Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtyńoryndaýshylyq máneri – etnostyq mádenıgenofondymyzǵa qosylǵan dástúrliánshilik mekteptiń ozyq úlgisiniń biriekeni belgili. Alaıda tarıhy, bitim-bolmysy áli de jan-jaqty zerttelýi, bir júıege túsirilýi kerek. Ónertaný ǵylymy úshin sózsiz úlken paıda. Keıingi zertteýshilerge baǵyt-baǵdar, nusqa-jol bolatyny jáne anyq. Biz de Ǵarıfolla ata Qurmanǵalıevqa qatysty tikeleı ózimiz kýá bolǵan jaıttardy,jınaqtaǵan derekterimizdi shama-sharqymyzsha saralap, suryptap ustaz ónernamasyna boılaýdy jón sanadyq.
Nátıjesinde «Ǵarıfola sal» atty derekti hıkaıat, «Halyq kompozıtory, aqyn Muhıt sal Meralyulynyń ádebı murasy» degen monografııa jazylǵan edi. Bular kezinde yqshamdalyp túrli merzimdi basylymdarda, ǵylymı jýrnaldarda jarııalanǵan-dy. Keıin baspadan jınaq bolyp shyqty. Batys ólkesiniń dástúrli án óneri tarıhyna qatysty naqty málimetter bilgisi kelgen qaryndas úshin jańa atap ótken zertteýlerimizdegi derekterdi qaıta júıelep, el nazaryna usynyp otyrmyz. Sonymen, Ǵarıfollanyń ákesi Qurmanǵalı 1880 jyly týǵan. Alty aǵaıyndy eken. Ashyp taratsaq mynalar: Qurmanǵalı (Qońqysh), Yqsanǵalı, Hamıdolla (Mámı), Bazeke, Ýálıolla, Ǵubaıdolla. Bulardyń bári de Dáýletten óredi. Dáýlet – Dosymnan. Al, Dosym – Shúretten. Shúrettiń Dosymnan basqa Jáńgir, Esen, Esim, Saqyp atty da uldary bolǵan.
Osy jerde «Qazaq SSR-niń halyq artısi Ǵarıfolla Qurmanǵalıev jóninde» dep túzilgen qolymyzdaǵy geneologııalyq shejireni nazarǵa usyna keteıik. Kestede bylaı: «Baıuly – Alasha – Atymys – Qazbek – Shotqara – Qasabolat – Shúret – Dosym – Dáýlet – Qurmanǵalı – Ǵarekeń». Onda «Shemany jasaǵan fılologııa ǵylymynyń kandıdaty Ǵubaıdolla Aıdarov» dep qosa tańbalanǵan. Salystyra qaraǵanda, shejire biz taratqan adamdar attaryn dálme-dál qaıtalaıdy jáne sony esimdermen odan ári tolyqtyra túsedi.
Ǵarıfollanyń sheshesi Jańyl 1885 jyly dúnıege kelgen. Ol – Ysyqtyń qyzy edi, onyń Sary Ysyǵy.Ákesi Qurmanǵalı 1913 jyly opat bolady, ile kóp uzamaı 1918 jyly anasy da fánıden baqıǵa ótedi. Sóıtip qarshadaı bala tuldyr jetim qalady. Biraq, aǵasy Ǵubaıdollanyń arqasynda joqtyq kórmeıdi. Sezimtal baýyrdyń alqaýymen bala Ǵarıfolla ánshilik jolǵa túsedi. «Ulttyq sananyń qalyptasýynyń bastaýy sol ult quramyndaǵy jeke tulǵalardyń ıgi ádetterinen bastalady», – degen tujyrym shyndyqqa negizdelgen. Ǵarıfolla: «Men bala kezden qumarlandym ánge. Qaratóbe jaqta Ábýǵalıdyń Qumary, Saǵymqoja, Sartaı, Jarylqaǵan, Nurmaqan degen jyrshylar boldy. Halyq solardy tamashalaıtyn toı-topyrda, olardyń áýen-sazdaryn bosaǵada tyńdap otyryp-aq qaǵyp alatynmyn. Aǵalarym – Hamıdolla, Ǵubaıdolla meni sandyqtyń ústine shyǵaryp maqtap-maqtap án salǵyzady. Keıde ózderi ádepsizdeý óleńderdi de úıretip qoıady, ony da aıtqyzyp qyran-topan kúlkige batatyn», – dep eske túsiretin-di ónerdegi alǵashqy qadamy týrasynda.
