Jaly jelkenşe jelbırep, jer tarpyp, oqyryna şapqan qylqūiryqtylardy jek köretın qazaq balasy bar ma? “Er serıgı – at” degen ǧoi halqymyz. Alǧaş ret atqa mınudı anama ılesıp “Ermen” auylynda tūratyn jezdem Başen Baidoşovtyŋ üiıne pışen şabuǧa barǧanda üirengen edım. “Tory at” degen jūp-juas süikımdı tory taqymyma tigende quanǧanym esımde qalypty. Maǧan bırden ūnady. Qazırgı şarua qojalyǧynyŋ basşysy, sol kezdegı bala, bölem Qūrmanǧazy Başenūly ekeumız jarysyp, ekı atpen Şora özenın kesıp öttık. Sonda baiqaǧanym at üstınde adam erekşe bır küi keşıp, qanattanyp ketkendei bolady eken. Äsırese, kösıle şapqanda. Sol januar kündız jaiylyp, keş bolsa jezdem arbaǧa jegıp, ıŋır salqynymen, keide aidyŋ jaryǧymen şabylǧan pışendı tasymaldaityn. Menen köp qaiyr bolmasa da, qasyna ılestıretın.
Aiyrmen jerdegı şöptı köterıp, arbaǧa tastaimyn. Keşkı tymyq auada şabyndyqtyŋ jūpar iısı tanauymyzdy qytyqtaǧany, şegırtkenıŋ şyryly, Şoradan soqqan qoŋyr salqyn samal, arbany süirep, qūlaǧyn qaişylap, jaly tögılıp jelıp otyratyn tory attyŋ beinesı köz aldyma kelse, boiymdy ötkenge degen saǧynyş kerneidı.
Sūlu da, tektı januar – jylqylardyŋ basqa tört tülıkten bıtımı özgeşe. Onyŋ tuǧan jerıne şeksız berılgendıgıne, iesıne adaldyǧyna, jerşıldıgıne bailanysty aŋyzdar köp. Jolauşy borandy künı jolda qalyp adasqanda atynyŋ basyn jıbere salsa bolǧany ol tūratyn jerın aina-qatesız tauyp barǧanyna ömırde dälelder az emes. Üiırın şaşau şyǧarmai, qasqyrǧa bermei taŋ atqanşa alysqan aiǧyrlar jaily da kıtaptardan oqyp östık. Bır qyzyǧy jylqy january qai närsege de jyldam üirengış. Atys-şabysqa toly filmderdı qarasaŋ kaskaderlermen bırge qūlap, tıptı ötırık ölgen bolyp jata qalǧanyn da baiqap jürgen şyǧarsyzdar. Mūndai triukterdı basqa bırde-bır januar jylqydai äserlı etıp oryndai almaidy. Jylqylar qysta da ielerıne salmaq salmai tebınde jüredı. Adamdardyŋ keide jūmysqa jaqsy adamdarǧa “Jylqy siiaqty şarşamai jüre beredı” dep baǧa beretını bar. Sondyqtan jylqy jyly tuǧanymdy da maqtan tūtamyn.
“Qazaq – jylqy mınezdı halyq” degendı bır jerden estıgenmın.
