Ǧarifolla Qūrmanǧalievtyŋ ömırbaiany: ösken ortasy, onyŋ tärbielık yqpaly

Ǧarifolla  Qūrmanǧalievtyŋoryndauşylyq  mänerı – etnostyq  mädenigenofondymyzǧa  qosylǧan dästürlıänşılık  mekteptıŋ ozyq  ülgısınıŋ  bırıekenı  belgılı. Alaida tarihy, bıtım-bolmysy älı de jan-jaqty zertteluı, bır jüiege tüsırıluı kerek. Önertanu ǧylymy üşın sözsız ülken paida. Keiıngı zertteuşılerge baǧyt-baǧdar, nūsqa-jol bolatyny jäne anyq. Bız de Ǧarifolla ata Qūrmanǧalievqa qatysty tıkelei özımız kuä bolǧan jaittardy,jinaqtaǧan derekterımızdı şama-şarqymyzşa saralap, sūryptap ūstaz önernamasyna boilaudy jön sanadyq.

Nätijesınde «Ǧarifola sal» atty derektı hikaiat, «Halyq kompozitory, aqyn Mūhit sal Meralyūlynyŋ ädebi mūrasy» degen monografiia jazylǧan edı. Būlar kezınde yqşamdalyp türlı merzımdı basylymdarda, ǧylymi jurnaldarda jariialanǧan-dy. Keiın baspadan jinaq bolyp şyqty. Batys ölkesınıŋ dästürlı än önerı tarihyna qatysty naqty mälımetter bılgısı kelgen qaryndas üşın jaŋa atap ötken zertteulerımızdegı derekterdı qaita jüielep, el nazaryna ūsynyp otyrmyz. Sonymen, Ǧarifollanyŋ äkesı Qūrmanǧali 1880 jyly tuǧan. Alty aǧaiyndy eken. Aşyp taratsaq mynalar: Qūrmanǧali (Qoŋqyş), Yqsanǧali, Hamidolla (Mämi), Bazeke, Uäliolla, Ǧūbaidolla. Būlardyŋ bärı de Däuletten öredı. Däulet – Dosymnan. Al, Dosym – Şüretten. Şürettıŋ Dosymnan basqa Jäŋgır, Esen, Esım, Saqyp atty da ūldary bolǧan. Osy jerde «Qazaq SSR-nıŋ halyq artisı Ǧarifolla Qūrmanǧaliev jönınde» dep tüzılgen qolymyzdaǧy geneologiialyq şejırenı nazarǧa ūsyna keteiık. Kestede bylai: «Baiūly – Alaşa – Atymys – Qazbek – Şotqara – Qasabolat – Şüret – Dosym – Däulet – Qūrmanǧali – Ǧarekeŋ». Onda «Shemany jasaǧan filologiia ǧylymynyŋ kandidaty Ǧūbaidolla Aidarov» dep qosa taŋbalanǧan. Salystyra qaraǧanda, şejıre bız taratqan adamdar attaryn dälme-däl qaitalaidy jäne sony esımdermen odan ärı tolyqtyra tüsedı. Ǧarifollanyŋ şeşesı Jaŋyl 1885 jyly düniege kelgen. Ol – Ysyqtyŋ qyzy edı, onyŋ Sary Ysyǧy.Äkesı Qūrmanǧali 1913 jyly opat bolady, ıle köp ūzamai 1918 jyly anasy da fäniden baqiǧa ötedı. Söitıp qarşadai bala tūldyr jetım qalady. Bıraq, aǧasy Ǧūbaidollanyŋ arqasynda joqtyq körmeidı. Sezımtal bauyrdyŋ alqauymen bala Ǧarifolla änşılık jolǧa tüsedı. «Ūlttyq sananyŋ qalyptasuynyŋ bastauy sol ūlt qūramyndaǧy jeke tūlǧalardyŋ igı ädetterınen bastalady», – degen tūjyrym şyndyqqa negızdelgen.  Ǧarifolla: «Men bala kezden qūmarlandym änge. Qaratöbe jaqta Äbuǧalidyŋ Qūmary, Saǧymqoja, Sartai, Jarylqaǧan, Nūrmaqan degen jyrşylar boldy. Halyq solardy tamaşalaityn toi-topyrda, olardyŋ äuen-sazdaryn bosaǧada tyŋdap otyryp-aq qaǧyp alatynmyn. Aǧalarym – Hamidolla, Ǧūbaidolla menı sandyqtyŋ üstıne şyǧaryp maqtap-maqtap än salǧyzady. Keide özderı ädepsızdeu öleŋderdı de üiretıp qoiady, ony da aitqyzyp qyran-topan külkıge batatyn», – dep eske tüsıretın-dı önerdegı alǧaşqy qadamy turasynda. Äleumettık ortasynyŋ yqpaly – jasöspırım Ǧarifolla daryn-qabıletınıŋ odan ärı damyp jetıluıne negız qalai tüsken. Ol ataqty sal Mūhittyŋ tuǧan nemeresı, Näudıŋ ūly  Şaiqydan da sabaq alady.   