Áleýmettik ortasynyń yqpaly – jasóspirim Ǵarıfolla daryn-qabiletiniń odan ári damyp jetilýine negiz qalaı túsken. Ol ataqty sal Muhıttyń týǵan nemeresi, Náýdiń uly Shaıqydan da sabaq alady. Bul jóninde akademık Ahmet Jubanov bylaı dep jazypty: «…Ǵubaıdulla, Hamıdullalar Aqkóldiń qumyn qystap, jazda Shubarqudyq, Qumsaı, Saraljyn aralarynda kóship júretin. …Muhıt balalary …kóship júretin Jympıty mańy alys bolmaı, Ǵarıfolla Shyntas, Shaıqymen kezdesip turatyn boldy. Bul ekeýi Muhıttyń án repertýaryn da, oryndaýshylyq ádisin de qaz qalpynda alyp qalǵan, keıbir jaǵdaılarda Muhıttan kem túspeıtin mýzyka qaıratkerleri boldy. Ǵarıfolla endi Shyntas pen Shaıqyǵa án jaǵynan shákirt bolyp, olardyń qasyna erip el aralady. …Bir jaǵynan ózderi dem alý úshin, ekinshiden úırene bersin dep, aıt-toıda, bazar-jıynda Shyntas, Shaıqy ándi kóbine Ǵarıfollaǵa aıtqyzady».
Osy máselege baılanysty ózimiz talaı ret qulaǵymyzben estigen, ustazymyzdyń jıi qaıtalap aıtatyn myna bir sózderi de áli kúnge deıin jadymyzda: «Men ándi Shaıqydan úırendim. Múshel jasqa tolar-tolmastan qasyna erip, atqosshylyqta júrdim. Ýaı, onyń ánshiligi sumdyq edi. Tor tóbel aty boldy. Qaıda jıyn-toı, sonda áketetin mingestirip. At ústinde án salady sondaıda, jazyq dalada kele jatyp. Birazdan soń: «Al, Ǵarıfolla, sen sal», – deıdi. Bógelmeımin, basam. Ánimdi aıaqtaǵan soń jaryqtyq: «Oı, quldyǵym, túbi myqty ánshi bolasyń», – dep baýyryna qysatyn. Sonda deımin-aý, Shaıqynyń e-eń joǵarǵy daýysyna únimdi úsh tynys alyp baryp áreń teńestiretinmin. «Dıdardy» salǵanda… qudaı salmasyn, aıtatyny joq», – deıtin ylǵı da.
Osy tusta toqtala ketpese bolmaıtyn bir jaıt bar: Qazaqstannyń batys aımaǵynyń ánshilik dástúri týraly, onyń búgingi kúnge deıin óshpeı, úzilmeı jetken tarıhyn sóz qylsaq, qalyń baıtaqqa áli de kúngeıinen kóleńkesi basym belgisiz tustary jeterlik. Sonyń biri – Jaıyq qazaqtarynyń (geografııa ǵylymyboıynsha Aqtóbe jeri de Jaıyq alabyna jatady) Muhıt úlgisindegi án mektebiniń óz dárejesinde qaımaǵy buzylmaı saqtalýynda atqarǵan eńbegi, ózindik orny bar aıtýly daryn ıesi Shaıqy ónernamasy. Esimi tıisinshe atalyp, baǵalanýy kerek-aq.
Shaıqy ánshi babamyzdyń baýyrynda ónerge beıim, óte zerek bolyp ósedi. Jympıtyda, keıin Elekte eki klastyq orys mektebinde oqyǵan. Atasy sal Muhıttyń ánderin babyna keltire salyp týǵan óńirine ataǵy jaıylady. Skrıpka men dombyrany sheber tartady. Tazbala, Sáýlebaı, Boǵda, Abyl kúıleriniń nasıhatshysy, vırtýoz dombyrashy eken. Muny:«Muhıt …orystyń ánderin de aıtyp, bı mýzykasyn dombyraǵa tartatyn bolǵan. Ásirese … inileri: Júsip, Aqjan, Saqyp, Shaıqy (nemeresi.- B.K.) – beseýi qosylyp orystyń «Nevozvratnoe vremıa» degen valsin tartqanda orys poselkesiniń tyńdaýshylary uıyp qalady eken…» – degen málimet kózderi bekite túsedi.
