Läŋgı oiynynyŋ orny oisyrap tūr

Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ «Ba­­lalyq şaqqa saiahat» at­ty tuyn­dysyndaǧy läŋgı te­bu­dıŋ şe­berı, körşısı Elemes jai­ly ke­zınde bar bala jata-jastana oqi­­tyn-dy. Sol Elemestı «läŋ­­­gı tebuden osy köşenıŋ chem­­piony» dep äspetteitın edı ǧoi. Bır qaraǧanda, atauy qy­­zyq oiyndy bügıngı bala bıl­­mese kerek. HHI ǧasyrda, teh­­nologiialyq örleu däuırınde ömır sürıp jatqan bala bıtkenge būl oiyn būtyna būtaq ja­py­­raqtaryn ılıp alǧan tas dä­­uırındegı jabaiylardyŋ oiy­­ny bolyp körınuı de müm­kın. İä, aitsa aitqandai-aq, kom­­piuterıŋdı «şaşatyn», ai­pad dei me, aifon dei me, bügıngı jahandanudyŋ ja­lyna jarmasqan jastar osy tehnikanyŋ qūlaǧynda oi­naityny mälım. Al kışkene ba­­la­­lardyŋ da jiylyp alyp, asyq atyp, läŋgı teuıp jatqanyn kör­­meitın boldyq bügınde.

Onyŋ ornyna internettıŋ igılıgıne qa­nyp, agentıŋnıŋ jılıgın şaǧyp, maiyn ışuge qūmbyldar köp. Al besıkte jatqan bala­nyŋ qolynda da ūialy telefon ne bolmasa te­le­didardyŋ pultı… Mektep jasyndaǧy ba­­la­lardyŋ da köşenıŋ şaŋyn şyǧaryp, ulap-şulap jatqanyn körmeisıŋ. Ünemı kom­­piuterdıŋ aldynda tesılıp otyru, dene qi­mylynyŋ az boluynan balalar ara­syn­da türlı dertterdıŋ örşıp bara jatqanyn aityp, därıgerler dabyl qaǧuda. Alaida… Ba­lalardy eptilikke, şap­şaŋ­dyqqa, mer­gen­dikke baulityn asyq oiyny ūmytylyp ba­rady. Mäselenıŋ mänısıne te­re­ŋırek üŋıl­sek, ülkenderge baryp tıreletın sy­qyldy. Öitkenı nemeresı üşın jürgen je­rınde asyq jinap jüretın qariialarymyz azai­dy. Dünienıŋ bar siqyry sonda ǧana siiaqty körınetın alaqandai temırge üŋılıp otyratyn nemerelerge «asyq oina» dep aita almaityny ras endı. Kezınde «Asyq oinaǧan azar, dop oinaǧan tozar, bärınen de qoi baǧyp, qūiryq-bauyr jegen ozar» dep ūrandattyq. Bıraq asyq oinaǧan azyp ket­ken joq, dop oinap, tozyp ketken taǧy eş­kım joq. Qoi baqqannyŋ da baǧy janyp ketkenı şamaly. Degenmen paidasy bol­masa, ziiany joq osy oiyndar zamana kö­şımen şaŋǧa kömılıp kömeskılenıp qalyp bara jatqany ökınıştı. Asyq şırkınnıŋ al­tyn­­men aptalyp, kümıspen küptelıp kä­desyiǧa ainalǧany bolmasa… Bıraq oǧan da kü­pırlık qylmai, şükır deuımız kerek siiaq­ty. Asyq oinaǧannyŋ ornyna bou­lingtı qūp köretınder köp. Osylaişa, auyl­daǧynyŋ auzy jū­par aŋqymaitynyn däleldep jürmız. Törge ozǧan oiyndardyŋ ışınde golf te jür. Däldıktı, mergendıktı synai­tyn mūn­dai oiyndardy atam qazaq baia­ǧyda-aq şy­­­ǧaryp qoiǧan. Tek onyŋ bügınde bosa­ǧa­da sy­ǧalap qalǧany bol­masa… Ma­man­dar­dyŋ aituy boiynşa, asyq oiyny ba­lanyŋ kö­­ru qabıletın jaq­sar­tuǧa tap­­tyr­maityn em körınedı. Oi örı­sın damytuǧa da sep. Odan qalsa, eptılıkke, esepke üi­re­te­dı. Asyqty däl­de­gende mi tamyrlary ke­ŋe­­iıp, jūmysy jaq­saratyn körınedı. Qolǧa ūstap iırgende, sausaq pen alaqandaǧy jüi­ke nüktelerı oianyp, mi tynyǧady. Jalpy, asyq oiyny balany jüirıktıkke, eptılıkke üi­­retıp, közın qyraǧy etedı. Būrynǧyşa emes, bügıngışe aitqanda, asyq oinaǧan ba­la azbaidy da, toz­baidy da, qaita oz­ba­sa… Qa­zaq bala­synyŋ onda da auyl bala­sy­nyŋ    asyqtan keiıngı oiyn – läŋgı. Qoi­dyŋ ül­­­pıldegen jündı terısıne qor­ǧasyn qūiyp, läŋ­gı etedı. Bır qaraǧanda, läŋgı men dop te­bu, asyq atyp, şybyq mınu auyl ba­la­sy­nyŋ ūlttyq oiyny tärızdı. Al qa­lalyq bala mūn­dai oiyn türı bar ekenınen ha­barsyz, tıp­­tı atyn da bılmeidı. Bır ǧana asyq oiy­ny­­nyŋ «Üş taban», «Bir taban», «Äi­zik», «At­­paqyl», «Şy­ǧu», «Qū­mar», «Ta­ǧan», «Şeŋ­ber», «Şik-Bük», «Qaq­­pa­qyl», «İir­me­kil», «Je­me­kil», «Han­ta­­la­pai», «Qora», «Al­şy» de­gen türge bö­lı­ne­tının köpşılık bıle bermeuı müm­kın. Atal­­myş oiyndy oi­na­ǧanda dene mü­şe­le­rınıŋ barlyǧy qoz­ǧa­lysqa tüsedı. Al lä­ŋgı oiynynda aiaq qi­my­ly jaqsara tüsedı. Ätteŋ degızerlıgı, ūlt­tyq oiyn re­tın­de ata-babalar ardaq tūt­qan asyq pen läŋgı bü­gınde ūmyt bola bas­tady.