Būl jönınde akademik Ahmet Jūbanov bylai dep jazypty: «…Ǧūbaidūlla, Hamidūllalar Aqköldıŋ qūmyn qystap, jazda Şūbarqūdyq, Qūmsai, Saraljyn aralarynda köşıp jüretın. …Mūhit balalary …köşıp jüretın Jympity maŋy alys bolmai, Ǧarifolla Şyntas, Şaiqymen kezdesıp tūratyn boldy. Būl ekeuı Mūhittyŋ än repertuaryn da, oryndauşylyq ädısın de qaz qalpynda alyp qalǧan, keibır jaǧdailarda Mūhittan kem tüspeitın muzyka qairatkerlerı boldy. Ǧarifolla endı Şyntas pen Şaiqyǧa än jaǧynan şäkırt bolyp, olardyŋ qasyna erıp el aralady. …Bır jaǧynan özderı dem alu üşın, ekınşıden üirene bersın dep, ait-toida, bazar-jiynda Şyntas, Şaiqy ändı köbıne Ǧarifollaǧa aitqyzady». Osy mäselege bailanysty özımız talai ret qūlaǧymyzben estıgen, ūstazymyzdyŋ jiı qaitalap aitatyn myna bır sözderı de älı künge deiın jadymyzda: «Men ändı Şaiqydan üirendım. Müşel jasqa tolar-tolmastan qasyna erıp, atqosşylyqta jürdım. Uai, onyŋ änşılıgı sūmdyq edı. Tor töbel aty boldy. Qaida jiyn-toi, sonda äketetın mıngestırıp. At üstınde än salady sondaida, jazyq dalada kele jatyp. Bırazdan soŋ: «Al, Ǧarifolla, sen sal», – deidı. Bögelmeimın, basam. Änımdı aiaqtaǧan soŋ jaryqtyq: «Oi, qūldyǧym, tübı myqty änşı bolasyŋ», – dep bauyryna qysatyn. Sonda deimın-au, Şaiqynyŋ e-eŋ joǧarǧy dauysyna ünımdı üş tynys alyp baryp äreŋ teŋestıretınmın. «Didardy» salǧanda… qūdai salmasyn, aitatyny joq», – deitın ylǧi da. Osy tūsta toqtala ketpese bolmaityn bır jait bar: Qazaqstannyŋ batys aimaǧynyŋ änşılık dästürı turaly, onyŋ bügıngı künge deiın öşpei, üzılmei jetken tarihyn söz qylsaq, qalyŋ baitaqqa älı de küngeiınen köleŋkesı basym belgısız tūstary jeterlık. Sonyŋ bırı – Jaiyq qazaqtarynyŋ (geografiia  ǧylymyboiynşa Aqtöbe jerı de Jaiyq  alabyna jatady) Mūhit ülgısındegı än mektebınıŋ öz därejesınde qaimaǧy būzylmai saqtaluynda atqarǧan eŋbegı, özındık orny bar aituly daryn iesı Şaiqy önernamasy. Esımı tiısınşe atalyp, baǧalanuy kerek-aq. Şaiqy änşı babamyzdyŋ bauyrynda önerge beiım, öte zerek bolyp ösedı. Jympityda, keiın Elekte ekı klastyq orys mektebınde oqyǧan. Atasy sal Mūhittyŋ änderın babyna keltıre salyp tuǧan öŋırıne ataǧy jaiylady. Skripka men dombyrany şeber tartady. Tazbala, Säulebai, Boǧda, Abyl küilerınıŋ nasihatşysy, virtuoz dombyraşy eken. Mūny:«Mūhit …orystyŋ änderın de aityp, bi muzykasyn dombyraǧa tartatyn bolǧan. Äsırese … ınılerı: Jüsıp, Aqjan, Saqyp, Şaiqy  (nemeresı.- B.K.) – beseuı qosylyp orystyŋ «Nevozvratnoe vremia» degen valsın tartqanda orys poselkesınıŋ tyŋdauşylary ūiyp qalady eken…»  – degen mälımet közderı bekıte tüsedı. Şaiqy ömırden erte ozady. Ökınışke qarai, onyŋ neşe jasynda opat bolǧany jönınde eş naqty mälımet joq. A.Zataevich: «Şaiha Karataev, vnuk znamenitogo Muhita Karataeva, po obşemu priznaniiu schitavşiisia dostoinym preemnikom svoego velikogo deda, naslednikom ego gromadnogo darovaniia i prodoljitelem ego pesennyh tradisii. K sojaleniiu, mne ne dovelos s nim poznakomitsia i zapisat ego ispolneniia, hotia projivavşie v Orenburge uralsy, sochuvstvovavşie moemu trudu, i stremilis ustroit naşu vstrechu. Sluchilos tak, chto kogda iz Orenburga (ne pomniu horoşo, v 22 ili 23 godu!) byla poslana telegramma, priglaşavşaia ego pribyt iz Djambeity, gde