Shaıqy ómirden erte ozady. Ókinishke qaraı, onyń neshe jasynda opat bolǵany jóninde esh naqty málimet joq. A.Zataevıch: «Shaıha Karataev, vnýk znamenıtogo Mýhıta Karataeva, po obemý prıznanııý schıtavshıısıa dostoınym preemnıkom svoego velıkogo deda, naslednıkom ego gromadnogo darovanııa ı prodoljıtelem ego pesennyh tradııı. K sojalenııý, mne ne dovelos s nım poznakomıtsıa ı zapısat ego ıspolnenııa, hotıa projıvavshıe v Orenbýrge ýraly, sochývstvovavshıe moemý trýdý, ı stremılıs ýstroıt nashý vstrechý. Slýchılos tak, chto kogda ız Orenbýrga (ne pomnıý horosho, v 22 ılı 23 godý!) byla poslana telegramma, prıglashavshaıa ego prıbyt ız Djambeıty, gde on sostoıal na slýjbe, – prıshel otvet, chto bednyı Shaıha tolko-chto skonchalsıa», – dep jazyp ketipti.
A.Zataevıchtiń ózi buryn kórmegen Shaıqynyń darynyna osylaısha tánti bolýy, odan tyń shyǵarmalar jazyp ala almaǵanyna ókinish qylýy, syrttaı bilýi – inisi Ǵubaıdollanyń da ol jaıynda jaqsy lebizder aıtyp, etnografqa málimetter berýinen. Buǵan etnograftyń:«Gýbaıdolla Mýhıtov – vnýk znamenıtogo ýralskogo baıana Mýhıta, v 1920-1921 godah sostoıal kýrsantom Orenbýrgskoı kavalerııskoı shkoly komandnogo sostava», – degen óz deregi arqyly kóz jetkizýge bolady.
1983-85 jyldary úıinde jıi bolyp, Ǵarıfolla atamyzben suhbattasyp júrgen kúnderde myna bir derekti san márte baıan qylyp edi bizge: «Shaıqyny estııarlaý kezimde kórdim, – deıtin. – Qumshyq, Hankólge kelip án salyp júretin. Aqqubasha, juqaltań jigit edi. Án aıtqanda kúp-kúreń bolyp ketetin. Shaıqy 1922 jyly kóktemde qaıtty – 1921 jyly taýyq jyl edi.Umytpasam, sol otyzdyń ar jaq, ber jaǵynda bolatyn. Ol – Shyntas Qarataevtan on jastaı kishi-tuǵyn».
Ánshiniń «Shaıqy 1922 jyly kóktemde qaıtty – 1921 jyl taýyq jyly edi» dep eskishe jyl sanaý úrdisin qosarlap aıtýynan uly ustazdyń qashan opat bolǵanyn paıymdaı alamyz. Grıgorıan kalendary esebimen jańa jyldyń qańtarda, al, kóneshe naýryzdyń 22-inde kiretini barshaǵa aıan. Sonda Ǵarıfolla burynǵy jyl qaıyrý daǵdysymen Shaıqynyń dúnıeden ótken merzimin naqtylap otyr. Demek, Shaıqy grıgorıan kalendary boıynsha 1922 jyldyń kókteminde, burynǵysha taýyq jylynyń ıaǵnı, 1921 jyldyń aıaǵynda ólgen. Óıtkeni, Ǵarıfolla – eskilikti dáýirde týyp, sol zamannyń úrdis-saltyn kórgen, tárbıesin boıyna sińirgen kisi-tin. Shyǵystyq jyl qaıyrý ǵurpyn sózine qosarlaýy sodan. (Jalpy osy tárizdi ádetter ustaz boıynan jıi kórinis berip qalatyn)
A.Zataevıch te: «1922 jyl, álde 1923 jyl, Orynbordan Jympıtyǵa habar jibergenimizde Shaıqy qaıtys boldy degen jaýap aldyq», – deıdi joǵaryda.
Derekter bir-birimen sáıkes keledi dep sanaımyz. Shaıqy ánshi 1922 jyly baqı bolǵan, burynǵysha taýyq jyly , ıaǵnı 1921 jyly.
Endi ekinshi jaıtke kóshelik. Ol – Shaıqynyń týǵan jyly. Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtyń: «Umytpasam, sol otyzdyń ar jaq, ber jaǵynda bolatyn», – degen sózderimen professor Qubysh Muhıtovtyń da pikiri úndes. «Ómirden erte ketken», – dep edi bizge. Alaıda, týǵan, ólgen jylyn tap basyp aıta almady. Sondaı-aq, ustaz málimeti Shaıqynyń Shyntas Qarataevtan on jastaı kishi ekendiginen jáne habardar qylyp otyr.
Muhıttyń nemere aǵaıyny, Qarataı sultannyń bir násili – Shyntas 1884 jyly týǵan. Shaıqy budan on jastaı kishi bolsa, onda 1894 jyly dúnıege kelgen. Árıne, naqty dáldiktegi emes maǵlumattarǵa súıenip eseptegendikten birer jylǵa beri aýytqýymyz múmkin. Biraq, shama – durys. 28-29 jastarda kóz jumǵan. Pikirimiz joǵarydaǵy málimettermen janasady.
