35 jasynda Balýan Sholaq Kókshetaý qalasyndaǵy úlken jıyndarda 51 put (1 put – 16 keli), ıaǵnı 830 keli bolatyn kirdiń tasyn kóterip, dúıim jurtty tań qaldyrypty. Alaıda, búginde «Qazaq qosyp aıtpasa nesin aıtady? 80 keli kir tasty on ret kóterip, ony kóbeıtip, 830 keli kóterdim degen shyǵar» nemese «830 keli kóterdi degenge kim senedi?» deıtin kúmánshil, kinámshil qazaq ta tabylyp jatyr. Grek ádebıetindegi ańyzdardaǵy qaharmandardyń erligine kózin jumyp, aýzyn ashatyn bizdiń qazaq óz atasy «osylaı istepti!» dese, ernin sylp etkizip, murtynan kúletini bar. Shyndyǵynda, Balýan Sholaq 830 keli kir tasty kótergeni týraly derek te, dálel de jeterlik. Al, Balýan Sholaqtyń osy rekordyn álemde jańartqan adam bar ma eken?..
Jazýshy Sábıt Muqanovtyń «Balýan Sholaq» eńbeginde palýannyń tulǵasy aıyryqsha sýretteledi. Onda: «Jurttyń aıtýynsha, Balýan Sholaq atan ógizdi buzaýdaı arqalap áketedi, etine temir qysqash batpaıdy, bilekteı temirlerdi symdaı buraıdy, asaý atty jalǵyz ustap úıretip minedi, attyń ústinde «shaıtandaı», záýlim qorǵandardan mysyqtaı qarǵıdy, denesine oq ótpeıdi, qylysh kespeıdi, aǵash úıdiń qabyrǵasyn basyman súzip qulatady, darııa kólderden úırekteı júzip etedi, júgirgende jóbishendi atqa jetkizbeıdi, bir jeýine bir taıdyń eti juq bolmaıdy, kıimdi saldarsha malynyp, kıinedi, qyzdyń qalyńmalyna bermeıtin at minedi, er-turmany jarqyraǵan altyn men kúmis. Sóılese ketse, aldyrmaıtyn sheshen, qasarysqan adamyna meıirimsiz, dosyna qoń etin kesip berse, «e» demeıtin shydamdy. Daýys bitkenniń ánshisi, saýsaq bitkenniń dombyrashysy jáne syrnaıshysy, júrgen jeri oıyn-saýyq…» – dep keltiredi.
Osyny oqyp, Balýan Sholaqpen tanysa berińiz
«Balýan» degen sóz – Sholaqtyń kúshine baılanysty halyqtyń ózi qosqan at. Ol óziniń «Sentıabr» degen óleńinde:
Bul kúnde otyz beste meniń jasym,
Qamaldyń buzyp júrmin taý men tasyn.
Keshegi sentıabrdiń bazarynda,
Kóterdim elý bir put kirdiń tasyn
Jıylyp orys-qazaq tań qalysty,
Boldy dep Qaharmannan mynaý basym.
Zalog sap jetpis bes som kúreskende,
Syndyrdym Karon balýan qabyrǵasyn… — deıdi.
Mine, 1899 jyly 35 jasar Balýan Sholaq orys palýany Karonmen (Ivan Koren) kúresip, onyń qabyrǵasyn syndyrady jáne 51 put, ıaǵnı 830 keli kir tasty kóterip, jınalǵan jurtshylyqtyń aýzyn ashtyryp, tańdaıyn qaqtyrady. Dálirek aıtsaq, barlyǵy 830 keli bolatyn alty tasty biriktirgen Balýan Sholaq aldymen tastardy jalpaq qaıyspen matastyryp, moınyna iledi de, tizerlep otyryp denesin jazyp alady. Sodan soń oń tizesin kóterip, moınyndaǵy qaıystan eki qolymen ustap, «arýaq!» dep turyp ketedi de, aıaǵyn alshańdata basyp júre bergen eken. Al, kúni-túni sportpen aınalysyp júrgen aýyr atletterdiń kótergen temiriniń salmaǵy qansha eken?
Balýan Sholaqtyń kótergen kir tasy búgingi bir jeńil kóliktiń salmaǵymen shamalas.
Ataqty chempıon grek balasy Akakıd Kahıashvılıs 1996 jyly Atlantada 235 keli shtangany kótergen. Sol jyly ýkraındyq Tımýr Taımazov 236 kelini áýpirimmen baǵyndyrǵan. Aleksandr Kýrlovıch (Belarýs) 260 keli kóteripti. Iran azamaty Hýsseın Rezazade 263 keli shtangany boıynan asyryp, 2004 jyly óz salmaǵy boıynsha álemdegi alapat kúsh ıesi dep tanylǵan. 1988 jyly Gınnestiń rekordtar kitabyna engen Leonıd Taranenko 266 kelini kóterip, álemdegi teńdesi joq aýyr atlet delindi. Al, paýerlıftıng boıynsha, 1994 jyly amerıkandyq Sheın Hemmen 447,5 kelini áreń kóterse, taǵy bir amerıkandyq Kırk Karvoskı 1995 jyly 455 kelini baǵyndyrǵan eken. Bulardy salystyrmaly túrde berip otyrmyz. Qansha jerden osyndaı derektiń túr-túrin túgendeseń de, jaýyryny jerge tımegen qazaq balýany Sholaqtyń 830 kelini kótergen alapat kúshine jetpes. Qazirgi ýaqytta ómir súrse, aqparat quraldary arqyly onyń «pııary» jer jahandy jańǵyrtar edi.