on sostoial na slujbe, – prişel otvet, chto bednyi Şaiha tolko-chto skonchalsia», – dep jazyp ketıptı. A.Zataevichtıŋ özı būryn körmegen Şaiqynyŋ darynyna osylaişa täntı boluy, odan tyŋ şyǧarmalar jazyp ala almaǧanyna ökınış qyluy, syrttai bıluı – ınısı Ǧūbaidollanyŋ da ol jaiynda jaqsy lebızder aityp, etnografqa mälımetter beruınen. Būǧan etnograftyŋ:«Gubaidolla Muhitov – vnuk znamenitogo uralskogo baiana Muhita, v 1920-1921 godah sostoial kursantom Orenburgskoi kavaleriiskoi şkoly komandnogo sostava», – degen öz deregı arqyly köz jetkızuge bolady. 1983-85 jyldary üiınde jiı bolyp, Ǧarifolla atamyzben sūhbattasyp jürgen künderde myna bır derektı san märte baian qylyp edı bızge: «Şaiqyny estiiarlau kezımde kördım, – deitın. – Qūmşyq, Hankölge kelıp än salyp jüretın. Aqqūbaşa, jūqaltaŋ jıgıt edı. Än aitqanda küp-küreŋ bolyp ketetın. Şaiqy 1922 jyly köktemde qaitty – 1921 jyly tauyq jyl edı.Ūmytpasam, sol otyzdyŋ ar jaq, ber jaǧynda bolatyn. Ol – Şyntas Qarataevtan on jastai kışı-tūǧyn». Änşınıŋ «Şaiqy 1922 jyly köktemde qaitty – 1921 jyl tauyq jyly edı» dep eskışe jyl sanau ürdısın qosarlap aituynan ūly ūstazdyŋ qaşan opat bolǧanyn paiymdai alamyz. Grigorian kalendary esebımen jaŋa jyldyŋ qaŋtarda, al, köneşe nauryzdyŋ 22-ınde kıretını barşaǧa aian. Sonda Ǧarifolla būrynǧy jyl qaiyru daǧdysymen Şaiqynyŋ dünieden ötken merzımın naqtylap otyr. Demek, Şaiqy grigorian kalendary boiynşa 1922 jyldyŋ köktemınde, būrynǧyşa tauyq jylynyŋ iaǧni, 1921 jyldyŋ aiaǧynda ölgen. Öitkenı, Ǧarifolla – eskılıktı däuırde tuyp, sol zamannyŋ ürdıs-saltyn körgen, tärbiesın boiyna sıŋırgen kısı-tın. Şyǧystyq jyl qaiyru ǧūrpyn sözıne qosarlauy sodan. (Jalpy osy tärızdı ädetter ūstaz boiynan jiı körınıs berıp qalatyn) A.Zataevich te: «1922 jyl, älde 1923 jyl, Orynbordan Jympityǧa habar jıbergenımızde Şaiqy qaitys boldy degen jauap aldyq», – deidı joǧaryda. Derekter bır-bırımen säikes keledı dep sanaimyz. Şaiqy änşı 1922 jyly baqi bolǧan, būrynǧyşa tauyq jyly , iaǧni 1921 jyly. Endı ekınşı jaitke köşelık. Ol – Şaiqynyŋ tuǧan jyly. Ǧarifolla Qūrmanǧalievtyŋ: «Ūmytpasam, sol otyzdyŋ ar jaq, ber jaǧynda bolatyn», – degen sözderımen professor Qūbyş Mūhitovtyŋ da pıkırı ündes. «Ömırden erte ketken», – dep edı bızge. Alaida, tuǧan, ölgen jylyn tap basyp aita almady. Sondai-aq, ūstaz mälımetı Şaiqynyŋ Şyntas Qarataevtan on jastai kışı ekendıgınen jäne habardar qylyp otyr. Mūhittyŋ nemere aǧaiyny, Qaratai sūltannyŋ bır näsılı – Şyntas 1884 jyly tuǧan. Şaiqy būdan on jastai kışı bolsa, onda 1894 jyly düniege kelgen. Ärine, naqty däldıktegı emes maǧlūmattarǧa süienıp eseptegendıkten bırer jylǧa berı auytquymyz mümkın. Bıraq, şama – dūrys. 28-29 jastarda köz jūmǧan. Pıkırımız joǧarydaǧy mälımettermen janasady. Önertanuşy ǧalym Zeinūr Qospaqov özınıŋ «Syr tartsaq tarihynan änşılıktıŋ» atty eŋbegınde Ǧarifolla men Şaiqynyŋ kezdesuın bylai dep körsetedı: «Än arasyndaǧy äŋgımede Şaiqy oramalymen terşıgen maŋdaiyn sürtıp: «Endı auyldyŋ alty auyzynan aitatyn adam bar ma? – dep ainalasyna qarap edı, ony qūptaityn jan tabyla qoimady. – Oipyrmai, bükıl auylda än aitatyn änşı bolmaǧany ma? – degende Ǧarifolla