Ónertanýshy ǵalym Zeınur Qospaqov óziniń «Syr tartsaq tarıhynan ánshiliktiń» atty eńbeginde Ǵarıfolla men Shaıqynyń kezdesýin bylaı dep kórsetedi: «Án arasyndaǵy áńgimede Shaıqy oramalymen tershigen mańdaıyn súrtip: «Endi aýyldyń alty aýyzynan aıtatyn adam bar ma? – dep aınalasyna qarap edi, ony quptaıtyn jan tabyla qoımady. – Oıpyrmaı, búkil aýylda án aıtatyn ánshi bolmaǵany ma? – degende Ǵarıfolla sýyrylyp shyǵyp, ándete jóneledi. Áli dombyra tartýdy bilmeıtin ol aýzyn alaqanymen qaǵyp, Muhıt ánderin shyrqaıdy. Esten ketpeıtin kezdesýdi Ǵarekeń: – Shaıqy ornynan turyp, meniń mańdaıymnan súıdi. Óziniń dombyrasyn maǵan berdi de:– Qaraǵym, qaıyrshynyń dorbasy bolady, ánshiniń dombyrasy bolady. Myna dombyra meni de biraz jeteledi. Seni de bir qaraǵa jetkizer. Má, sen al, – deıdi».
Kóńilge qonymsyz. Bul – aqıqatynda Z.Qospaqovtyń óz sózi Shaıqynyń aýzyna salǵan. Shaıqyǵa «Myna dombyra meni de biraz jeteledi. Seni de bir qaraǵa jetkizer. Má, sen al» degizýi ony bizge jas jigit emes, óler shaǵyna taıanǵan qart adam qyp elestetedi. Budan buryn keltirilgen málimet kózderi qalaı desek te Shaıqynyń jas ketkenin shúbásiz aıǵaqtaıdy.
Sóz etken bul jaıttar, shyndyqqa janasymsyz áńgimeler keıingilerdi adastyrady.
A.Zataevıch Shaıqynyń qaıǵyly ólimin bylaı dep jáne tańbalap ketipti: «Prı ego smertı prısýtstvoval Djýmagalıev, soobıvshıı mne prıvodımýıý zdes lıýbımýıý pesnıý pokoınogo «Arman» (nesbyvshıesıa mechty!), – pesnıý, kotorýıý on, po ego slovam, naıgryval na dombre ee mınýt za desıat do katastrofy, poka jestokıı prıstýp kashlıa ne zadýshıl ego na smert!»
Shaıqynyń sol súıikti áni «Armandy» onyń jaqyn aralasqan dosy, derekte aty atalǵan Baq Jumaǵalıev notaǵa jazdyrtqan. Notasy fortepıanoǵa laıyqtalynyp túsirilgen. Tyńdap kórgen edik, muń taby, saǵynysh sazy baıqalyp turdy. Baq – Jympıty ýezi, Jaqsybaı bolysyna qarasty 7-aýyl turǵyny.
Shaıqynyń san qyrly óneri, daryny talaılarǵa kóp yqpalyn jasaǵan. Belgili dombyrashy, kompozıtor Orazǵalı Súıinbekov týraly professor Tymat Merǵalıev bylaı depti: «Dombyra tartýdy alǵash ákesinen úırenip, keıin Muhıt, Shaıqy syndy ánshilerdi tyńdap, ónerge birjola den qoıady».
Orazǵalı – Abyl, Boǵda, Qaýen, Esbaı syndy kúıshiler dástúrin jalǵastyrýshylardyń biri retinde tanylǵan kisi. «Jiger», «Kóktem shabyty», «Tulpar dúbiri» taǵy basqa da shyǵarmalary bar. Ol ánshilikti de ustanǵan.
Sondaı-aq, ákesi Náýmen birge týǵan Shońnyń balasy, óner tarıhynda aty qalǵan Luqpan da Shaıqydan Abyldyń «Abylyn», «Naratýdy», «Qyzyl qaıyń» atty kúı úırenedi.
Osy derekter Shaıqynyń áıgili ánshiligine qosa dáýlesker kúıshi ekendigin, onyń jolyn ustanǵan shákirtteri de nusqa kórsetken ustaz eńbegin jandyrǵanyn aıǵaqtaıdy.
Bir qyzyǵy onyń esimi de bolmysyna dóp keledi. «Shaıqy» arab sózi, mynadaı maǵynalar beredi eken: a) ustaz, úıretýshi, tárbıeshi; á) aqsaqal, din basshysy; b) ǵalym.
Qazirge sheıin Shaıqy ónernamasy arnaıy zertteý nysanasyna ilikpeı keledi. Bizdiki sol tusty kórsetý, nazar aýdartý-dy.
