«Naz» memlekettık bi teatry - bügıngı qoǧamnyŋ ruhani sūranysyna sai, ūlttyq mädenietımız, ben önerımızdı, ruhaniiatymyzdy därıptep, ūrpaqaralyq sabaqtastyqty jalǧastyryp, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ ūlyqtaluyna ülesın qosyp, tıptı ūrpaq tärbiesıne qatysty özektı mäselelerdı de bige arqau etıp jürgen, mädeni orda. «Naz» memlekettık bi teatry – tek konserttık baǧdarlamalar ǧana emes, sonymen qatar, teatr degen atyna sai, Qazaqstanda ülken horeografiialyq qoiylymdardy sahna törıne şyǧarǧan tūŋǧyş ärı bıregei bi teatry.
«Naz» memlekettık teatrynyŋ tūraqty körermenı retınde aitarym, teatrdyŋ qoiylymdary men bişıler kiıp şyǧatyn ūlttyq kiımderden ūlttyq ūstyn sezılıp, qazaqtyŋ qūndylyqtary – salt-dästürı men ädet-ǧūryptarynyŋ, ūlttyq bolmysynyŋ «iısı aŋqyp» tūrady. Teatr qoiǧan qoiylymdarda ūlttyŋ mädenietı de, tarihy men, etnografiiasy da qamtylady, ūlttyq kiımder de zamanyna sai etıp tıgılgen.
Bıraz uaqyt būryn «Biyl teatardyŋ 25-jyldyq mereitoiy edı, soǧan orai «Naz» memlekettık bi teatry – ūlttyq bidıŋ fenomenı» taqyrybynda döŋgelek üstel ūiymdastyrmaq edık, sol ıs-şarany jürgızu tızgının özıŋızge tapsyrmaq edık jäne sol döŋgelek üstelge bızdıŋ teatr jaily baiandama oqysaŋyz»,-dep habarlasty «Naz» memlekettık bi teatarynyŋ direktory Erkebūlan Aǧymbaev.
«Naz» teatrynyŋ tūraqty körermenımın, «Nazdyŋ» özın de, önerın de jaqsy köremın, ärı ruhani dostyǧymyz bar, bızdıŋ «Qara şaŋyraqtyŋ» jūmysyna qoldau körsetetın mädeni oşaq. Sondyqtan Erkebūlan Mülıkūlynyŋ ūsynysyna bırden kelıstım.
Teatrdyŋ mereitoiyn merekeleu QR Ūlttyq muzeiınde ūiymdastyrylǧan «25 jyldyq beles» atty körmenıŋ saltanatty aşyluynan bastaldy. Körmege «Nazdyŋ» memlekettık jäne halyqaralyq baiqaulardan alǧan marapattary men syilyqtary, är jyldaǧy ıs-şaralardyŋ fotosuretterı men jädıgerge ainalǧan, sahnalyq kostiumderı qoiyldy.
Körmeden keiın ǧylymi kıtaphanada Teatr qairatkerlerı odaǧynyŋ müşesı, «Mädeniet salasynyŋ üzdıgı», belgılı jurnalist Tolqyn Sūltannyŋ «Naz» memlekettık bi teatary. 25 jyldyq beles» atty kıtabynyŋ tūsaukeserı öttı. Būl kıtap «Naz» teatarynyŋ qūryluy, qalyptasuy men jetıstıkterı jaily jazylǧan, tūŋǧyş kıtap. Bi önerı turaly aitar tanymdyq, taǧylymdyq mänı zor būl eŋbek öner zertteuşılerıne, joǧary jäne orta arnauly oqu oryndarynyŋ oqytuşylaryna, studentterge jäne önersüier qauymǧa arnalǧan.
Mereitoilyq ıs-şara döŋgelek üstelmen jalǧasyn tapty. Aty aŋyzǧa ainalǧan, bi salasynyŋ maitalmandary – Toiǧan Izım men Güljan Talpaqova jäne elımızdıŋ tüpkır-tüpkırınen jiylǧan bi salasynyŋ käsıbi mamandary, ǧalymdar bi önerı, teatr jaily oilaryn ortaǧa salǧan, bererı mol, taǧylymdy şara boldy.