Esterińizge sala keteıik, onyń esimin de halyq osy sońǵy ónerine súısingendikten erkeletip, jas kúninde saýsaǵyn úsitip alýyna baılanysty «Balýan Sholaq» dep ataǵan. Al, azan shaqyrylyp qoıylǵan aty – Nurmaǵanbet. Kókshetaý óńirinde týyp ósken. Ákesi Baımyrza aǵash sheberi bolǵan. Ákesine qaraǵanda, sheshesi Qalampyr qarýly kisi bolǵan deıdi. Balýan Sholaq ta osy anasyna tartyp, teńdessiz alyp kúshtiń ıesi bolǵan. «Alyp — anadan» degen osy. Tipti, 14 jasynda 20 jasar jigitterdi jyǵyp, jer jastandyryp júrdi. Sonymen birge 14 jasynan bastap at qulaǵynda oınaǵan sportshy boldy. Shaýyp kele jatqan at ústinde ár túrli kúrdeli jattyǵýlardy sheber oryndap, qazaqtyń dalalyq ırk ónerin kórsetken.
Rasynda, qazaqta osyndaı alyp ıeleri kóp bolǵan. El aýzynda 830 keli turatyn kir tas túgil odan da aýyr salmaqty buıym ǵurly kórmeıtin qazaqtar týraly derekter kóp aıtylady. Máselen, eki ıyǵyna eki adam minip otyratyndaı Baıǵabyl degen alyptan bireýler surapty: «Nege basqa palýandar sekildi kúresip, osy ýaqytqa deıin baǵyńdy synamadyń?» – dep. Sonda ol: «Menimen kúresetin adam bolǵan joq», – dep jaýap beripti. Birde egistikti taptamasyn dep Baıǵara óziniń astyndaǵy tulparyn arqalap ótken eken. Al Qajymuqan Baıanaýylda Sýbek ustanyń qurmetine bir tonnadan kem emes aýyr tasty ákelip qoıǵan kórinedi. Sonymen qatar, jazýshy Sábıt Muqanov: «Qajymuqannyń myqtylyǵyn Omby ırkinde kórdim. Temirjol relsin túregep turǵan qalpynda ıyǵyna teńdeı artyp, eki basyna on-onnan jıyrma kisi mingizgende, relstiń eki jaǵy maıysyp, ıilgen bastary jerge tıdi. Jýandyǵy bilekteı jumyr temirdi beline orap, qaıta jazdy. Shalqasynan jatyp, tósine jalpaq qalyń taqtaıdy kópir ǵyp tósedi de, eki qolymen eki tizesin kópir qyp, «kópir» arqyly par atqa jegilgen árqaısysynda 100 puttan eki-úsh arba ótkizdi» deıdi. Al, Qajymuqannyń zamandasy, alyp kúsh ıesi Qaıdar Ospanov vagonnyń 1600 keli bolatyn dóńgelegin kótergen eken. Bulardyń kótergeni Balýan Sholaqtyń 830 keli bolatyn kir tasynan asyp ketedi. Mine, osyǵan qarap, qazaqtyń rekordyn tek qazaq qana jańarta alatyny sózsiz ekenine daýyńyz bar ma?
Balýan Sholaqtyń ánderi
Atadan ul týmaıdy mendeı sabaz,
Túrmede jatyr eken óńkeı mańǵaz.
Alty kún aq túrmede boldym qonaq,
Túsirdi merýaıdan maǵan qaǵaz.
Aqylym bir basymda emes arzan,
Taýanym shaǵylǵan joq bul qaǵazdan.
Qaǵazdyń men túrine qarap tursam,
Jeti jyl kátirgige meni jazǵan.
Boıyma kúsh bitkenge ettim shúkir,
Qajysam abaqtyda betke túkir,
Temirin eki julqyp tartqanymda,
Kirpishi jerge tústi kútir-kútir.
Asty ǵoı bul arada meniń aılam,
Qurǵanym bala jastan bári saıran.
“Iapyra-aı, bul ne qylǵan zor tajal” dep,
Sol jerde orys-qazaq boldy qaıran.
Ǵalııa
Aıym da sen, Ǵalııa-aý, kúnim de sen,
Oń qabaǵym tartady kúlimdeseń.
Meniń kóńilim, Ǵalııa daýalasyn,
Aýǵan túıe sekildi beıimdeseń.
Qaıyrmasy:
Oıpyr-aý, jan sáýlem,
Ǵalııa-aý, betińnen,
Áppaq qardaı etińnen.
Bir kún aýrý, bir kún saý,
Jazyldyń ba dertińnen.
Nur-sıpatyń Ǵalııa – jamalyńyz,
Eshbir janǵa tımesin zalalyńyz.
Qarshyǵa tós, qaz moıyn Ǵalııajan,
Áldeqandaı bolady zamanymyz.
Aıdyń kózin jalt etip bult alsyn,
Búıte berseń júıkemdi qurytarsyń.
Qarshyǵa tós, qaz moıyn Ǵalııajan,
Qaı qylyǵyn qalqanyń umytarsyń.
Dáýren SEIITJANULY, «Úsh qııan»