Árıne, Shaıqyǵa qatysty sóz áli de qozǵalar, tyńnan maǵulmattar qosylar. Biraq, biz uǵynýǵa mindetti nárse – Muhıt ánshilik murasynyń órnegin, naqysh-mashyǵyn boıyna jórgeginen sińirgen bir týar daryn – Ǵarıfolla Qurmanǵalıev arqyly Shaıqy ónernamasyn taný. Muhıt pen Ǵarıfollany sabaqtastyrýshy altyn kópir – Shaıqy. Ol osy eki tulǵa aralyǵyndaǵy óz ornyn alýy tıis. Jaıyq óńiriniń ánshilik úrdisin qalyptastyrýdaǵy ózindik roli úlken, aıshyqty da joǵary daýys ıesi, daryndy Shaıqynyń bolmysyn onyń shákirti, alashtan án ozdyrǵan Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtyń úni, án salý máneri arqyly ǵana elestete alamyz.
Akademık A.Jubanovtyń óz eńbekterinde onyń esimin árkez jyly lepespen atap otyrýy, qazaq mýzykasynyń biregeı etnografy ám zertteýshisi A.Zataevıchtiń uly daryndy dáıim ókinishpen eske alýy, ánshilik dabysy shyrqap alysqa ketken sal Ǵarıfollanyń ǵumyr boıy ustaz únine tamsanýmen ótýi – Shaıqy ónernamasynyń qanshalyqty qundy ekenin ańǵartady. Jadta myqtap ustar – jaıt.
Ǵarıfollanyń ómirbaıany týrasynda: «Qurmanǵalıev Ǵarıfolla 1.01.1909 jyly týǵan, qazirgi Oral oblysy Qaratóbe aýdany Aqkól selosy»– dep tańbalanǵan oǵan qatysty derekterdiń bárisinde. Ustazdyń óz aýzynan estigen edik: «1907 jylǵymyn»,– dep aıtqanyn. Alǵash alǵan týý týraly qujatyna túrli belgisiz sebeptermen «1909 jyl» bop túzilip ketken. Árıne, muny qalpyna keltirý múmkin emes. Maqsat – aqıqatty da qosa kórsetip ótý-di.
Ǵarıfolla: «Jamal degen qyzdyń uzatylýynda edi, el nazaryna alǵash iligýim. Ákesi Shynybek jaqyn aǵaıyn, toıǵa arnaıy shaqyrdy. Tańǵa sheıin án saldym sonda. Sodan keıin-aq, aýylda jıyn-saýyq ótse meni izdeıtin boldy», – dep edi bir áńgimesinde. Shynybektiń ákesi – Jaıqoja. Jaıqoja – Balataıdan. Bular da – Shotqara, Aıbas – Shotqara. Ǵarıfollaǵa Shúretten qosylady.
Shynybek – orta sharýa, kózi ashyq, orys tiline jetik bopty. Áıeliniń esimi – Aıdaı, deıdi. Odan Berdiǵalı, Jamal atty perzentter týǵan. Berdiǵalıdan – Maldybaı (1927 jyly týǵan). Jamal 1922 jyly rýy – Baramyq Qarabala degenniń balasy Bákege turmystanady.
Shaıqynyń altyn dıdaryn kórip, odan taǵylym alǵan alǵyr shákirt Ǵarıfolla oryndaýshylyq sheberligin kúnnen kúnge ósire beredi. Burynǵy sal-serilerdiń ustanatyn dástúr-qalybyna elikteıdi. Júırik minedi. Ataqty báıgi bermes sur aty da Ǵarıfolla esimin el arasynda áıgileı túsedi. Ol endi óziniń týǵan óńirimen shektelip qalmaıdy kórshi elderdi aralap ketedi. Buny akademık A.Jubanov bylaı dep kýálandyrady: «…1927 jyly Ǵarıfolla Oıyl aýdanynda, Bórte bolystarynda (Orynborǵa qarasty 1-i jáne 2-i Bórte bolystary degen boldy. A.J.), Orynbordyń qalasynda, ne bary úsh aıdaı ánmen el aralady. Odan keıin Gýrev oblysynda (qazirgi Atyraý oblysy — B.K.), Qaraǵashta, Tabynda boldy. Bul júrgen jerleriniń bárinde de Ǵarıfolla asa syıly ánshi, qurmetti qonaq, halyqqa ótimdi de, súıkimdi de ónerpazy bolyp qabyldandy», – deıdi.