Mereitoilyq ıs-şara «Nazdyŋ» teatrdyŋ XXV mausymdaǧy ırı jobsynyŋ bırı, qoiuşy baletmeisterler Uälitbek Siiazbekov pen Ämina Samarbaevalar qoiǧan «Aldar köse» horegrafiialyq spektaklmen ädemı tüiındeldı. Qoiylymdy «Astana» estradalyq-simfoniialyq orkestrı süiemeldedı. Spektakl jiylǧan körermennıŋ oiynan şyqqanyn, süiıspenşılıgıne bölendı. «Aldar köse» horeografiialyq spektaklı –Qoiylym aldynda sahnadan ärtürlı mekeme men ūiymnan kelıp jetken qūttyqtaular oqylyp, marapattar tapsyryldy. Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, TURKSOY halyqaralyq ūiymy bas hatşysynyŋ Qazaqstan boiynşa keŋesşısı, Ūlttyq qūryltai men Astana qalasy Qoǧamdyq keŋesınıŋ müşesı Kärımbek Qūrmanäliev TURKSOY medaldary men qūrmet gramotalaryn bas hatşy Sūltan Raevtyŋ atynan tapsyryp, qūttyqtau hatyn oqyp berdı. Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ basqarma basşysy Riga Oŋaeva «Naz» teatrynyŋ tarihyna, önerde alatyn ornyna toqtalyp, ministr Aida Balaevanyŋ qūttyqtauyn oqydy. Öner ūjymyn Qazaqstannyŋ halyq ärtısı Güljan Talpaqova qūttyqtady. Astana qalasy Mädeniet basqarmasynyŋ basşysy Jaŋabai Meiırmanqūlov qala äkımı Jeŋıs Qasymbektıŋ jyly lebızın jetkızdı.
Bi – önerdıŋ bölinbes bir bölşegi. Qazaq bi öneriniŋ tüp tamyry ǧasyrlar qoinauynan när alady. Bi halyqtyŋ ruhani mädenietımen bırge damyǧan. Adamzat erteden oiyn, sezımın, köŋıl-küiın, tılegın ym, qimyl arqyly bıldırgen. Etnostyŋ dästürlı önerı onyŋ tarihyna bailanysty. Qazaq biı sinkerttık öner retınde özınıŋ damuynda kürdelı ärı qiyn joldan öttı.Tasta qaşalǧan qimyldan bastap kürdelı bilerge deiıngı kürdelı kezeŋde ärtürlı pıkırler tudyrdy. Oǧan sebep bolǧan bi önerınıŋ uaqytyly zerttelmei qaluy bolǧan eken.
Qazaq halqynda bi önerınıŋ bolǧany jaily köptegen tanymal tarihşylar, etnograftar, avtorlar jazyp qaldyrǧan eken. HIH ǧasyrda qazaq jerıne kelgen orys jihankezderı men qazaqstandyq zertteuşıler Lidiia Sarynova, Däuren Äbırov, Özbekälı Jänıbekov, Olga Vsevolodskaia-Galuşkeevich, Aisūlu Joltaeva, Toiǧan Izım, Aigül Qūlbekova, Äliia Şaŋqybaeva t.b. eŋbekterın atap ötuge bolady.Türlı tarihi kezeŋdı basynan ötkızgen qazaq halqynyŋ mädeni qalyptasuynda bi önerı olardyŋ ömır sürgen ortasyna,tūrmysyna (mal baǧu, jer öŋdeu, egınşılık) bailanysty damyǧan. Köşpendıler künge, jerge, suǧa, otqa tabynyp barlyǧynyŋ iesı «Täŋır» dep bılgen. Sondyqtanda ejelgı bilerdıŋ qimyl äreketınde kün beinelegen.
Tamǧaly, Saimaly-Tas şatqaldarynan, Şolaqtauynyŋ maŋynan tabylǧan tasqa qaşalǧan suretter osynyŋ dälelı. Qazaq biınıŋ yrǧaqtyq negızın eŋbek qūraǧan. Bide emosiialyq jaǧdaidan basqa yrǧaq pen qimyl arqyly obraz jasauda körkemdık negız bar. Qazaq biınıŋ emosiialyq jaǧdaiy adamnyŋ psihologiialyq köŋıl-küiın küşeitıp körkem obrazdar jasauǧa mümkındık tuǧyzǧan. Belgılı ǧalym L.S.Vygotskii «Öner tek sezım ǧana bar jerde tumaidy, sezımdı beru üşın şyǧarmaşylyq oi qajet, ol ony ıske asyru üşın kerek, sonda ǧana öner tuyndaidy» degen eken. Zertteuşı horeograf O.V.Vsevolodskaia-Galuşkeevich «... qazaqtyŋ ejelgı bi türınıŋ bırı baqsylyqpen