suyrylyp şyǧyp, ändete jöneledı. Älı dombyra tartudy bılmeitın ol auzyn alaqanymen qaǧyp, Mūhit änderın şyrqaidy. Esten ketpeitın kezdesudı Ǧarekeŋ: – Şaiqy ornynan tūryp, menıŋ maŋdaiymnan süidı. Özınıŋ dombyrasyn maǧan berdı de:– Qaraǧym, qaiyrşynyŋ dorbasy bolady, änşınıŋ dombyrasy bolady. Myna dombyra menı de bıraz jeteledı. Senı de bır qaraǧa jetkızer. Mä, sen al, – deidı». Köŋılge qonymsyz. Būl – aqiqatynda Z.Qospaqovtyŋ öz sözı Şaiqynyŋ auzyna salǧan. Şaiqyǧa «Myna dombyra menı de bıraz jeteledı. Senı de bır qaraǧa jetkızer. Mä, sen al» degızuı  ony bızge jas jıgıt emes, öler şaǧyna taianǧan qart adam qyp elestetedı. Būdan būryn keltırılgen mälımet közderı qalai desek te Şaiqynyŋ jas ketkenın şübäsız aiǧaqtaidy. Söz etken būl jaittar, şyndyqqa janasymsyz äŋgımeler keiıngılerdı adastyrady. A.Zataevich Şaiqynyŋ qaiǧyly ölımın bylai dep jäne taŋbalap ketıptı: «Pri ego smerti prisutstvoval Djumagaliev, soobşivşii mne privodimuiu zdes liubimuiu pesniu pokoinogo «Arman» (nesbyvşiesia mechty!), – pesniu, kotoruiu on, po ego slovam, naigryval na dombre eşe minut za desiat do katastrofy, poka jestokii pristup kaşlia ne zaduşil ego na smert!» Şaiqynyŋ sol süiıktı änı «Armandy» onyŋ jaqyn aralasqan dosy, derekte aty atalǧan Baq Jūmaǧaliev notaǧa jazdyrtqan. Notasy fortepianoǧa laiyqtalynyp tüsırılgen. Tyŋdap körgen edık, mūŋ taby, saǧynyş sazy baiqalyp tūrdy. Baq – Jympity uezı, Jaqsybai bolysyna qarasty 7-auyl tūrǧyny. Şaiqynyŋ san qyrly önerı, daryny talailarǧa köp yqpalyn jasaǧan. Belgılı dombyraşy, kompozitor Orazǧali Süiınbekov turaly professor Tymat Merǧaliev bylai deptı: «Dombyra tartudy alǧaş äkesınen üirenıp, keiın Mūhit, Şaiqy syndy änşılerdı tyŋdap, önerge bırjola den qoiady». Orazǧali – Abyl, Boǧda, Qauen, Esbai syndy küişıler dästürın jalǧastyruşylardyŋ bırı retınde tanylǧan kısı. «Jıger», «Köktem şabyty», «Tūlpar dübırı» taǧy basqa da şyǧarmalary bar. Ol änşılıktı de ūstanǧan. Sondai-aq, äkesı Näumen bırge tuǧan Şoŋnyŋ balasy, öner tarihynda aty qalǧan Lūqpan da Şaiqydan Abyldyŋ «Abylyn», «Naratudy», «Qyzyl qaiyŋ» atty küi üirenedı. Osy derekter Şaiqynyŋ äigılı änşılıgıne qosa däulesker küişı ekendıgın, onyŋ jolyn ūstanǧan şäkırtterı de nūsqa körsetken ūstaz eŋbegın jandyrǧanyn aiǧaqtaidy. Bır qyzyǧy onyŋ esımı de bolmysyna döp keledı. «Şaiqy» arab sözı, mynadai maǧynalar beredı eken: a) ūstaz, üiretuşı, tärbieşı; ä) aqsaqal, dın basşysy; b) ǧalym. Qazırge şeiın Şaiqy önernamasy arnaiy zertteu nysanasyna ılıkpei keledı. Bızdıkı sol tūsty körsetu, nazar audartu-dy. Ärine, Şaiqyǧa qatysty söz älı de qozǧalar, tyŋnan maǧūlmattar qosylar. Bıraq, bız ūǧynuǧa mındettı närse – Mūhit änşılık mūrasynyŋ örnegın, naqyş-maşyǧyn boiyna jörgegınen sıŋırgen bır tuar daryn – Ǧarifolla Qūrmanǧaliev arqyly Şaiqy önernamasyn tanu. Mūhit pen Ǧarifollany sabaqtastyruşy altyn köpır – Şaiqy. Ol osy ekı tūlǧa aralyǧyndaǧy öz ornyn aluy tiıs. Jaiyq öŋırınıŋ änşılık ürdısın qalyptastyrudaǧy özındık rolı ülken, aişyqty da joǧary dauys iesı, daryndy Şaiqynyŋ bolmysyn onyŋ şäkırtı, alaştan än ozdyrǧan Ǧarifolla Qūrmanǧalievtyŋ ünı, än salu mänerı arqyly ǧana elestete alamyz.