Ötken ǧasyrlarda köşpelı ömır sürgen alaş jūrtynyŋ är balasy at qūlaǧynda oinap öskenın bılemız. Tarihqa bet būrsaq älemnıŋ jartysyn jaulap alǧan türkı taipalary köz aldymyzda tūra qalady. Qaharly Rimdı qūlatqan Edıl (Attila), 320 myŋ qytai äskerıne 10 myŋ qolmen qarsy şauyp, taisalmai şaiqasqan Möde, türkı qaǧanatyn bekıtken Qapaǧan, Kültegın, taǧy basqa babalarymyzdyŋ osy jolda senımdı serıgı bolǧan da kielı januar – jylqy. Ülken-kışısı, bai-kedeiı tegıs atqa qonyp, seldei lyqsyǧan qalyŋ qoldy köz aldyŋyzǧa elestetıp körıŋızşı. Qorqynyş tudyrary haq. Türkıler jolyndaǧy jaudyŋ bärın jaipap ötken. Ol kezde jylqysy köp el qazırgınıŋ atom qaruy bar memleketındei küşke ie bolǧan. Körşılerı qūrmettep, jaulary tısın batyrmaǧan. Köşpendıler jylqynyŋ etın, sütın, terısın, tezegın, tıptı qylyn da paidalanǧan. HH ǧasyrdyŋ ortasyna deiın jylqy kölıktık maŋyzyn joǧaltpady. Qazırgı taŋda alaman bäige, jorǧa jarys, qyz quu, kökparlarda ielerıne bairaq syilap jürgender de Qambar ata tūqymy. Aǧylşyn ǧalymdary qazaq jerındegı taipalar eŋ alǧaş, osydan 6 myŋ jyl būryn jylqyny qolǧa üiretkenın däleldegen. Orys ǧalymy A.Vilkins: “Qazaq jylqysy arqyly bız, orystar jylqyǧa qolymyz jettı” dese, orys armiiasynyŋ generaly İ.Babkov: “Qazaqtar kazaktarǧa qaraǧanda tamaşa şabandoz, jaqsy jauyngerler boluy üşın olarǧa tek qaru jetpeidı. Eger qarulary bolsa, olar bızdıŋ emes, bız olardyŋ aitqanymen jürıp, aidaǧynyna köner edık” dep moiyndasa, HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynda Zaisan kazak-orystarynyŋ atamany N.Riabuşkin: “Qazaq atqa mınse qaşsa qūtylady, qusa jetedı. Attan tüsıp jaiau jürgen qazaqty körseŋız, būdan momyn, būdan baǧynyşty halyq joq. Sondyqtan būl halyqty müldem atsyz qaldyru kerek” deptı. Jylqynyŋ otany qazaq jerı bolǧandyqtan alaş jūrtymen bırge olar da repressiiaǧa ūşyrady. Qazan töŋkerısıne deiın saiyn dalamyzda 8 million qylqūiryqty jortyp jürse, 1929-1931 jyldary sodan qalǧan 4 million jylqynyŋ 80 paiyzy qūrtyp jıberılgen. “Eŋ bırınşı qazaqtardy jylqysynan aiyru kerek, sonda olardan juas, beişara halyq bolmaidy” degen eken qanqūily Goloşekin bır sözınde.
Halyq medisinasy qysta jylqy etın jegen adamdardyŋ köp toŋbaitynyn aitady. “Qymyz qyryq türlı dertke em” deidı dana jūrtymyz. Bie sütınen aşytylatyn qymyzdyŋ därulık qasietın qazır resmi medisina da moiyndap otyr.
Erterekte el arasynda tuberkulezge şaldyqqandardy qymyzben emdegen. Qymyzdyŋ qasietı jaily “Qazaqtyŋ halyq medisinasy” kıtabynda: “Qymyz – şipaly susyn. As qorytuǧa kömektesedı. Denenı, jüikenı quattandyrady, ūiqyny tüzeidı. Ökpe tuberkulezıne şipa bolady. Köŋıldı köterıp, ruhtandyrady. Ūzaq nauqastan keiın aryqtap, denenıŋ älsızdenuıne, sozylmaly ökpe tuberkulezıne mausymnyŋ soŋynan şıldenıŋ aiaǧyna deiıngı qymyz öte jaqsy em bolady. 3 aiǧa deiın nauqas adam şamasyna qarai 1-2 litrge deiın künıne 2-3 ret ışkenı jön. Sonymen qatar qymyzdy jiı paidalanu aǧzany türlı aurulardan aryltyp, adamnyŋ olarǧa qarsy tūruyna küş beredı” delıngen. Orystyŋ ataqty ǧalymy V.İ.Dal: “Qymyz ışudı ädetke ainaldyrsaŋ, basqa susyndardan görı onyŋ artyqşylyǧyn erekşe sezınesıŋ. Osynau şipaly susyn aştyq pen şöldı bırden basady, deneŋdı salqyndatady. Eger qymyzdy üzbei ışseŋ, bır aptadan soŋ özıŋdı sergek sezınesıŋ. Densaulyǧyŋ tüzelıp, tynysyŋ keŋidı, jüzıŋ jarqyrap şyǧa keledı. Ony basqa qorek türlerımen eşbır salystyruǧa bolmaidy” degen eken. Ǧalymdardyŋ pıkırıne süiensek, denı sau adam aǧzasyna täulıgıne orta eseppen 50 mg S därumenderı kerek bolsa, qymyzdyŋ bır litrınde ol 200-250 mg. Şipaly susynda söl böludı, jürek jūmysyn jaqsartatyn V därumenderı, V1,V 2,V 3 , onyŋ ışınde qannyŋ jasaluyna qatysatyn V12, aǧzanyŋ qartaiuyn tejeitın S toby därumenderı, lipoid, A därumenderı mol. Qymyz – naǧyz antibiotik. Ol aǧzaǧa taraǧasyn ışektegı şıru prosesın tejeidı. Şırıtetın mikrobtardy, ışek taiaqşalaryn, sarǧyş stafilokoktardy qyryp-joiady. Qūrt auruy, süzek, dizenteriia, kül (difteriia) bakteriialaryna tosqauyl qoiady. Būdan özge qymyzdyŋ qūramynda 8 S spirttı qyşqyl bar ekendıgı zerthanada däleldengen. Al, odan boza daiyndasa 12 S -ǧa deiın barady. Babalarymyzdyŋ “Qymyz ıştım, qyzara börttım” degenı soǧan bailanysty aitylsa kerek.
Ärdaiym alda jüretın Europa taǧy da aldymyzdy orap kettı. Bügınde qymyz öndırumen Germaniia, Gollandiia, Avstriia, İtaliia memleketterı ainalysa bastaǧan. Nemıs ǧalymdary qymyzdyŋ emdık qasietın däleldegennen keiın küllı Europada oǧan degen sūranys jyl saiyn arta tüsude. Öitkenı būl tabiǧi därını közı aşyq, jaŋalyqty bızge qaraǧanda tez qabyldaityn Europa jūrty bırden joǧary baǧalap, qol jetımdı qyluǧa küş salǧan. Bır ǧana Germaniiada qazır osy öndırıspen 50-ge tarta käsıporyn ainalysady (bızde bar bolǧany 10 şaqty käsıporyn ǧana). Juyrda Almatyda ötken “Gastroenterologiia – 2011” halyqaralyq kongresıne qatysqan, Germaniiadan kelgen qonaq Gans Solman: “Qazır Europa elderınde qymyzǧa degen sūranys öte joǧary. Bızdıŋ bie sütınen jasalǧan önımderımızdı Fransiia, Gollandiia, Belgiia elderı talap alady desek artyq aitqandyq emes. Ärine, būl rette qymyzdy paidalanu dästürın qazaqtardan alǧanymyzdy moiyndaimyz. Bır qymyzǧa qarap-aq qazaq halqynyŋ danalyǧyn aŋǧaruǧa bolady. Qazaq dalasynda qymyz jasau täjıribesı bar, endı tek alǧa qarai sony damytu qajet. Jylqylardyŋ jaqsysy da osy qazaq jerınde. Öndırıske küş salsa jetıp jatyr” degen-dı. Kärı qūrlyqta qymyz bızdegıden 60 ese qymbat tūrady. Qazaqstanda 1 litr qymyz 500 teŋge töŋıregınde bolsa, Europa elderınde onyŋ 1 litrınıŋ qūny 7-8 myŋ teŋgege jetıp jyǧylady. Mūny tekke aityp otyrǧanymyz joq. Nege bızde osy öndırıstı jandandyrmasqa? Jerımızde jylqy köp emes pe? Elımızde şaǧyn jäne orta biznestı qoldauǧa män berılıp otyrǧanda mümkındıktı nege paidalanyp qalmasqa. Germaniia qymyzǧa degen patenttı ielenıp alǧandyqtan şetelge şyǧara almaspyz, alaida ışkı sūranysty öteuge jūmystanuǧa bolady ǧoi. Jastardyŋ arasynda ūlttyq taǧamymyzdyŋ qadır -qasietın nasihattasaq, el arasynda maskünemder azaiyp, türlı aurular men ölım-jıtım azaiar edı. Mysaly, Şymkent oblysynyŋ Tölebi audanynda Dihanköl degen auyl bar. Osynda tūratyn 300 otbasy qymyz öndırumen jan baǧuda. Ortalarynan Ūlbosyn Qabylova men onyŋ ūly Erlannyŋ şaŋyraǧyn turisterdı qabyldaityn oryn retınde bölıp, sertifikat alyp bergen. Dihanköl auylynyŋ qymyzy bal tatityndyǧymen äigılı. Onyŋ basty sebebı qymyzdy baptau men şöptıŋ şüigındıgınde. Mūnda qūnan qymyz, dönen qymyz, bestı qymyz dep atalatyn susyndar daiyndalady. Qymyzşylar kübını ystyq sumen juyp, kiıkotymen ystaidy. Äuelı şöptı tūtatyp, kübınıŋ ışıne tütın toltyrady. Tütın ydystyŋ auzynan şyqqanda jaŋa