Osydan keıin kóp uzamaı, – ónerimen óstip únemi eldiń kóz aldynda júrip bolmysynyń jurtqa jaqsy tanylýynan bolar, – oǵan basshylyq qyzmet tizgini ustatylady. Buǵan qolymyzdaǵy onyń nazarǵa usynylyp otyrǵan tómendegi eńbek týraly qujatynyń kóshirmesi naqty kýálik beredi.
| Postýplenıe | Ýhod
s doljnostı |
Doljnost | Mesto rabota |
| S IH-28 | IH-1930 | Sekretar Karatıýb.s/soveta | Karatıýb.s/soveta Zap.Kaz.obl.
Kz.Bırlık, Karatıýbınskıı r/n ZKO |
| 1930 | 1931 | Brıgadır | Kz.Bırlık, Karatıýbınskıı r/n ZKO |
| 1931 | 1932 | Sekretar | Kz.Bırlık, Karatıýbınskıı p.soveta |
| 1931 | 1932 | Sekretar | Karatıýbınskıı pos.soveta ZKO |
| I-1932 | VI-34 | Predsedatel | Kz.Bırlık, Karatıýbınskıı r/n ZKO |
| VI-1934 | artıst-solıst teatra | Opera ı baleta ım.Abaıa Kaz.teatr g.Alma-Ata |
Osylaı ótip jatqan kúnderdiń birinde Ǵarıfolla ómirine jańalyqtar enedi. Bul jáıdan da jaqsy habardar A.Jubanov: «1934 jyly kóktemde Jympıtyda, odan az keıin Oralda halyq ónerpazdarynyń slıotterine qatysty. Onda ylǵı birinshi oryndar alyp, sol jyldyń ııýn aıynda Almatyǵa keldi», – dep jazypty.
1934 jyly Almaty qalasynda respýblıkanyń túkpir-túkpirindegi óner talanttarynyń basyn qosqan búkilqazaqstandyq 1 slıoti ótkiziletin bolyp, Ǵarıfolla soǵan qatysýǵa keledi.
Ǵarıfolla osy oqıǵany bylaı dep áńgimelep edi bizge: «1934 jylǵy slıot jarysynda Kókshetaý jaqtan-aý deıim. – Osy arada ustaz mańdaıyn ustap sál oılandy. – Umytyppyn atyn, Musa bolar sirá, ekeýmiz birazǵa deıin teń túsip otyrdyq. Ol da myqty eken, daýysy zor. Ánderi de kóp-aq, birinen soń birin shyǵara beredi. Úsh kúnge sozyldy tartysymyz. Aqyr sońynda birinshi oryndy maǵan berdi jıýrı», – degen-di.
Alqa sheshiminiń bul mánisin ataqty akter, ánshi, Halyq ártisi, oqıǵanyń tikeleı kýágeri Qanabek Baıseıitovtyń: «Ándi sheber oryndaýdan Ǵarıfolla birinshi… oryndy jeńip aldy», – degen málimeti ashyp tur.
Ǵarıfollaǵa baq darytqan týma daryny osy sletten keıin de óner jolynda jańa shyǵarmashylyq qyrlaryn jetildirýge múmkindikter týdyrdy. Bul jóninde sol kezdegi mýzyka teatrynyń dırektory Qanabek Baıseıitov: «Slıot kúnderinde meniń bir ózim teatrǵa shaqyryp jıyrma shaqty ánshimen dogovor jasastym, al horǵa, bıge shaqyrǵan adamdarymyz odan da kóp. Dogovor jasasqan ánshimniń biri osy Ǵarıfolla bolatyn. Eline bir baryp, sodan birjola teatrǵa keletin bolyp kelisti», – deıdi.
Osy kelisim boıynsha Ǵarıfolla 1934 jyldyń maýsym aıynda, – bul joǵaryda nazarǵa usynylǵan onyń eńbek týraly qujattarynda tańbalanǵan, – Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatryna artıst – jeke oryndaýshy bop qabyldanady.
Ǵylym úshin asa mańyzdy sanalatyn qolymyzdaǵy derekterde sóz etilip otyrǵan ýaqyttar aralyǵynda Ǵarıfolla qonys qylǵan meken attary, turǵyn-jaılar orny naqty kórsetilgen, tizip shyǵaıyq: «1) Zap.Kaz.oblast, pos.Karatıýbe, Karatıýbınskıı raıon s 1909g. po 1934g. 2) Alma-Ata gostınıa №4 s 1936g. po 1939goda. 3) g.Alma-Ata, ýl.Vınogradova 56, kv.13 s 1939 goda», – delingen onda.