bailanysty bolǧan» degen. Rasynda, HH-HH ǧasyrlarda qazaqtyŋ baqsylyq önerı salttyq kultke ainalyp, būrynǧy qalpyn joǧaltyp, anyq mūsylmandyq sipat aldy. Baqsynyŋ muzykalyq aspaptary, yrǧaq, bi qimyldary improvizasiialyq negızde boldy. Quanyşty, şattyqty beineleitın köptegen biler baqsylyqtan da erterek bolǧany belgılı. Jäne ejelgı dästürdı saqtauşy retınde bızge jetken baqsy oiynyna negız bolǧan. «Qazaq halqynyŋ bi önerı köp ǧasyr boiy «ekınşı kezekte damydy. Būl köşpendı tūrmysqa bailanysty boldy, onda qoǧam ömırınde tolyq ärı san-salaly damuǧa halyq auyz ädebietı de ie boldy. Än men söz köşpendılerdıŋ bükıl ömırın qamtydy, muzyka qazaq qoǧamynyŋ ruhani damuynyŋ özegı boldy. Mūndai aralsalmaqta, ärine bi tek erekşe quanyşty oqiǧalarmen bailanysty jaǧdailarda ǧana körınıs tapty» dep atap ötken Toiǧan Izım, Aigül Qūlbekova özderınıŋ «Qazaq biın oqytudyŋ teoriiasy men ädıstemesı» kıtabynda. Kez kelgen ūlttyŋ biı är-türlı maǧynada, är-türlı jaǧdaida bastau alǧan. Mysaly, ispan bilerı köbıne mahabbattan; ūiǧyr bilerı tıkelei ör mınezder sipattaudan; qytai, japon bilerı ışkı sezımdı bıldıruden; ündı bilerı özderınıŋ qūdailaryn baiandaudan bastau alǧan.
Al qazaq biı salt-dästür, tūrmys-tırşılık, oiu-örnegımızden bastalady. Äsırese, qol men denenıŋ plastikalyq ikemdılıgın, qyzdardyŋ erkelıgı men nazyn, sūlulyǧyn körsetıp, er adamdardyŋ kerısınşe janyp tūrǧan ötkırlık, türlı kürdelı sekıruler men buyn qimyldary, atşabys, özge de jıgerlı qimyldardy sipattau arqyly erekşelenedı.
Memleket jäne qoǧam qairatkerı, tarihşy-etnograf, ǧalym, qazaq ruhaniiatynyŋ janaşyry, aŋyz adam Özbekälı Jänıbekovtı, onyŋ keŋes zamanynda ūlttyq ideologiia jasaudaǧy basynan keşken mädeni maidanyn barlyǧymyz bılemız. Özbekälı aǧamyz halyq biı jaŋǧyrtuda «Altynai» halyq biı ansamblın qūrǧan. Onyŋ şyǧarmaşylyq ūjym bolyp qalyptasuynda Olga Vsevolodskaia-Galuşkeevich esımdı pedagog-baletmeister üles qosqan. Ol jiyrma jyl boiy qazaq biıne qatysty maǧlūmat jinaǧan eken. Ol kezde «Qazaqta bi bolmaǧan» degen äŋgıme örşıp tūrǧan kez edı. Özbekälı Jänıbekov tıkelei qoldauymen qūrylǧan «Altynai» bi ansamblınıŋ qūramynda bolǧan erlı-zaiypty Qadişa, Erkebūlan Aǧymbaevtar Şara Jienqūlova, Äubäkır Ysmailov, Däuren Äbırov, Olga Vsevolodskaia-Goluşkevichtıŋ bi qoiǧan daryn közımen körgen jandar.Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Ǧaziza Äbdieva, Mädeniet qairatkerı Dana Myrzabekova, Üsen Maqanov pen Toiǧan Izım, Talǧat Qylyşbaev, Aigül Qūlbekovalarmen bır ūjymda eŋbek etıp, bi önerınıŋ qainarynan tıkelei susyndaǧan naǧyz mamandar, Özbekälıdei ruhaniiat janaşyrynyŋ, ūly tūlǧanyŋ şekpenınen şyǧyp, tärbiesın körgen, önerdı şyn tüsınıp, baǧalai bıletın bi önerınıŋ maitalmandary.
Bügın elımızdegı ǧana emes, alys, jaqyn şeteldıŋ sahnalarynda öner körsetıp, öner şyŋyn baǧyndyryp jürgen «Naz» memlekettık bi teatry – halyq biın tūŋǧyş käsıbi sahnaǧa şyǧarǧan Ysqaq Byjybaev, Şara Jienqūlova, Äubäkır Ysmailov, Däuren Äbırov syndy has şeberler ideiasynyŋ XXI ǧasyrda ıske asyp, kemeldengen türı deuge bolady.
