Qazaq óneri men mádenıeti, onyń ǵasyrdan ǵasyrǵa ulasyp kele jatqan dástúrli ánderi tarıhynda osy bir esim erekshe atalatyny aqıqat. Tereńge súńgimeı-aq, bertindegi Ámireler salǵan sara jol, qazaqtyń bolmys-bitimi men salt-dástúrine saı áýeni men sózi úılesim tabatyn baı murasy – dástúrli ánder qashanda sóz etýge, tańdy tańǵa uryp áńgimeleýge turarlyq. Elordadaǵy qazaqtyń taǵy bir talantty qyzy Aıman Musaqojaeva basqaratyn Óner ýnıversıtetinde qyzmet atqaryp jatqan ánshini telefon arqyly suhbattasýǵa shaqyrǵan edik. Aspandaǵy quspen ún jarystyrǵan, ózindik bel-belesi bar Qaırat aǵamyz da jaǵdaıymyzdy tez túsindi bilem, ótinishimizdi qup aldy.
– Qaırat aǵa, negizin birtýar jazýshy Qaltaı Muhamedjanov qalaǵan, búginde jigit jasy 20-ǵa tolyp otyrǵan halyqaralyq «Túrkistan» aptalyǵynyń oqyrmandary ózińizdi izdep jatyr desek bolar. Astanaǵa qashan, qalaı ketip qaldyńyz? Jalpy, tyńdarmandaryńyz qulaǵdar ǵoı, degenmen ónerge qalaı kelgenińiz jaıly da aıtyp ótsek…
– On alty jasymnan beri qolymnan qońyr dombyramdy tastamaı, hal-qaderimizshe qazaqtyń dástúrli ánderimen ósip-órkendep kele jatqanymyzdy kózi qaraqty tyńdarman biler dep oılaımyn. Sondyqtan da ómirderekten sóz qozǵamasaq ta bolar. Saryarqanyń kindigi sanalatyn Jańaarqa óńirinde dúnıege keldim. Ol bir óner tunǵan, óner qonǵan óńir. Qazaq óneriniń birtýarlary ómirge kelgen óńir.Men de sol qasıetti óner kóshine ilesip kele jatqanyma talaı jyldar boldy ǵoı. Bala qııal kezinde sýretshi bolýdy armandadyq. Kitapqumar tolqynnyń ókili bolǵandyqtan, «Myń bir túndi» oqyp júrip arheolog bolǵymyz da kelgen. Al anam mal dárigeri bolsa eken deýshi edi. Sóıtip júrip, mektep bitirgen soń Almatyǵa keldim. Biraq jastaıymnan qolymnan dombyra túspeýshi edi. Qońyr dombyrany shertip, sál bosaı qalsam yńyldap án salyp, ózimmen ózim án álemine enetinmin. Sóıtip, ánge degen qumarlyq, dombyra shertýge degen mahabbat Almaty estrada-ırk stýdııasyna jetelep ákeldi. Bala daýys áli jetile qoımaǵandyqtan án emes, kúı klasyna jiberý týraly sóz bola bastaǵanda, meniń baǵyma Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtiń kózine túsippin. Ol kisi bolashaǵymdy baǵdarlap úlgergen tárizdi, úlken úmit-senim bildirip, men Júsipbek Elebekovtiń klasynan bir-aq shyqtym. Qazaqtyń birtýar kúmis kómeı daryndy ánshisine shákirt boldym. 1969 jyly bitirip shyqtym da, osy stýdııanyń oqytýshysy ári sol kezeńderde ataǵy gúrildep turǵan «Gúlder» ansambline ánshi bolyp ornalastym.Osylaı jyldar jyljyp, tanyla bastadyq qoı. Odan keıin Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııaǵa aǵa oqytýshy, doent, «Halyq áni» kafedrasynyń meńgerýshisi, odan keıin kafedra professory bolyp qyzmetter atqara júrip, qazaqtyń dástúrli ánderin nasıhattaýǵa úles qostym, shákirtter tárbıeleý isimen aınalystym. Toqsanynshy jyldardyń sońynda J.Elebekov atyndaǵy Respýblıkalyq estrada-ırk kolledjin basqardym.Al, elordamyzǵa 2009 jyly qazaqtyń talantty qyzy Aıman Musaqojaeva basqaratyn Qazaq Ulttyq Óner ýnıversıtetinde halyq ánderin tereń nasıhattaý úshin «Dástúrli án» kafedrasyn ashý kerek boldy da, usynyspen osynda keldim. Mine, osylaı astanalyq boldyq.