Osynda Ǵarıfollanyń 1934-1936 jyldar aralyǵynda turǵan jerleri, meken-jaıy ǵana qaǵazǵa túspepti. Bunyń da sebebin anyqtaı keteıik. Sol 1934 jylǵy slıotte Ǵarıfollamen jasasqan kelisiminen keıingi jaǵdaıatty Q.Baıseıitov bylaı dep eske túsiredi: «…Ǵarekeń sýyt telegramma jiberipti: «Almatyǵa semıammen shyqtym», – dep qaı kúni shyqqanyn kórsetipti. Jaz emes, kúz kezinde artıske úı taýyp berý ońaı nárse bolmaıdy, «qaıda ornalastyrsam eken?» – dep qatty sastym. Sóıtip júrgenimde, áıeli Rábıǵany, eki balasyn ertip bir kúni Ǵarıfolla keńseme kirip keldi. Teatrymyz onda qazirgi «Qazaqkonertte» bolatyn. Ary oılap, beri oılap, keńsemniń túkpirindegi bir bólmeni Ǵarıfollaǵa bosatyp berdim. Ol kez úshin ondaı bólme tarlyq etpeıdi, tek sýyqtaý bolǵan bolý kerek. Eki-úsh jyl Ǵarıfolla semıasymen sol bólmede turdy. Sýyq tıip bir balasy (aty –Lımar. — B.K.) sonda qaıtys boldy», – deıdi.
Qanabek Baıseıitov baıan qylǵan jaıttar qujat maǵlumattarymen dál.
Ǵarıfollanyń Rábıǵadan burynǵy birinshi jamaǵaty – Kámshat. Qyzylqurttyń qyzy, jastaı ketken. Budan keıin osy Rábıǵaǵa (1915-1980) úılengen, ákesi Tókeshov Makar 1895 jyly týǵan. Rýy BaıulynyńJádikbaı atalyǵy. Óte kúıli turmys keshken, baı bolǵan. Toǵyz qyz órgen kindiginen, uly joq. Makar 1928 jylǵy sovet ókimetiniń tárkileýine ushyraǵan. Jer aýdarylyp, 1934 jyly dúnıeden ótken. Al, áıeli – Hadısha 1898 jyly týyp, 1944 jyly ólgen. Keıin jazyqsyz Ǵarıfolla da kinálanyp, basy az ýaqyt daý-sharǵa túsken-di.
Ǵarıfolla Makarqyzy Rábıǵadan, – erte shetinegenderin qospaǵanda, – Sáýle (1937), Bolat (1939), Sanat (1941), Shahrızada (1949), Nurlan (1954), Erlan (1956) atty tórt ul, eki qyz kórdi.
Qyzy – Sáýle Qurmanǵalıeva, talantty ánshi, respýblıkanyń Eńbek sińirgen ártisi, pedagog, professor, Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq óner konservatorııasynda sabaq beredi. Nemeresi Merýert Sanatqyzy da mýzyka mamany, ǵalym. Ǵarıfolla – urpaǵy, óneri jalǵasqan baqytty adam.
Ǵarıfolla Qurmanǵalıev ómiriniń sońǵy kezeńine deıin Abaı atyndaǵy Qazaqtyń opera jáne balet teatrynda qyzmet atqardy. Buǵan jalpy sholý jasap óteıik. Ol – Elemes, Shege, Saqan, Molda (E.Brýsılovskııdiń «Jalbyr», «Qyz Jibek», «Er Tarǵyn» jáne «Dýdaraıynda»), Estaı (M.Tólebaevtyń «Birjan-Sarasynda»), Narymbet (A.Jubanov pen L.Hamıdıdiń «Abaıynda»), Tıto (Z.P.Palıashvılıdiń «Daısıinde»), Trıke (P.K.Chaıkovskııdiń «Evgenıı Onegıninde») t.b. beınelerin sheber somdap, partııalaryn kemeline keltire oryndady.
Sondaı-aq, Ǵ.Qurmanǵalıev jeke ánshilik-konerttik ónerimen de halyq qurmetine sheksiz bólendi. Ol shyrqaǵan «Aınamkóz», «Nurjamal», «Ardaq», «Qanapııa», «Bozjorǵa» sııaqty óresi joǵary taǵy basqa da klassıkalyq týyndylarmen qatar Aralbaı, Mahambet, Sartaı, Saǵymqoja, Qumardyń tolǵaý-termelerin qalyń el súıip tyńdaıtyn. Oryndaýshylyq máneri, shandoz úni kóńilderden berik oryn aldy.
Qazaqtyń án mádenıetin ózge jurtqa keńinen nasıhattap tanystyrýda da zor eńbek qyldy. Atap kórsetsek, Sovet Odaǵy kezinde Máskeýde, Lenıngradta (qazirgi Sankt-Peterbýrg), Orta Azııanyń barlyq qalalarynda gastroldik saparlarmen san márte boldy. Alys memleketterge de shyqty: Qytaıda (1950), Polshada (1958), Aýǵanstanda (1960), Monǵolııada (1968) t.b. óner kórsetti.