Akademik A.Jūbanovtyŋ öz eŋbekterınde onyŋ esımın ärkez jyly lepespen atap otyruy, qazaq muzykasynyŋ bıregei etnografy äm zertteuşısı A.Zataevichtıŋ ūly daryndy däiım ökınışpen eske aluy, änşılık dabysy şyrqap alysqa ketken sal Ǧarifollanyŋ ǧūmyr boiy ūstaz ünıne tamsanumen ötuı – Şaiqy önernamasynyŋ qanşalyqty qūndy ekenın aŋǧartady. Jadta myqtap ūstar – jait.

Ǧarifollanyŋ ömırbaiany turasynda: «Qūrmanǧaliev Ǧarifolla 1.01.1909 jyly tuǧan, qazırgı Oral oblysy Qaratöbe audany Aqköl selosy»– dep taŋbalanǧan oǧan qatysty derekterdıŋ bärısınde. Ūstazdyŋ öz auzynan estıgen edık: «1907 jylǧymyn»,– dep aitqanyn. Alǧaş alǧan tuu turaly qūjatyna türlı belgısız sebeptermen «1909 jyl» bop tüzılıp ketken. Ärine, mūny qalpyna keltıru mümkın emes. Maqsat – aqiqatty da qosa körsetıp ötu-dı. Ǧarifolla: «Jamal degen qyzdyŋ ūzatyluynda edı, el nazaryna alǧaş ılıguım. Äkesı  Şynybek jaqyn aǧaiyn, toiǧa arnaiy şaqyrdy. Taŋǧa şeiın än saldym sonda. Sodan keiın-aq, auylda jiyn-sauyq ötse menı ızdeitın boldy», – dep edı bır äŋgımesınde. Şynybektıŋ äkesı – Jaiqoja. Jaiqoja – Balataidan. Būlar da – Şotqara, Aibas – Şotqara. Ǧarifollaǧa Şüretten qosylady. Şynybek – orta şarua, közı aşyq, orys tılıne jetık bopty. Äielınıŋ esımı – Aidai, deidı. Odan Berdıǧali, Jamal atty perzentter tuǧan. Berdıǧalidan – Maldybai (1927 jyly tuǧan). Jamal 1922 jyly ruy – Baramyq Qarabala degennıŋ balasy Bäkege tūrmystanady. Şaiqynyŋ altyn didaryn körıp, odan taǧylym alǧan alǧyr şäkırt Ǧarifolla oryndauşylyq şeberlıgın künnen künge ösıre beredı. Būrynǧy sal-serılerdıŋ ūstanatyn dästür-qalybyna elıkteidı. Jüirık mınedı. Ataqty bäigı bermes sūr aty da Ǧarifolla esımın el arasynda äigılei tüsedı. Ol endı özınıŋ tuǧan öŋırımen şektelıp qalmaidy körşı elderdı aralap ketedı. Būny akademik A.Jūbanov bylai dep kuälandyrady: «…1927 jyly Ǧarifolla Oiyl audanynda, Börte bolystarynda (Orynborǧa qarasty 1-ı jäne 2-ı Börte bolystary degen boldy. A.J.), Orynbordyŋ qalasynda, ne bary üş aidai änmen el aralady. Odan keiın Gurev oblysynda (qazırgı Atyrau oblysy — B.K.), Qaraǧaşta, Tabynda boldy. Būl jürgen jerlerınıŋ bärınde de Ǧarifolla asa syily änşı, qūrmettı qonaq, halyqqa ötımdı de, süikımdı de önerpazy bolyp qabyldandy», – deidı. Osydan keiın köp ūzamai, – önerımen östıp ünemı eldıŋ köz aldynda jürıp bolmysynyŋ jūrtqa jaqsy tanyluynan bolar, – oǧan basşylyq qyzmet tızgını ūstatylady. Būǧan qolymyzdaǧy onyŋ nazarǧa ūsynylyp otyrǧan tömendegı eŋbek turaly qūjatynyŋ köşırmesı naqty kuälık beredı.