– Qaırat Áýkenuly, kezinde qazaqtyń dástúrli án mektebi jaıly kóp jazylýshy edi. Marqum Aqseleý aǵa Seıdimbekov, sazger Ilııa Jaqanov kóp qalam tartty. Kádimgideı taldap-tanyp jazdy. Máselen, Arqa mektebi, Jetisý men Batystyń dástúrli án mektepteri jaıly. Sol kezde osy óńirlerdiń án mektepteri arasynda sabaqtastyq bar bolatyn, qazir she?
– Kerisinshe, qazaq ánder mektebi jiktelmegen, jiliktelmegen. Tutastaı qazaqtyń halyq áni bolyp sanaldy. Nemese, avtory, ıaǵnı kompozıtory ǵana ataldy. Mysaly, Aqan, Birjan, Muhıt, Kenen degen sııaqty. Al 1925 jyldan bastap, A.Zataeevıch, Ahmet Jubanov, B. Erzakovıch, Muqan Tólebaev eńbekterinde qazaq ánderin tutastaı bólmeı, «Qazaqtyń klassıkalyq halyq ánderi» dep atady. Jigi ajyramaǵan halyq muralary bolatyn. 1992 jyldardan bastap mektep degen ataý paıda boldy da, óńir-óńirge bóline bastady. Árkim óz mektebin jyrlap, basqa aımaqtarǵa moıyn burmaıtyn halge jettik. Buryn tek Jetisý áýeni, Altaı-Tarbaǵataı saryny, Arqa áýeni, Batys Qazaqstan áýen-saryndary bolyp qana bólinetin. Sonymen qatar, dombyra súıemelimen ǵana erekshelengen.Halyqtyń ánin óńir-óńirge bólip qaraýǵa óz basym qarsymyn. «Arqanyń ánshisi», «Syrdyń ánshisi» dep jatady. Men – qazaqtyń, qazaq ultynyń ánshisimin. Al, án shertpe, tókpe dep jikteldi. Máselen, ońtústikte dombyrany shertip tartsa, batys óńirlerde tókpe shertý damyǵan, ánniń oryndalýyndaǵy osyndaı erekshelikterge baılanysty jikteýge bolar. Qarap otyrsańyz, dombyra shertý, qaǵý arqyly ǵana aıyrýǵa bolady. Batys Qazaqstanda dombyrany josyltyp, tógildirip tartady. Bul qaǵys ánnen góri kúıge kelińkireıtinin baıqaý qıyn emes. Al, mektep bir ǵana – Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtiń mektebi deýge qısyn bar. Ol endi erekshe daýysty, daryn ıesi edi. Sondyqtan da, sońynan shákirtter erdi. Úrdisi bólek mektep bolyp qalyptasty.Jalpy, qaı óńirde bolmasyn oryndaý qabiletińe, oryndalý úrdisine baılanysty halyq ózi qabyldap, óz tańdaýyn jasaıdy. Óıtkeni halyqtyń tól murasy ózinen alshaqtamaýǵa tıis. Tabıǵatynan ónerge, ánge qumarlyǵy erekshe jaratylǵan týǵan halqymyzdyń týǵan tól murasy da sol qalyptan shyqpaýy kerek tárizdi.
– Erterekte teledıdardan Ilııa Jaqanov ekeýińiz júrgizgen habarlaryńyzdy áli umyta qoıǵan joqpyz. Sonda umyt qalǵan talaı ánderdiń tusaýy kesilgenin de bilemiz. Máselen, ózińiz baǵyn ashqan deýge bolatyn shyǵar, ásirese, Birjannyń «Aıbozymy». Qazir nege osyndaı izdenister joq.Aqan seri, Birjan saldyń, Úkili Ybyraıdyń umyt qalǵan nemese aıtylmaı júrgen ánderi bolýy múmkin be?