«Naz» halyq bi ansamblı 1999 jyldyŋ 9 aqpanynda Astana qalasy memlekettık filarmoniiasy janynan qūryldy. 2007 jyldyŋ 1 nauryzynda qala äkımınıŋ şeşımı boiynşa Astana qalasy äkımdıgınıŋ «NAZ» memlekettık bi teatry bolyp öz aldyna şaŋyraq köterdı. Teatrdyŋ ırgetasyn qalaǧan käsıbi horeograftar – Erkebūlan jäne Qadişa Aǧymbaevtar. «Naz» memlekettık bi teatry – elımızdegı ūlttyq baǧyttaǧy, horeografiia salasynda oiyp oryn alǧan, repertuary erekşe bıregei teatr. Qūrylǧanyna 25 jyl tolyp otyrǧan «Naz» memlekettık bi teatrynyŋ jetıstıgı mol, oljasy orasan, önerdı örıstetudegı maqsaty biık.
«Nazdyŋ» är biı, är qoiylymy – ūltymyzdyŋ folklory men etnografiiasynan, tarihynan mol maǧlūmat beredı. «Teatr kiımılgışten bastalady» demekşı, ūlttyq mädenietımızdı nasihattau, ūlttyq qūndylyǧymyzdy därıpteu, tıptı ūlttyq namysty, ruhty oiatu ūlttyq kiımnen bastalady dep oilaimyn. Bügınde bız sahnadan, teledidardan körıp jürgen qazaqtyŋ ūlttyq kiımı şynaiy dästürden alşaqtap ketkenıne män bermeitın boldyq. Ärkım öz qiialyna erık berıp, ūlttyq kiımdı «artyq qylamyn dep tyrtyq qylyp» jür. Negızınen būl keŋes däuırınen bastalǧan ürdıs desek bolady. Bügınde sahnadan, teledidardan körıp jürgen qazaqtyŋ ūlttyq kiımı ūltymyzdyŋ dästürlı kiımderıne ūqsamaidy.
Ūlttyq bas kiımge toqtalsaq. Mäselen, sahnaǧa şyqqan önerpazdar ışınen qazaq qyzynyŋ sänı bolǧan, klassikalyq beinesın körsetetın zer taqiia müldem körınbeidı. Onyŋ ornyna ärtıster qysy-jazy börık kiıp şyǧady. Qarsaŋyzdar, qazaqtan basqa eş ūlt qystyq kiımdı tūraqty ūlttyq kiım retınde alǧan joq eken, iaǧni sahnaǧa kiıp şyqpaidy. Tarihqa üŋılsek, ūltymyzdyŋ barlyq oiyn-sauyǧy, altybaqany, jazda, jailauda ötken. Jaz tabiǧatpen astasyp tırşılık etken qazaqtyŋ qyz-kelınşekterı qyzyldy-jasyldy bolyp naǧyz sändenıp şyǧatyn kezeŋ bolǧan. Ärine taqiia Ortalyq Aziia halyqtarynyŋ köbınde bolǧan, bızdı bailanystyryp tūrǧan mädeni simvol ıspettes. Taqiiany özbek qyzy, türkımen qyzy, tatar qyzy da kigen. Degenmen qazaq qyzynyŋ taqiiasy erekşe öner tuyndysy bolǧan: ony qymbat tastarmen, zermen äşekeilegen, köbınese töbesıne bır şoq ükı taǧyp qoiatyn bolǧan. Qyzdardyŋ köilegıne qatysty aitar bolsaq, qazaq etek-jeŋge şamadan tys jelbır salmaǧan. «Qosetek» köilekte tek bır ǧana jelbır bolǧan. Muzeiler men köne fotoqūjattardy qarasaŋyz, etegı de, jeŋı de adamnyŋ özıne şaq, yŋǧaily köilekterdı ǧana köresız. Sol siiaqty, qamzol, beşpent, şapan, siiaqty kiım türlerınıŋ de özındık erekşelıkterı bar jäne olar mümkındıgınşe būrmalanbauy kerek. Äieldıŋ de, erkektıŋ de köilegınde tık jaǧa bolǧan, eşqandai oiyq bolmaǧan. Köptegen spektaklderde, kinoda, beineklipterde qystyq kiımderdıŋ jünın syrtyna qaratyp kigenın körıp qalamyz. Qazaq eşqaşan kiımdı jünın syrtyna qaratyp kimegen, q azaq qoǧamyndaǧy erkek üstıne aŋnyŋ terısın jamylmaǧan. Tülkı ışık, qasqyr ışık, janat ışık degenderdıŋ barlyǧynda aŋnyŋ terısı astaryna salynyp, kiımnıŋ syrty barqyt sekıldı qalyŋ matamen qaptalǧan.
Taǧy bır aita ketetın jait, oiu-örnekke, äşekeileuge qatysty. Qazaq halqy eşqaşan üstıne alabajaq kiım kimegen. Kamzolǧa da, taqiiaǧa da oiu-örnek, äsırese syrmaq-tekemetke salatyn «qoşqar müiız» japsyrmaǧan. Būl halyqtyŋ mädenietınıŋ, estetikalyq talǧamynyŋ öte biık bolǧanynyŋ aiǧaǧy. Bügınde ūlttyq kiımge qatysty tuyndap otyrǧan basty keleŋsızdıkterge qysqaşa nazar audaryp öttım. Ärine, dästürlı kiımder tıgudıŋ öz erejesı bolady. Olardyŋ jalpy nūsqasyna, pışımıne, bır-bırımen säikestıgıne özgerıster engızuge bolmaitynyn tüsınuımız kerek. Ärine, zamanǧa sai jeŋıldetu, özgertu (stilizasiia) öner adamdary üşın kerek te şyǧar. Äitse de, ony ülken talǧammen jüzege asyru kerek. Jalpy, merekelık şaralarda ūlttyq kiımge qatysty öreskel būrmalaular qaşanda közge ūryp tūrady. Sondyqtan özge ūlttar «mıne, qazaqtyŋ ūlttyq kiımı osyndai!» dep bırden tanu üşın «qazaq kiımı» dep neşe türlı alabajaqty oidan şyǧarudy doǧaryp, ūlttyq kiımnıŋ bır standarty boluy kerek.
Al, ūlt ruhaniiatynyŋ alyp tūlǧasy Özbekälı Jänıbekovtıŋ şekpenınen şyqqan, «Naz» memlekettık teatrdyŋ negızın qalauşylary, käsıbi horeograftar Erkebūlan jäne Qadişa Aǧymbaevtardyŋ pıkırınşe, «Naz» memlekettık teatrynyŋ ärtısterınıŋ ärbır qoiylymǧa kietın ūlttyq kiımderı ūjymnyŋ tereŋ zerdelengen, ızdenısınıŋ nätijesı deuge bolady. Teatr basşylyǧy är qoiylymǧa daiyndalyp, ūlttyq kiım tıger aldynda muzeiler aralap, atalarymyz ben äjelerımız kigen şynaiy kiım ülgılerın anyqtau üşın, köne jädıgerlerdı, sarǧaiǧan fotosuretterdı közımızben körıp, ūlttyq kiım tarihi mälımetter ızdep, eskı kıtaptar aqtarady eken. Būl öte auqymdy ǧylymi joba deuge tūrarlyq dünie. «Naz» teatrynyŋ bişılerınıŋ ūlttyq kostiumderınen qazaqtyŋ ūmyt bolǧan qasabasy men beldemşesın, ükılı taqiiasy men basqa da köne kiım ülgılerın köresızder.
«Ūlttyq kiım dep, är jerıne alabajaq oiu salyp, jyltyraǧan dünie emes, özımızdıŋ töl kiımızdı kigızemız, kiımderımızdı sapaly, denege jaǧymdy, aua ötkızgış, tabiǧi matalardan tıgemız. Zamanauilyqqa, şouǧa boi ūrmai, barynşa folklordan, tüp-tamyrymyzdan, halyq biınıŋ älıppiınen alystamaimyz. Baskiımge salatyn oiudy balaqqa,balaqqa salatyn oiudy jaǧaǧa salyp, adaspaimyz. kostiumdı zamanmen toǧystyramyz, iaǧni būl degenımız qazırgı zamanǧy sapaly mataldar, bylǧaryny, barqyt syndy jaŋaşa matalardy, äşekeiler men tastardy paidalanu. Al qazaqtyŋ oiu-örnegınıŋ tüpnūsqasyn būzbaimyz. Qazaqtyŋ är oiu-örnegınıŋ özındık syry, oiy, tereŋ maǧynasy bar»,- deidı «Naz» memlekettık bi teatrynyŋ» körkemdık jetekşısı, ärı bas baletmeisterı Qadişa Aǧymbaeva.
Horegrafiialyq qoiylymdardyŋ ışındegı erekşesı tarihi taqyryp qozǧalǧan, köne türkıler däuırınen bastap, egemendık alǧan künımızge deiıngı ata-babalarymyzdyŋ ūrpaǧyna qaldyrǧan ösietı halyqtyq horeografiia tılımen berıls «Tūiǧyndar» horeografiialyq qoiylymy. Sonymen qatar, teatr repertuarynda Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Äzım äŋgımesı» şyǧarmasynyŋ jelısı boiynşa qoiylǧan horeografiialyq spektakl bar. Būlda erekşe qoiylymnyŋ bırı.
«Naz» teatrynyŋ repertuaryndaǧy salt-dästür negızındegı bi qoiylymdarynyŋ alatyn orny erekşe atap ötkenımız jön. Sonyŋ ışınde ataqty «Keŋes» küiıne qoiylǧan «Kiız basu» biınde aq jaulyqty analarymyzdyŋ sonau zamandardaǧy qolönerı, tūrmysy beinelengen. «Köŋılaşar» biı naǧyz ūlttyq sananyŋ ūitqysy, qazaqtyŋ saltyn därıptep, ǧūrpyn ūlyqtaityn bi. Bata da, qazaqy dästürge sai tūsau keserde körsetıledı. «Nazdyŋ» salt-dästür negızındegı bi qoiylymdarynan ūltymyzdyŋ bolmysy, onyŋ tanym-tüsinigi, tabiǧatpen bailanysy, filosofiiasy, ūlttyq qūndylyqtary aiqyn körınıs tapqan.
Sonymen qatar, «Naz» teatry qoǧamdaǧy jastar arasyndaǧy özektı taqyryptardy köterıp, tärbielık mänı zor qoiylymdar qoiady. Atap aitsaq, «Aq pen Qara» horeografiialyq spektaklı. Būl – jasöspırımderge arnalǧan jaqsy men jamannyŋ aiyrmaşylyǧyn körsetetın balalarǧa arnalǧan spektakl. Qoiylym barysynda jasöspırım balalardyŋ kezdeisoq qatelıkterden jaman jolǧa tüspeuıne, tärbie ısıne är ata-ananyŋ köŋıl bölu kerektıgın, qoǧamdaǧy qandai da bır ıs-şaranyŋ jäne ainaladaǧy adamdardyŋ ıs-äreketınıŋ igılık baǧytynda ekendıgıne köz jetkıze qarau qajettıgın sahnada bır balanyŋ taǧdyrymen körsetken.
«El bolamyn deseŋ, besıgıŋdı tüze» degen ǧoi halqymyz. El erteŋı – bügıngı bızdıŋ qolymyzda. Osyndai bügıngı tärbielık maŋyzy zor qoiylym arqyly ömırdıŋ aq pen qaradan tūratynyn ūrpaq sanasyna qūiu, jol körsetu qoiylymnyŋ basty maqsaty bolatyn. Teatr repertuaryndaǧy balalarǧa arnalǧan «U-sana» atty horeografiialyq qoiylymy qazırgı kezdegıqoǧamdaǧy eŋ özektı taqyrypty qozǧaidy. Balalardyŋ gadjetterge täueldı bolyp ketkenın, sodan densaulyǧyna, qoǧamǧa qanşama ziian keltırıp jürgenın bi tılımen jetkızedı. Ūlttyq qūndylyqtarymyzdan ajyrap, ǧalamtordyŋ jetegınde ketken jastardyŋ jai-küiı horeografiia tılınde tamaşa surettelgen. Bır otbasynyŋ taǧdyry arqyly älemdık mäselenı arqau etken şyǧarma.
Degenmen, osyndai joǧary deŋgeide ūltymyzdyŋ önerın ūlyqtap, ūlttyŋ ruhyn köterıp jürgen «Nazdyŋ» qūrqyltaidyŋ ūiasyndai ǧimaratta qysylyp qoiylymdarǧa daiyndalatynyn, tar sahnada öner körsetetın körıp jürgen körermenı, teatrdyŋ dosy retınde janym aşidy. «Naz» teatry ūjymy Köktal-1 şaǧyn audanynda ornalasqan, 1962 jyly salynǧan ǧimaratta qyzmet etedı. Būryn mädeniet üiı bolǧan ǧimarat «Teatr» degen halyqaralyq standartqa eş sai kelmeidı. Sahnasy öte tar. Töbesı alasa. Käsıbi deŋgeide jaryq qoiuǧa da, dekorasiia jasauǧa da mülde kelmeidı. Tıptı ärtıster daiyndalatyn daiyndyq zalynyŋ özı bıreu-aq. Bır uaqyta bırneşe qoiylym qoiyp daiyndala almaidy. Ärtısterdı ärleitın grimerkalardyŋ özı tar. Ekı adam otyrsa, üşınşısı türegelıp tūruǧa mäjbür. Osyndai qolaisyzdyqqa qaramastan, ūlt ruhaniiaty üşın qyzmet etıp jatqan ūjymnyŋ jankeştılıgı men eŋbekqorlyǧyna, öz ısıne degen süiıspenşılıgıne taŋǧalasyŋ! Öitkenı būl teatrda bi önerın süietın, öz mamandyǧyn qūrmetteitın käsıbi mamandar qyzmet etedı. Bişıler daiyndalatyn orynnyŋ bolmauyna, tıptı öner körsetetın sahnanyŋ tarlyǧyna qaramastan, öner ūjymy talai memlekettı aralap, ūlt mädenietı men önerın, ūlttyŋ qūndylyǧyn därıptep, alys-jaqyn şeteldıŋ körermenın tamsantyp jür.
Teatrǧa qatysty taǧy bır mäselenı aiyp ötkım keledı, bügınde «NAZ» memlekettık bi teatry Astana qalasy äkımdıgıne qarasty mekeme. Elımızdegı memlekettık jäne halyqaralyq deŋgeide ötetın ıs-şaralardyŋ barlyǧy «Naz» teatrynsyz ötpeidı. Käsıbi deŋgeiı joǧary tetr ärtısterı köptegen halyqaralyq, respublikalyq deŋgeidegı konkurstarda ärdaiym jüldelı oryndardan jarqyrap körınıp jürgenın de tūraqty körermenı retınde körıp jürmız, quanyp otyramyz. Osyndai memlekettıŋ imidjın köterıp, ūltymyzdyŋ ruhyn asqaqtatyp jürgen būl ūjym QR mädeniet jäne aqparat ministrlıgıne qarasty boluy kerek emes pe?,-degen oi ünemı mazalaidy. Öitkenı, bi teatry jekelegen artisterdıŋ qyzmet etetın jerı emes. Būl ūjymdyq öner. Teatr önerı. Bi qoiylymdarynan bölek, sahnalyq kostium mäselesınıŋ özıne bırneşe mamandar qyzmet etedı. Jalaqy mäselesınıŋ özı elımızdıŋ aldyŋǧy qatarly teatrlarymen teŋ därejede boluy kerek. Öner jolyndaǧy adamdy tūrmystyq ıster alaŋdatpauy tiıs.
Jerdıŋ bır jerı – sonoou Köktalda ornalasqan teatr ǧimaraty öte tar. Bişılerı körermen otyratyn jerde daiyndalady, bilegen kezde sahnaǧa soǧylyp qala ma dep janūşyryp otyramyz. Aiadai ǧana aumaqta ornalasqan teatr ūjymy älemdı auzyna qaratqan öner tudyryp jürgenın eskeruımız kerek. Memlekettık, tıptı halyqaralyq deŋgeidegı ıs-şaralar «Naz»-syz ötpeidı. Halqymyzdyŋ tereŋ filosofiialyq oi-iırımderın toǧystyra surettei otyryp, tarihi tanymdyq maŋyzy zor öner tuyndylaryn düniege äkelgen teatrdyŋ ūlttyq kiımge degen talǧamy erekşe. Būl – ansambl emes, ülken jeke teatr.
Teatr qala ortalyǧynan şalǧai ornalasqandyqtan, qoiylymdarǧa körermen jinau tıptı qiiamettıŋ qiyny, jūrtşylyq «qalanyŋ syrty» dep alyssynyp barǧysy kelmeidı. Qoiylym keşke qarai bolatyndyqtan, şyqqan soŋ jetu de oŋai emes. Ūlttyq bi önerın därıptep, memlekettık jäne halyqaralyq deŋgeidegı ıs-şaralarǧa qatysyp, auqymdy horeografiialyq qoiylymdardy sahna törıne şyǧaryp körermen qoşemetıne bölenıp jürgen, bıregei bi teatrynyŋ elordamyzdyŋ ortasynda, halyqqa yŋǧaily jerde teatr ūjymynyŋ alaŋsyz şyǧarmaşylyqpen ainalysuyna jaǧdai jasalǧan, keŋ saraiy boluy kerek dep sanaimyz.
«Qara şaŋyraq» qoǧamdyq bırlestıgı men «Naz» teatry ünemı şyǧarmaşylyq, ruhani-mädeni bailanysta. Byltyr «Qara şaŋyraq»-tyŋ bastamasymen qol jinap, joǧary jaqqa qol jinap, hat jazdyq. Älı nätije bola qoiǧan joq. Teatrǧa ūlttyq status, ǧimarat berıluı kerek. Teatr ūjymynyŋ şyǧarmaşylyq ızdenısı ǧylymi eŋbek jazǧanmen teŋ desek, artyq aitpaimyz. Bır sahnalyq qoiylym jasau üşın arhivterdı aqtaryp, ūlttyq mūralardy tanuǧa erekşe nazar audarady. Ūjymnyŋ ūlt ruhaniiaty üşın jankeştılıgı, eŋbekqorlyǧyna, öz ısıne degen süiıspenşılıgıne taŋǧalasyŋ! «Nazdyŋ» är biı, är qoiylymy – ūltymyzdyŋ folklory, etnografiiasy men tarihynan mol maǧlūmat beretının aituymyz kerek.
Jalpy osy tūsta aita ketetın taǧy bır jait bar. Qazaqstan Respublikasynyŋ Mädeniet jäne aqparat ministrlıgıne qarasty bi ansamblı bar. Ol Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık «Saltanat» bi ansamblı. Elordamyz Almatydan Astanaǧa köşkennen keiın ol ansambldıŋ qyzmetın Astana qalasy äkımdıgınıŋ «Naz» memlekettık bi teatry atqaryp jür desek artyq aitqandyq emes. Sebebı, memlekettık deŋgeide ötkızıletın barlyq ıs-şaralarǧa, gastroldık saparlarǧa, şeteldık qonaqtardy qarsy alu syndy barlyq ıste «Naz» memlekettık bi teatry jüredı. Nege? Būl teatr onsyz da qalalyq äkımdıktıŋ tapsyrmasymen künıne qanşama konsertke qatysady. Al mädeniet ministrlıgıne qarasty «Saltanat» bi ansamblı nege şaqyrylmaidy?! Sebebı osynşama artisterdı Astanaǧa alyp kelu, jatyn ornymen qamtamasyz etu, t.b jūmystar öte qymbatqa şyǧady? Ol ekonomikalyq jaǧynan tiımsız. Osy oraida zaŋdy bır sūraq tuyndaidy. Onda nege «Naz» memlekettık bi teatry zardap şegu kerek? Qazaqstan Respublikasynyŋ Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı «Saltanat» bi ansamblın Almaty qalalyq äkımdıgıne ötkızu kerek! Al Astanadaǧy «Naz» memlekettık bi teatry avtomatty türde Qazaqstan Respublikasynyŋ Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ qūramyna enu qajet! Būl mäsele ıs sonda ǧana şeşımın tabady.
25 jylǧa juyq mädeniet salasynda qyzmet etken mädeniet salasynyŋ mamany retınde, ūlt ruhaniiatynyŋ janaşyry retınde mädeniet salasyna qatysty taǧy bır köŋılım tolmaityn bır jaitty atap ötkıp keledı. «Naz» memlekettık bi teatrynyŋ 25-jyldyǧyna orai, QR Ūlttyq muzeiınde teatrdyŋ respublikalyq jäne älemdık deŋgeidegı jeŋısterı men jetıstıkterı qoiylǧan tamaşa körme aşyldy, tūŋǧyş kıtabynyŋ tūsaukeserı öttı, mädeniet, öner jäne ruhaniiattyŋ kelelı mäselelerı qozǧalǧan, döŋgelek üstel öttı. Körmenıŋ aşyluynda ūlt mädenietıne ölşeusız üles qosyp jürgen «Naz» memlekettık bi teatryn qūttyqtap söz söilegen jäne qazaqtyŋ bırtuar tūlǧasy Özbekälı Jänıbekovtei ruhaniiat janaşyrynyŋ tärbiesın körgen, önerdı baǧalai bıletın bi önerınıŋ maitalmandary qatysqan ruhani jiynǧa qatysqan Mädeniet ministrlıgınen bırde-bır ökılın körmedık.
Memleket basşysy ünemı mädeniet, öner jaily, el azamattarynyŋ mädenietın qalyptastyru jaily aitady. Mädeniettı, sonyŋ ışınde ūlt ruhaniiatyn qadırlep-qūrmetteu, mädenietke janaşyrlyq mädeniet salasynyŋ ülkendı-kışılı ökılderınıŋ özınen bastau kerek, olardyŋ özı «mädeniettılıktıŋ» ülgı-önegesın körsetuı kerek. Ruhani ıs-şaralar «esep üşın» emes, nätije üşın boluy kerek jäne mūndai ruhani ıs-şaralardyŋ basy-qasynda mädeniet salasynyŋ ökılderı boluy qajet degen tūjyrymǧa keldık.
Mereilı jasyŋ qūtty bolsyn, atyna zaty sai «Naz» teatry! Şyǧarmaşylyǧyŋ şaryqtap, taǧylymdyq maŋyzy zor qoiylymdavryŋnyŋ ǧūmyry ūzaq bolsyn! «Qara şaŋyraq» ūjymy atynan önerı men şeberlıgı ūştasqan ūjymǧa Elordanyŋ törınen ülken ǧimarat pen «Ūlttyq» märtebenıŋ berıluın şyn nietpen tıleimız!
Şäken Tūrar Sättarqyzy, tarihşy-etnolog, QR Jurnalister odaǧynyŋ müşesı, ūlttyq qūndylyqtardy därıpteitın «Qara şaŋyraq» QB direktory, «Naz» teatrynyŋ janaşyry
Ūqsas jaŋalyqtar