Postuplenie	Uhod s doljnosti	Doljnost	Mesto rabota
S IH-28	IH-1930	Sekretar Karatiub.s/soveta	Karatiub.s/soveta Zap.Kaz.obl. Kz.Birlik, Karatiubinskii r/n ZKO
1930	1931	Brigadir	Kz.Birlik, Karatiubinskii r/n ZKO
1931	1932	Sekretar	Kz.Birlik, Karatiubinskii p.soveta
1931	1932	Sekretar	Karatiubinskii pos.soveta ZKO
I-1932	VI-34	Predsedatel	Kz.Birlik, Karatiubinskii r/n ZKO
VI-1934		artist-solist teatra	Opera i baleta im.Abaia Kaz.teatr g.Alma-Ata

Osylai ötıp jatqan künderdıŋ bırınde Ǧarifolla ömırıne jaŋalyqtar enedı. Būl jäidan da jaqsy habardar A.Jūbanov: «1934 jyly köktemde Jympityda, odan az keiın Oralda halyq önerpazdarynyŋ sliotterıne qatysty. Onda ylǧi bırınşı oryndar alyp, sol jyldyŋ iiun aiynda Almatyǧa keldı», – dep jazypty. 1934 jyly Almaty qalasynda respublikanyŋ tükpır-tükpırındegı öner talanttarynyŋ basyn qosqan bükılqazaqstandyq 1 sliotı ötkızıletın bolyp, Ǧarifolla soǧan qatysuǧa keledı. Ǧarifolla  osy oqiǧany bylai dep äŋgımelep edı bızge: «1934 jylǧy sliot jarysynda Kökşetau jaqtan-au deiım. – Osy arada ūstaz  maŋdaiyn ūstap säl oilandy. – Ūmytyppyn atyn, Mūsa bolar sırä, ekeumız bırazǧa deiın teŋ tüsıp otyrdyq. Ol da myqty eken, dauysy zor. Änderı de köp-aq, bırınen soŋ bırın şyǧara beredı. Üş künge sozyldy tartysymyz. Aqyr soŋynda bırınşı oryndy maǧan berdı jiuri», – degen-dı. Alqa şeşımınıŋ būl mänısın ataqty akter, änşı, Halyq ärtısı, oqiǧanyŋ tıkelei kuägerı Qanabek  Baiseiıtovtyŋ: «Ändı şeber oryndaudan Ǧarifolla bırınşı… oryndy jeŋıp aldy», – degen mälımetı aşyp tūr. Ǧarifollaǧa baq darytqan tuma daryny osy sletten keiın de öner jolynda jaŋa şyǧarmaşylyq qyrlaryn jetıldıruge mümkındıkter tudyrdy. Būl jönınde sol kezdegı muzyka teatrynyŋ direktory Qanabek Baiseiıtov: «Sliot künderınde menıŋ bır özım teatrǧa şaqyryp jiyrma şaqty änşımen dogovor jasastym, al horǧa, bige şaqyrǧan adamdarymyz odan da köp. Dogovor jasasqan änşımnıŋ bırı osy Ǧarifolla bolatyn. Elıne bır baryp, sodan bırjola teatrǧa keletın bolyp kelıstı», – deidı. Osy kelısım boiynşa Ǧarifolla 1934 jyldyŋ mausym aiynda, – būl joǧaryda nazarǧa ūsynylǧan onyŋ eŋbek turaly qūjattarynda taŋbalanǧan, – Abai atyndaǧy opera jäne balet teatryna artist – jeke oryndauşy bop qabyldanady. Ǧylym üşın asa maŋyzdy sanalatyn qolymyzdaǧy derekterde söz etılıp otyrǧan uaqyttar aralyǧynda Ǧarifolla qonys qylǧan meken attary, tūrǧyn-jailar orny naqty körsetılgen, tızıp şyǧaiyq: «1) Zap.Kaz.oblast, pos.Karatiube, Karatiubinskii raion s 1909g. po 1934g. 2) Alma-Ata gostinisa №4 s 1936g. po 1939goda. 3) g.Alma-Ata, ul.Vinogradova 56, kv.13 s 1939 goda», – delıngen onda. Osynda Ǧarifollanyŋ 1934-1936 jyldar aralyǧynda tūrǧan jerlerı, meken-jaiy ǧana qaǧazǧa tüspeptı. Būnyŋ da sebebın anyqtai keteiık. Sol 1934 jylǧy sliotte Ǧarifollamen jasasqan kelısımınen keiıngı jaǧdaiatty Q.Baiseiıtov bylai dep eske tüsıredı: «…Ǧarekeŋ suyt telegramma jıberıptı: «Almatyǧa semiammen şyqtym», – dep qai künı şyqqanyn