Läŋgı dala oiyny ma?

Zamanyna qarai oiyn türı de özgerıp otyratyny qalypty jaǧdaidai qabyl­danatyny bar. Rasynda, būrynǧy asyqtyŋ or­nyn bouling pen golf bassa, äzırge läŋ­­gınıŋ ornyn basatyn oiyn türı ta­byl­mai tūr. Bügıngınıŋ balalary läŋgı oi­na­maq tü­gıl, şybyqty at qylyp mınbeidı, men­­­sın­beidı. Oi örısı damyp ketken, ışten bä­rın bılıp tuatyn bügıngınıŋ balalary counter strike-ty oinaǧanda aldyna qa­ra sal­maidy. Osylaişa özımen-özı tū­iyq­­ta­lyp, özge eşkımdı jaqtyrmaityn, söi­leu tü­gıl, oilau qabıletı damymai qal­ǧan ūr­paq ösıp keledı. Al būrynǧynyŋ bal­­dary bolsa, eptılıktıŋ de, söz­uar­lyq­tyŋ da tübın tüsıretın-dı. Mūnyŋ bärı jap­pai oiyn oi­nau kezınde damityny bel­gılı. Kezınde osy läŋgı oiynyn janyn sa­­lyp oinaǧan aǧa buyn ökılderı soǧan bai­­lanysty oqu ülgerımderıne de äser et­kenın jasyrmaidy. Balalardy būl oiyn­ǧa degen qūmar­lyq­ta­rynan qaitaru üşın mūǧalım bıtken ne ıstemegen deseŋızşı. Ata-anasyn şa­qyr­typ, būryşqa tūrǧyzsa da, qoiǧyza al­maǧan. Tıptı «gryja diskov» degen derttı bolatynyn qūlaqtaryna qūisa da, alǧan betterınen qaitara al­map­ty. Läŋgıge degen «mahabbat» balalardy ūsaq ūrlyqqa da itermelese kerek. So­iyl­ǧan qoidyŋ te­rısınen oimaqtai etıp oiyp alyp, qor­ǧasyny bar zattyŋ bärıne jau­dai tise kerek. Osylaişa, öz za­ma­nynda jappai beleŋ alǧan «blatnoi» oiyn türı bügıngı balanyŋ betın būrǧyza almai tūr. Degenmen joǧalyp barady dep jylana beruge de bolmas, ötken jyly Qyzyl­or­dada läŋgı oiynynan chempionat öttı. Oǧan 60 jasqa deiıngı barlyq tılek bıl­dıruşıler qatysyp, oiynnyŋ körıgın qyz­dyrǧan bolatyn. Bıletınder baryn salsa, bılmei­tın­der üirenuge talpynyp, qyzyǧuşylyq tanytqan. Osylaişa, öşıp bara jatqan oiyn türıne jaŋaşa ömır syilaǧan bas­ta­maşyl top läŋgı oiynyn pa­tentteuge de niet bıldırgen bolatyn. Kökpar, qyz quu, bäige, jamby atu syndy ūlttyq oiynda­ry­myzdyŋ qatarynan oiyp tūryp oryn al­masa da, läŋgınıŋ de äjep­teuır aty bar. Osy oiyn türın qatarǧa qo­syp, qazaqtyŋ qara domalaqtaryna qaita ūsynsaq, ūtarymyz köp bolar edı. Ony üi­retudıŋ de qajetı joq. Öitkenı atasy oi­naǧan, äkesı oinaǧan. Uaqyttyŋ joqtyǧyn ai­typ, yzyŋ­dai bermei, tapjylmai oty­ryp te­le­didar qaraityn balaŋyzdy kök jä­­şıktıŋ aldynan jūlyp alyp läŋgı ūstat­sa­ŋyz, densaulyǧyna da paida, özıŋızge de paida.

Qaraqūl YBYRAIYM, Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq oftalmologiia ortalyǧy bas därıgerınıŋ orynbasary:

– Bügınde balalar arasynda ja­qyn­nan köruşılık basym. Alystan köru qabıletı kemşın. Mektepte parta men taq­tanyŋ araqaşyqtyǧy, anau ait­qan­dai, ūzaq emes ekenı belgılı. Kom­piu­ter­­de de azǧana qaşyqtyqtan qarau kö­­ru qabıletın naşarlatady. Közıl­dı­rıkke täueldılerdıŋ qatary köbeiıp ba­rady. Asyq oinaǧanda balanyŋ köru qa­bı­letın jaqsartuǧa mümkındık mol. Dene qi­mylyn köp qajet etetın oiyn­nyŋ bä­rınıŋ ösıp kele jatqan bala aǧ­za­syna paidasy köp.

Qalmūrat AIMAHANOV, zeinetker:

– Rasynda, bügınde balalar oiyny adyra qalyp bara jatqandai. Būryn­dary bala bıtken köşenı basyna köte­rıp, dop quyp, şuyldap jatatyn. Qazır qarasaŋ, üiırılıp otyra qalyp sulifa dei ma, domalaq qaǧazdy ainaldyryp oinap otyrady. