhit atyndaǧy baiqau bolsa, qūr jattap emes, tüsınıp-tüisınıp baryp oryndaityn änşıler ǧana qatystyryluy tiıs. Taǧy da aituym kerek, baiqauda eŋ nazarda ūstanatyn jäit, ol än yrǧaǧynyŋ saqtaluy. Ūlttyq önerdı keiıngı jastarǧa üiretude eŋ ūstanymdy maqsat ta osy boluǧa kerek. Ūlttyq naqyşty, ūlttyq yrǧaqty ūstana otyryp qana ūlttyq önerdıŋ mänın arttyramyz.Joǧaryda aitylǧan telehabarlardy üzdıksız qaitalap berıp otyru da – halyq änderınıŋ baǧyt-baǧdarynan adaspaudyŋ, anyǧyraq aitqanda, adastyrmaudyŋ bır joly der edım. Jalǧyz Ilekeŋ ǧana emes, esıŋızde bolsa, Aqseleu Seidımbek, Jänıbek Kärmenov, bertınde Tynyşbai Rahimov jürgızgen talai muzykalyq, onyŋ ışınde ön boiyna ūlttyq boiau-bolmysy, ädet-ǧūrypty sıŋırgen qazaqtyŋ dästürlı änderı men estradaǧa ündestırılgen talai baǧdarlamalar boldy. Eger qazaq teledidary men radiosynyŋ «Altyn qorynda» bolsa, qaitalanyp berılıp jatsa nūr üstıne nūr bolar edı. Al, bügıngı jastardyŋ boiyndaǧy jalqaulyq, ızdenımpazdyqqa bei-jai qaraityny qynjyltady. Ärine, bärı emes, degenmen sabaq barysynda osyndai kemşılıkter baiqalyp qalyp jatady. – Sızdıŋ ūstazyŋyz Jüsıpbek Elebekov bolǧanyn joǧaryda aityp öttıŋız. Bylaişa aitqanda, ūstazdan baǧyŋyz janǧan änşısız. Osy rette qazırgı ūstazdyq, şäkırt tärbieleu jönınde ne aitasyz? – İä, ännıŋ baǧyn aşatyn änşı der bolsaq, sol öte kırpiiaz, taza öner jolynda talǧamy biık, talapşyl ūstazdyŋ da eŋbegı zor. Kez kelgen änşınıŋ qanşalyqty daryndy, qabılettı bolǧanymen, tuma talant bolǧanymen, ūstaz aldynan ötpeitını joq. Ūstazym Jüsıpbek Elebekovten alǧan därıs, tälım-tärbie bügınde öz jolymen-jönımen şäkırt tärbieleu jolynda paidaǧa asyp jatyr. «Ūiada ne körseŋ…» degendei, ūly ūstazdarymyzdyŋ eŋbegı jalǧasyp jatyr, jüzege asyp jatyr. – Qairat aǧa, ūiada degendı aityp qaldyŋyz, Arqa öŋırı, onyŋ ışınde Jaŋaarqa dese, jotamyz qyzyp, büiregımız bülk ete qalatyny bar. Öitkenı kındık qanym tambasa da, ösken-öngen orta dep qabyldaitynymdy jasyra almai otyrmyn. Ol bır besıktegı baladan asa taiaqty aqsaqalyna deiın änqūmar, jyrqūmar öŋır sanalady. Özıŋız de sondai otbasynan şyqtyŋyz… – Nesın aitasyŋ, taǧy da Ilekeŋe äŋgıme tızgının būrsaq, «Jailauköl keşterı», «Tolaǧai», «Syrymbet», «Bozqaraǧan», «Balqantau», «Keŋgırdıŋ qoŋyr keşterı», «Edıl men Jaiyq», «Esıl boiynda» syndy şyǧarmalar arnalǧan tuǧan jerge ne jetsın?! Tuǧan bauyrym Ahat Baibosynov şertpe küidıŋ şeberı. Jezqazǧan qalasyndaǧy ataqty «Ūlytau» ansamblınde ūzaq jyldar qyzmet atqardy. Arqanyŋ janǧa jaily bıraz kerım änderınıŋ avtory Jaqsygeldı Seiılovpen qyzmettes bolǧan. Bırneşe baiqaularda bas jüldenı bermeitın oinaqy besaspap küişı. Jūbaiy Roza da elge tanylyp qalǧan änşı. Al qyzdary Aişa Baibosynova bügıngı közı qaraqty tyŋdarman moiyndap qalǧan jas änşıler qatarynda. Bala kezdegı suretşı bolsam degen armanymdy ūlym Mūhtar oryndady. Belgılı suretşı, äsırese tabiǧat körınısterın körkem suretteidı. Jeŋgelerıŋ ömırbaqi menıŋ babymdy jasap, tek qana şyǧarmaşylyqpen ainalysuyma mümkındık jasap otyrǧan aiauly jar, aqylman ana. – Bır kezderı qazaqtyŋ dästürlı änşılerı az bolmaǧan. Solar bır-bırın qaitalamaityn, özınşe bölek ünı boldy. Al qazırgılerde elıkteu basym siiaqty. Mäselen, Sızge ūqsaǧysy keledı. Būǧan qalai qaraisyz? – Önerdıŋ özı elıkteu men ūqsastyqtan bastalady. Kım önerge qalai, qanşa jasta kelse de, öz joly, öz ürdısın qalyptastyrady. Tek taza önerdı aialai, qadırlei bıluı kerek der edım. Alauyzdyq, qyzǧanşaqtyq, bır-bırınıŋ aiaǧynan şalu, köre almauşylyq degen tärızdı qasietter önerge jat. Taza önerde şyǧarmaşylyq bäsekelestık qana bolady. Menıŋ önerdegı ömırbaianym jastarǧa ūnap jatsa, olar özderıne ülgı-önege tūtyp jatsa, nege quanbasqa, qoldamasqa! Bır-bırımızdı qoldap, qorǧap, bır-bırımızge ǧana elıktep jatsaq, qane?! Eŋ bastysy daŋǧaza, u-şuy mol şeteldık önerdıŋ joqtauşysy bolyp ketpesek eken degen oi mazalaidy. «Önerdı üiren de jiren» degendı aitqan Abai atamyz meŋzegen oidy tüsıne bılse, özımızdıŋ ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ qadırın tüsınse, sahnanyŋ, kielı sahnanyŋ salmaǧyn arttyra tüsse, nege quanbasqa?! – Şyny kerek, dästürlı än mektebınıŋ oqytylu metodikasy men dästürlı än klastary bızde Qūrmanǧazy atyndaǧy Ūlttyq konservatoriiada, Öner akademiiasynda, J.Elebekov atyndaǧy estrada-sirk kolledjınde, t.b joǧary oqu oryndarynda bar. Degenmen, jalpy dästürlı önerge arnalǧan arnaiy oqu ornyn aşuǧa bolmas pa edı? – Almatyda Qūrmanǧazy atyndaǧy Ūlttyq konservatoriiada, J.Elebekov atyndaǧy estrada-sirk kolledjınde, Astanadaǧy Ūlttyq öner universitetınde «Dästürlı än» kafedralary taza qazaqtyŋ ūlttyq dästürge bai mūralaryn tereŋ oqytyp, zertteumen ainalysady. Menıŋşe, osy joǧary oqu oryndarynda bılım alyp jatqan qazaq önerınıŋ, dästürlı halyq änderınıŋ bolaşaq janaşyrlaryna būdan artyq jeke oqu ornynyŋ qajetı şamaly. – Būrynyraqta özıŋız sekıldı belgılı änşılermen kezdesuler men konsertter jiı ūiymdastyrylyp tūratyn. Qazır osy ürdıs nege üzılıp qaldy? – Būl pıkırge bırjaqty qarauǧa bolmas, kezınde elımız tügılı, alys-jaqyn şetelderdı öner saparymen armansyz araladyq. Amerikadan bastap, Japoniia, Germaniia, Fransiia, İspaniia, İtaliia, Türkiia men Qytai, tıptı sonau Singapurǧa deiın qazaqtyŋ änderın, ūlttyq änderımız ben qoŋyr dombyramyzdy arqalap, talai jolsapar şektık. Teledidar men qazaq radiosy jarysyp berıp jatatyn. Är närsenıŋ de öz uaqyty, öz kezeŋı bolady. Qalyptasady. Şaryqtaidy. Ärine, qūldyramai-aq qoisyn. Al, soŋǧy jyldary jastar tärbieleuge, özımızdegı önerdı keiıngılerge darytyp, üiretuge kırısken jaiymyz bar. Degenmen, kezdesulerden qaşpaimyz, ata-anamyz kögıldır jäşık dep ataǧan teledidarda jiı beremız, konsertterıŋızdı qaitalaimyz dep jatsa, öz qoldaryŋda emes pe?! Oǧan nege qarsy bolaiyq?.. – Keide, tıptı, köbıne deuge bolatyn şyǧar, ükımettık konsertterde dombyraǧa, dästürlı änderge köp oryn berılmei jatady. Mūnyŋ sebebı nede? – Ol joǧary qūzyrly oryndar tarapynan ketıp jatatyn kemşılıkter bolar. Äsırese, mädeniet ministrlıgı tarapynan qadaǧalaudy qajet etetın, nazardan tys qaldyrmaityn mäsele. Özektı, ötkır mäsele der edım. Sondyqtan, däl adreske döp kelmei tūr. Menen görı būl sūraqty joǧary jaqqa joldasaŋyzdar bolar edı. – Sondai-aq, keiıngı kezderı Qazaqstannyŋ Halyq ärtısı ataǧyn qalpyna keltıru jönınde ruhani ortada jiı söz bolyp jür. Sızdıŋ oiyŋyz? – Şyndyǧyna kelsek, būl sūraqqa da anyq jauap beru mümkın emes. Ükımet tarapynan şeşılıp jatatyn şarua. Eŋ bastysy, öner adamdarynyŋ ataq-abyroiy, bedelı ainalyp kelgende halyqqa bailanysty. Sol Halyq ärtısı ataǧyn almai-aq, qazaq mädenietıne, önerıne ömırbaqi qyzmet etıp, adaldyq tanytqan talai öner tarlandary dünieden öttı ǧoi. Sondyqtan, būl mäselege de asa bas auyrtpaǧan abzal. Eŋ bastysy, ärkım öz halınşe tuǧan halqynyŋ önerın nasihattauǧa, ǧūmyryn ūzartuǧa üles qossa, oǧan nege syi-qūrmet dämetuı kerek?!
Äŋgımelesken Taŋsūlu Aldabergenqyzy,
«Türkıstan».