körsetıptı. Jaz emes, küz kezınde artiske üi tauyp beru oŋai närse bolmaidy, «qaida ornalastyrsam eken?» – dep qatty sastym. Söitıp jürgenımde, äielı Räbiǧany, ekı balasyn ertıp bır künı Ǧarifolla keŋseme kırıp keldı. Teatrymyz onda qazırgı «Qazaqkonsertte» bolatyn. Ary oilap, berı oilap, keŋsemnıŋ tükpırındegı bır bölmenı Ǧarifollaǧa bosatyp berdım. Ol kez üşın ondai bölme tarlyq etpeidı, tek suyqtau bolǧan bolu kerek. Ekı-üş jyl Ǧarifolla semiasymen sol bölmede tūrdy. Suyq tiıp bır balasy (aty –Limar. — B.K.) sonda qaitys boldy», – deidı. Qanabek Baiseiıtov baian qylǧan jaittar qūjat maǧlūmattarymen däl. Ǧarifollanyŋ  Räbiǧadan būrynǧy bırınşı jamaǧaty – Kämşat. Qyzylqūrttyŋ qyzy, jastai ketken. Būdan keiın osy Räbiǧaǧa (1915-1980) üilengen, äkesı Tökeşov Makar 1895 jyly tuǧan. Ruy BaiūlynyŋJädıkbai atalyǧy. Öte küilı tūrmys keşken, bai bolǧan. Toǧyz qyz örgen kındıgınen, ūly joq. Makar 1928 jylǧy sovet ökımetınıŋ tärkıleuıne ūşyraǧan. Jer audarylyp, 1934 jyly dünieden ötken. Al, äielı – Hadişa 1898 jyly tuyp, 1944 jyly ölgen. Keiın jazyqsyz Ǧarifolla da kınälanyp, basy az uaqyt dau-şarǧa tüsken-dı. Ǧarifolla Makarqyzy Räbiǧadan, – erte şetınegenderın qospaǧanda, – Säule (1937), Bolat (1939), Sanat (1941), Şahrizada (1949), Nūrlan (1954), Erlan (1956) atty tört ūl, ekı qyz kördı. Qyzy – Säule Qūrmanǧalieva, talantty änşı, respublikanyŋ Eŋbek sıŋırgen ärtısı, pedagog, professor, Qūrmanǧazy atyndaǧy Ūlttyq öner konservatoriiasynda sabaq beredı. Nemeresı Meruert Sanatqyzy da muzyka mamany, ǧalym. Ǧarifolla – ūrpaǧy, önerı jalǧasqan baqytty adam. Ǧarifolla Qūrmanǧaliev ömırınıŋ soŋǧy kezeŋıne deiın Abai atyndaǧy Qazaqtyŋ opera jäne balet teatrynda qyzmet atqardy. Būǧan jalpy şolu jasap öteiık. Ol – Elemes, Şege, Saqan, Molda (E.Brusilovskiidıŋ «Jalbyr», «Qyz Jıbek», «Er Tarǧyn» jäne «Dudaraiynda»), Estai (M.Tölebaevtyŋ «Bırjan-Sarasynda»), Narymbet (A.Jūbanov pen L.Hamididıŋ «Abaiynda»), Tito (Z.P.Paliaşvilidıŋ «Daisiınde»), Trike (P.K.Chaikovskiidıŋ «Evgenii Oneginınde») t.b. beinelerın şeber somdap, partiialaryn kemelıne keltıre oryndady. Sondai-aq, Ǧ.Qūrmanǧaliev jeke änşılık-konserttık önerımen de halyq qūrmetıne şeksız bölendı. Ol şyrqaǧan «Ainamköz», «Nūrjamal», «Ardaq», «Qanapiia», «Bozjorǧa» siiaqty öresı joǧary taǧy basqa da klassikalyq tuyndylarmen qatar Aralbai, Mahambet, Sartai, Saǧymqoja, Qūmardyŋ tolǧau-termelerın qalyŋ el süiıp tyŋdaityn. Oryndauşylyq mänerı, şandoz ünı köŋılderden berık oryn aldy. Qazaqtyŋ än mädenietın özge jūrtqa keŋınen nasihattap tanystyruda da zor eŋbek qyldy. Atap körsetsek, Sovet Odaǧy kezınde Mäskeude, Leningradta (qazırgı Sankt-Peterburg), Orta Aziianyŋ barlyq qalalarynda gastroldık saparlarmen san märte boldy. Alys memleketterge de şyqty: Qytaida (1950), Polşada (1958), Auǧanstanda (1960), Monǧoliiada (1968) t.b. öner körsettı. Ūstazdyq ettı, şäkırtter tärbieledı. Halyq mūrasynyŋ keiınge sabaqtasuyna jäne bır jolmen östıp qyzmet qyldy. Būny önertanuşy ǧalym B.