– Durys aıtasyń, 1980 jyldary qazaq teledıdarynan «Asyl mura» telejobasy túsirildi. Osy habar barysynda kóptegen belgisiz bolyp kelgen halyq ánderiniń tabylyp, tyńdarmanǵa jetýine óner zertteýshi, Qazaqstan respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri Ilııa Jaqanovtyń eńbegi erekshe. Folklorlyq saparmen el aralap, mol mura jınaýda ol kisiniń eńbekqorlyǵy, jankeshtiligi bir áńgimeniń aıasyna syımaıtyn tirlik der edim. Onsyz da qazaq ánderiniń mol murasynyń aıasy keńeıip, tynysy ashyla tústi. Ilekeńniń osy bastaǵan eńbegi jalǵasyn taýyp jatyr deýge bolady. Kezinde halyq jaýy bolyp atylyp ketken Taıjan Qalmaǵambetovtyń on eki, Qultýma Ótemisulynyń on bes áni tabyldy. Búginde ózim qyzmet jasap jatqan Qazaq Ulttyq Óner ýnıversıtetiniń «Dástúrli án» kafedrasy osy bir ıgi dástúrdi jalǵastyrýda. Ustazdarymyz Aıtbek Nyǵyzbaev, Ardaq Balajanova, Klara Tólenbaeva, Erbol Sarınder muraǵattaǵy muralardy tereń zerttep, el ishinde aıtyla bermeıtin kóptegen belgisiz ánderdi oryndaýda stýdentterin jumyldyra bilýde.Sondyqtan da umyt bolǵan, sırek oryndalatyn ánderdi qaıta qalpyna keltirip, halyq arasyna taratý úrdisi jalǵasýda dep aıtýǵa negiz bar. Sabaqtastyq bar. Kezinde el arasynda umytylyp bara jatqan ánderdi aýyl aqsaqaldarynyń aýzynan erinbeı izdep júrip jazyp alyp, onyń túbirinen alshaqtamaı óńdep, Ilekeń maǵan usynatyn. Men ony dombyraǵa salyp, oryndaıtynmyn. Sondaı ánderdiń biri de biregeıi Birjannyń «Aıbozymy».
Aıbozym, aıhoı bozym, dańǵyl bozym,
El shalǵaı, júre almadym jalǵyz ózim.
Súıiktim súıiskendi saǵynǵannan,
Talady qaraı-qaraı eki kózim,– dese, endi birde:
Ózińniń teńdes qurbyń bolmaǵan soń,
Ótedi endi kimge aıtqan sóziń,– deıdi. Birjan saldyń ábden aýrýy dendep, barystan da, kelisten de qalǵan, ıaǵnı bazardan qaıtqan shaǵynda zarlana jazǵan sońǵy ánderiniń biri. Ómirin ánsiz-jyrsyz elestete almaıtyn abyz Birjan myna jaryq dúnıeniń qadir-qasıetine fılosofııalyq kózqaraspen qarap, janyna batqan syrqatty sál-pál bolsa da osylaı jyrǵa qosyp, sharasyz bir kúı keshken desedi.
Úkili Ybyraıdyń shyǵarmashylyǵynyń jaryq juldyzyndaı bolǵan «Gákký» desek, sol áýezdi ánniń búginde tórt túrin zerttep, tiriltip, ánshiniń shyǵarmasyn halyqqa jetkizý jolynda da osy Ilekeńniń eńbegi zor. Sazgerdiń «Eki jıren», «Úzilgen án» atty kitaptary osyndaı tarıhı ánder jaıly, onyń ishinde Arqa óńiriniń án ómiriniń erekshelikteri týraly sóz qozǵaıdy. Zerdeli zertteýleri óte tereń, sazdy án tárizdi esseler ǵoı. Oqyrman jyly qabyldaǵan dúnıe.
– Ámire Qashaýbaev atyndaǵy respýblıkalyq dástúrli ánder baıqaýyn ótkizý, tipti, Keńes dáýiriniń ózinde dástúrge aınalyp edi. Talaı belgili ánshilerdiń tusaýyn kesken osyndaı baıqaýlar ótkizýge búginde ne kedergi?
– Olaı deýge kelmes. Óıtkeni keńes dáýirinde Ámire Qashaýbaev atyndaǵy jalǵyz-aq baıqaý bolǵan.
Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin Estaı, Nartaı, Maıra, Jaıaý Musa, Mádı, Kenen, Áset atyndaǵy Respýblıkalyq baıqaýlar, Ǵarıfolla Qurmanǵalıev jáne Dánesh Raqyshev atyndaǵy án baıqaýlary júıeli túrde ótip keledi. Biraq nasıhattalýy, halyq arasyna jetýi qıyndaý.
Bizdiń otandyq teleradıodan berilip, jıi-jıi qaıtalanyp kórsetilip otyrsa jaqsy bolar edi. Ondaı múmkindikter bar, átteń, enjarlyq pa eken, kim bilsin, buqaralyq aqparat quraldary arqyly nasıhattalýy jetkiliksiz. Onyń ústine, bul sharalardyń uıymdastyrylýyna da baılanysty. Baıqaýdyń kimniń, neniń qurmetine ótkiziletinine basa kóńil bólinýi kerek. Máselen, Balýan Sholaq atyndaǵy baıqaý bolsa, onyń ómirbaıany, shyǵarmashylyǵy, ánderiniń tarıhyna deıin jete biletin oryndaýshylar ǵana qatysýy qajet. Estaı bolsa, Estaıdyń oryndaý stıli, shyǵarmashylyǵynan tolyq habardar, Muhıt atyndaǵy baıqaý bolsa, qur jattap emes, túsinip-túısinip baryp oryndaıtyn ánshiler ǵana qatystyrylýy tıis. Taǵy da aıtýym kerek, baıqaýda eń nazarda ustanatyn jáıt, ol án yrǵaǵynyń saqtalýy. Ulttyq ónerdi keıingi jastarǵa úıretýde eń ustanymdy maqsat ta osy bolýǵa kerek. Ulttyq naqyshty, ulttyq yrǵaqty ustana otyryp qana ulttyq ónerdiń mánin arttyramyz.Joǵaryda aıtylǵan telehabarlardy úzdiksiz qaıtalap berip otyrý da – halyq ánderiniń baǵyt-baǵdarynan adaspaýdyń, anyǵyraq aıtqanda, adastyrmaýdyń bir joly der edim. Jalǵyz Ilekeń ǵana emes, esińizde bolsa, Aqseleý Seıdimbek, Jánibek Kármenov, bertinde Tynyshbaı Rahımov júrgizgen talaı mýzykalyq, onyń ishinde ón boıyna ulttyq boıaý-bolmysy, ádet-ǵurypty sińirgen qazaqtyń dástúrli ánderi men estradaǵa úndestirilgen talaı baǵdarlamalar boldy. Eger qazaq teledıdary men radıosynyń «Altyn qorynda» bolsa, qaıtalanyp berilip jatsa nur ústine nur bolar edi. Al, búgingi jastardyń boıyndaǵy jalqaýlyq, izdenimpazdyqqa beı-jaı qaraıtyny qynjyltady. Árıne, bári emes, degenmen sabaq barysynda osyndaı kemshilikter baıqalyp qalyp jatady.
– Sizdiń ustazyńyz Júsipbek Elebekov bolǵanyn joǵaryda aıtyp óttińiz. Bylaısha aıtqanda, ustazdan baǵyńyz janǵan ánshisiz. Osy rette qazirgi ustazdyq, shákirt tárbıeleý jóninde ne aıtasyz?
– Iá, ánniń baǵyn ashatyn ánshi der bolsaq, sol óte kirpııaz, taza óner jolynda talǵamy bıik, talapshyl ustazdyń da eńbegi zor. Kez kelgen ánshiniń qanshalyqty daryndy, qabiletti bolǵanymen, týma talant bolǵanymen, ustaz aldynan ótpeıtini joq. Ustazym Júsipbek Elebekovten alǵan dáris, tálim-tárbıe búginde óz jolymen-jónimen shákirt tárbıeleý jolynda paıdaǵa asyp jatyr. «Uıada ne kórseń…» degendeı, uly ustazdarymyzdyń eńbegi jalǵasyp jatyr, júzege asyp jatyr.
– Qaırat aǵa, uıada degendi aıtyp qaldyńyz, Arqa óńiri, onyń ishinde Jańaarqa dese, jotamyz qyzyp, búıregimiz búlk ete qalatyny bar. Óıtkeni kindik qanym tambasa da, ósken-óngen orta dep qabyldaıtynymdy jasyra almaı otyrmyn. Ol bir besiktegi baladan asa taıaqty aqsaqalyna deıin ánqumar, jyrqumar óńir sanalady. Ózińiz de sondaı otbasynan shyqtyńyz…
– Nesin aıtasyń, taǵy da Ilekeńe áńgime tizginin bursaq, «Jaılaýkól keshteri», «Tolaǵaı», «Syrymbet», «Bozqaraǵan», «Balqantaý», «Keńgirdiń qońyr keshteri», «Edil men Jaıyq», «Esil boıynda» syndy shyǵarmalar arnalǵan týǵan jerge ne jetsin?!
Týǵan baýyrym Ahat Baıbosynov shertpe kúıdiń sheberi. Jezqazǵan qalasyndaǵy ataqty «Ulytaý» ansamblinde uzaq jyldar qyzmet atqardy. Arqanyń janǵa jaıly biraz kerim ánderiniń avtory Jaqsygeldi Seıilovpen qyzmettes bolǵan. Birneshe baıqaýlarda bas júldeni bermeıtin oınaqy besaspap kúıshi. Jubaıy Roza da elge tanylyp qalǵan ánshi. Al qyzdary Aısha Baıbosynova búgingi kózi qaraqty tyńdarman moıyndap qalǵan jas ánshiler qatarynda.
Bala kezdegi sýretshi bolsam degen armanymdy ulym Muhtar oryndady. Belgili sýretshi, ásirese tabıǵat kórinisterin kórkem sýretteıdi. Jeńgeleriń ómirbaqı meniń babymdy jasap, tek qana shyǵarmashylyqpen aınalysýyma múmkindik jasap otyrǵan aıaýly jar, aqylman ana.
– Bir kezderi qazaqtyń dástúrli ánshileri az bolmaǵan. Solar bir-birin qaıtalamaıtyn, ózinshe bólek úni boldy. Al qazirgilerde elikteý basym sııaqty. Máselen, Sizge uqsaǵysy keledi. Buǵan qalaı qaraısyz?
– Ónerdiń ózi elikteý men uqsastyqtan bastalady. Kim ónerge qalaı, qansha jasta kelse de, óz joly, óz úrdisin qalyptastyrady. Tek taza ónerdi aıalaı, qadirleı bilýi kerek der edim. Alaýyzdyq, qyzǵanshaqtyq, bir-biriniń aıaǵynan shalý, kóre almaýshylyq degen tárizdi qasıetter ónerge jat. Taza ónerde shyǵarmashylyq básekelestik qana bolady. Meniń ónerdegi ómirbaıanym jastarǵa unap jatsa, olar ózderine úlgi-ónege tutyp jatsa, nege qýanbasqa, qoldamasqa! Bir-birimizdi qoldap, qorǵap, bir-birimizge ǵana eliktep jatsaq, qane?! Eń bastysy dańǵaza, ý-shýy mol sheteldik ónerdiń joqtaýshysy bolyp ketpesek eken degen oı mazalaıdy. «Ónerdi úıren de jıren» degendi aıtqan Abaı atamyz meńzegen oıdy túsine bilse, ózimizdiń ulttyq qundylyqtarymyzdyń qadirin túsinse, sahnanyń, kıeli sahnanyń salmaǵyn arttyra tússe, nege qýanbasqa?!