Ustazdyq etti, shákirtter tárbıeledi. Halyq murasynyń keıinge sabaqtasýyna jáne bir jolmen óstip qyzmet qyldy. Buny ónertanýshy ǵalym B.Ǵızatov: «1967 jyldan Almaty estrada stýdııasynda ustazdyq etti», – dep tańbalapty. Qate. Bir bul emes, kóptegen eńbekterde, maqalalarda shalaǵaılyqtyń saldarynan osylaı jazylyp ketken. Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtyń án oryndaý máneri úlgisindegi klass 1965 jyly ashylǵan. Buǵan Respýblıkalyq estrada-ırk óneri stýdııasyna 1965 jyly túsip, 1967 jyly Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtan tálim alyp shyqqan shákirtteri – Qajybek Bekbosynov, Áskerbek Eńkebaev (respýblıkanyń Eńbek sińirgen ártisteri), Álmyrza Noǵaıbaev (respýblıkanyń Eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri), Nurıpa Eńkebaeva (Omarova), Haıdar Óteǵalıevtar qol qoıyp, kýálik bere alady.
Jadta ustar taǵy bir jaǵdaıat – Ǵarıfolla Qurmanǵalıev osy atalmysh oqý ornynda 1985 jylǵa deıin ustazdyq etti. Biz oqyǵan 1983-1985 jyldar arasynda jıi syrqattanyp aýrýhanada nemese úıinde emdelip uzaq jatyp qalatyn. Ondaı jaǵdaıda sabaqty Ǵ.Qurmanǵalıevtyń pedagogıkalyq is-tájirıbesin qasynda úsh jyl boıy kómekshi bolyp meńgergen, qosalqy oqytýshylyq qyzmet atqarǵan talantty shákirtteriniń biri – Qalybek aǵa Aqtaev júrgizetin. Ándi keıde sol aralyqtarda úıinen de úırenetin edik. Qalybektiń ózi bastap aparatyn. (Oqýǵa túspeı turyp-aq, – 1982-83 jyldar aralyǵynda, – Ǵarıfolladan bir jyldaı konsýltaııa aldym.) Men bylaı da qart ustazǵa kúnara soǵyp turýshy edim. Meken-jaıy: Vınogradov, – Mır kóshesimen (qazir Jeltoqsan atalady. — B.K.) qıylysqan tusta, – 62-úı, 13 páter-di. Ánshi 1939 jyldan ómiriniń sońyna deıin osynda turdy.
Respýblıkalyq estrada-ırk óneri stýdııasyn bitirerde, 1985 jyly mamyrdyń 23-i kúni memlekettik emtıhandy qabyldaýǵa Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtyń Músilim Abdýllın (memlekettik emtıhan komıssııasynyń tóraǵasy), Bolat Kenjebaev (stýdııa dırektory), Raqym Bólegenov (stýdııa dırektorynyń oqý isi jónindegi orynbasary), Beken Jylysbaev (Halyq ártisi, ánshi, professor), Sánııa Tolsýnova (oqytýshy), Ǵapparov (mádenıet mınıstrliginen, atyn umyttym), Jánibek Kármenov (Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty, ánshi), Qalybek Aqtaev (Ǵarıfollanyń kómekshisi, ánshi, ustaz) taǵy basqa da adamdarmen birge qatysyp, óziniń aq batasyn berip shyǵaryp salǵan sondaǵy sońǵy tól shákirtteri bizder edik: Sáýle Janpeıisova,Saǵadat Raqmetjanov, Kúmisaı Baıtileýova, Meıramgúl Orasheva, Muhıt Biránov jáne men, Bóribaı Kárten.
Ǵarıfolla Qurmanǵalıev 1939 jyly Eńbek sińirgen ártis, 1954 jyly Halyq ártisi, 1978 jyly Memlekettik syılyqtyń laýreaty ataqtaryn ıelengen. Eńbek Qyzyl Tý, Qyzyl juldyz ordenderimen marapattalǵan.
Qazaq án óneriniń iri qaıratkeri, etnograf, jyrshy, pedagog Ǵarıfolla Qurmanǵalıev 1993 jyly qańtardyń 24-inde keshkilik dúnıeden ozdy, qańtardyń 27-si kúni Almaty qalasynda Keńsaı zıratyna jerlendi.
Bóribaı KÁRTEN,
joǵary sanattaǵy mýzyka mamany,
qazaq tili men ádebıeti magıstri