Ǧizatov: «1967 jyldan Almaty estrada studiiasynda ūstazdyq ettı», – dep taŋbalapty. Qate. Bır būl emes, köptegen eŋbekterde, maqalalarda şalaǧailyqtyŋ saldarynan osylai jazylyp ketken. Ǧarifolla Qūrmanǧalievtyŋ än oryndau mänerı ülgısındegı klass 1965 jyly aşylǧan. Būǧan Respublikalyq estrada-sirk önerı studiiasyna 1965 jyly tüsıp, 1967 jyly Ǧarifolla Qūrmanǧalievtan tälım alyp şyqqan şäkırtterı – Qajybek Bekbosynov, Äskerbek Eŋkebaev (respublikanyŋ Eŋbek sıŋırgen ärtısterı), Älmyrza Noǧaibaev (respublikanyŋ Eŋbek sıŋırgen mädeniet qyzmetkerı), Nūripa Eŋkebaeva (Omarova), Haidar Öteǧalievtar qol qoiyp, kuälık bere alady. Jadta ūstar taǧy bır jaǧdaiat – Ǧarifolla  Qūrmanǧaliev osy atalmyş oqu ornynda 1985 jylǧa deiın ūstazdyq ettı. Bız oqyǧan 1983-1985 jyldar arasynda jiı syrqattanyp auruhanada nemese üiınde emdelıp ūzaq jatyp qalatyn. Ondai jaǧdaida sabaqty Ǧ.Qūrmanǧalievtyŋ pedagogikalyq ıs-täjıribesın qasynda üş jyl boiy kömekşı bolyp meŋgergen, qosalqy oqytuşylyq qyzmet atqarǧan talantty şäkırtterınıŋ bırı – Qalybek aǧa Aqtaev jürgızetın. Ändı keide sol aralyqtarda üiınen de üirenetın edık. Qalybektıŋ  özı bastap aparatyn. (Oquǧa tüspei tūryp-aq, – 1982-83 jyldar aralyǧynda, – Ǧarifolladan bır jyldai konsultasiia aldym.) Men bylai da qart ūstazǧa künara soǧyp tūruşy edım. Meken-jaiy: Vinogradov, – Mir köşesımen (qazır Jeltoqsan atalady. — B.K.) qiylysqan tūsta, – 62-üi, 13 päter-dı.  Änşı 1939 jyldan ömırınıŋ soŋyna deiın osynda tūrdy. Respublikalyq estrada-sirk önerı studiiasyn bıtırerde, 1985 jyly mamyrdyŋ 23-ı künı memlekettık emtihandy qabyldauǧa Ǧarifolla Qūrmanǧalievtyŋ Müsılım Abdullin (memlekettık emtihan komissiiasynyŋ töraǧasy), Bolat Kenjebaev (studiia direktory), Raqym Bölegenov (studiia direktorynyŋ oqu ısı jönındegı orynbasary), Beken Jylysbaev (Halyq ärtısı, änşı, professor), Säniia Tolsunova (oqytuşy), Ǧapparov (mädeniet ministrlıgınen, atyn ūmyttym), Jänıbek Kärmenov (Qazaqstan Lenin komsomoly syilyǧynyŋ laureaty, änşı), Qalybek Aqtaev (Ǧarifollanyŋ kömekşısı, änşı, ūstaz) taǧy basqa da adamdarmen bırge qatysyp, özınıŋ aq batasyn berıp şyǧaryp salǧan sondaǧy soŋǧy töl şäkırtterı bızder edık: Säule Janpeiısova,Saǧadat Raqmetjanov, Kümısai Baitıleuova, Meiramgül Oraşeva, Mūhit Bıränov jäne men, Börıbai Kärten. Ǧarifolla Qūrmanǧaliev 1939 jyly Eŋbek sıŋırgen ärtıs, 1954 jyly Halyq ärtısı, 1978 jyly Memlekettık syilyqtyŋ laureaty ataqtaryn ielengen. Eŋbek Qyzyl Tu, Qyzyl jūldyz ordenderımen marapattalǧan. Qazaq än önerınıŋ ırı qairatkerı, etnograf, jyrşy, pedagog Ǧarifolla  Qūrmanǧaliev 1993 jyly qaŋtardyŋ 24-ınde keşkılık dünieden ozdy, qaŋtardyŋ 27-sı künı Almaty qalasynda Keŋsai ziratyna jerlendı.

---

                                                                       Börıbai  KÄRTEN,

                                                                   joǧary sanattaǧy muzyka mamany,

qazaq tılı men ädebietı magistrı