– Shyny kerek, dástúrli án mektebiniń oqytylý metodıkasy men dástúrli án klastary bizde Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq konservatorııada, Óner akademııasynda, J.Elebekov atyndaǵy estrada-ırk kolledjinde, t.b joǵary oqý oryndarynda bar. Degenmen, jalpy dástúrli ónerge arnalǵan arnaıy oqý ornyn ashýǵa bolmas pa edi?
– Almatyda Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq konservatorııada, J.Elebekov atyndaǵy estrada-ırk kolledjinde, Astanadaǵy Ulttyq óner ýnıversıtetinde «Dástúrli án» kafedralary taza qazaqtyń ulttyq dástúrge baı muralaryn tereń oqytyp, zertteýmen aınalysady. Menińshe, osy joǵary oqý oryndarynda bilim alyp jatqan qazaq óneriniń, dástúrli halyq ánderiniń bolashaq janashyrlaryna budan artyq jeke oqý ornynyń qajeti shamaly.
– Burynyraqta ózińiz sekildi belgili ánshilermen kezdesýler men konertter jıi uıymdastyrylyp turatyn. Qazir osy úrdis nege úzilip qaldy?
– Bul pikirge birjaqty qaraýǵa bolmas, kezinde elimiz túgili, alys-jaqyn shetelderdi óner saparymen armansyz araladyq. Amerıkadan bastap, Japonııa, Germanııa, Franııa, Ispanııa, Italııa, Túrkııa men Qytaı, tipti sonaý Sıngapýrǵa deıin qazaqtyń ánderin, ulttyq ánderimiz ben qońyr dombyramyzdy arqalap, talaı jolsapar shektik. Teledıdar men qazaq radıosy jarysyp berip jatatyn. Ár nárseniń de óz ýaqyty, óz kezeńi bolady. Qalyptasady. Sharyqtaıdy. Árıne, quldyramaı-aq qoısyn. Al, sońǵy jyldary jastar tárbıeleýge, ózimizdegi ónerdi keıingilerge darytyp, úıretýge kirisken jaıymyz bar. Degenmen, kezdesýlerden qashpaımyz, ata-anamyz kógildir jáshik dep ataǵan teledıdarda jıi beremiz, konertterińizdi qaıtalaımyz dep jatsa, óz qoldaryńda emes pe?! Oǵan nege qarsy bolaıyq?..
– Keıde, tipti, kóbine deýge bolatyn shyǵar, úkimettik konertterde dombyraǵa, dástúrli ánderge kóp oryn berilmeı jatady. Munyń sebebi nede?
– Ol joǵary quzyrly oryndar tarapynan ketip jatatyn kemshilikter bolar. Ásirese, mádenıet mınıstrligi tarapynan qadaǵalaýdy qajet etetin, nazardan tys qaldyrmaıtyn másele. Ózekti, ótkir másele der edim. Sondyqtan, dál adreske dóp kelmeı tur. Menen góri bul suraqty joǵary jaqqa joldasańyzdar bolar edi.
– Sondaı-aq, keıingi kezderi Qazaqstannyń Halyq ártisi ataǵyn qalpyna keltirý jóninde rýhanı ortada jıi sóz bolyp júr. Sizdiń oıyńyz?
– Shyndyǵyna kelsek, bul suraqqa da anyq jaýap berý múmkin emes. Úkimet tarapynan sheshilip jatatyn sharýa. Eń bastysy, óner adamdarynyń ataq-abyroıy, bedeli aınalyp kelgende halyqqa baılanysty. Sol Halyq ártisi ataǵyn almaı-aq, qazaq mádenıetine, ónerine ómirbaqı qyzmet etip, adaldyq tanytqan talaı óner tarlandary dúnıeden ótti ǵoı. Sondyqtan, bul máselege de asa bas aýyrtpaǵan abzal. Eń bastysy, árkim óz halinshe týǵan halqynyń ónerin nasıhattaýǵa, ǵumyryn uzartýǵa úles qossa, oǵan nege syı-qurmet dámetýi kerek?!
Áńgimelesken Tańsulý Aldabergenqyzy,
«Túrkistan».