sauylǧan süttı qūiyp, betın jauyp qoisa, kiıkotynyŋ hoş iısı sütke sıŋıp ketedı. Auyldaǧylardyŋ aituynşa köktemde kök şöptı jegen bienıŋ sütı sūiyq, al küzde şöp qataiǧan kezde qūnarly bolatyn körınedı. Eŋ alǧaşqy turist ǧalamtor arqyly habardar bolyp Şveisariiadan kelıptı. Sodan berı Dihankölge sonau Daniiadan, Niderlandydan, Polşadan, Angliiadan keluşıler azaimaǧan. Dihanköl auylyn mysalǧa keltırıp otyrǧan sebebımız bızde de bır käsıpker qymyz öndırudı qolǧa alsa degen tılek. Jerımızdıŋ tabiǧatynyŋ özı ekoturizm ortalyǧy boluǧa sūranyp tūr emes pe?
Kezınde elımızde qymyzben emdeitın şipajailar bolyp edı, qazır onyŋ bırı joq. KSRO kezınde Kudriaşov auruhanasynda syrqattarǧa qymyz berılıp, talai jandar ökpe auruynan sauyǧyp şyqty. Süiındık öŋırınıŋ tärbielegen bäige attary ylǧi jüldelı oryndardan körındı. Orta qyrdyŋ daŋqty jylqyşylary Zūlhaş Izteleuov, Mūqyr Dılmūhanov, Mädi Bekeev, künı keşe ömırden ötken Uäliolla Joljanov, onyŋ üzeŋgıles serıgı Sadiqūl Jaŋabaevtyŋ esımderı el esınde mäŋgılıkke jattaldy. Solardyŋ ūrpaqtary jylqydan qol üzbegenımen aldyŋǧy tolqynnyŋ ızın jalǧastyra almauda. Audanymyzda “Rsai” şarua qojalyǧynyŋ jetekşısı Mübina Utova asyl tūqymdy qazaq jylqysyn ösırumen ūzaq jyldar şūǧyldanyp, jaqsy nätijelerge jetude. Keŋes Odaǧy kezınde audanymyzda, Ganiuşkin selosynyŋ Qūrylysşylar poselkesınıŋ batys jaǧynda “Qymyzhana” degen oryn boldy. Alystan at arytyp kelgenderdı ülkenderdıŋ sonda aparatyny esımızde qalypty. Bıraq, onda qymyz satylyp jarytqany şamaly.
Qazır oilap qarasaq ūlttyq qūndylyqtarymyzǧa män bermegendıkten bırtındep olardy şeteldıkter iemdenude. Bügın Germaniia qymyzǧa, evreiler şūbatqa patent alsa, erteŋ taǧy bıreuı qara dombyramyzdy bızdıkı dep jürmesıne kım kepıl. Qymyzdy öz jerımızde, jylqynyŋ Otanynda daiyndasaq ǧana ketken esemızdı qaitaramyz. Ärı turizmdı damytyp, qymbat ta şipaly susyndy tabys közıne ainaldyramyz. Jerınde eşbır qazba bailyǧy joq Japoniia joǧary tehnologiialardy öndıru arqyly damyp otyrǧanyn bılemız. Künşyǧys elınen ülgı alyp, paida keltıredı degennıŋ bärın ıske qossaq, naryq zaŋynyŋ talabyn oryndaimyz. Meilı, bızde tau men eskı qorǧandar bolmai-aq qoisyn, esesıne şalǧyndy dalamyz ben tamaşa säigülıkterımız bar ǧoi. Söz soŋynda “Elım” degen azamattar qymyz öndırısıne köŋıl bölıp, onymen ainalysqysy keletın käsıpkerlerdı, jylqyşylardy qoldasa, nūr üstıne nūr bolar edı degımız keledı.
Qanat ǦŪMAROV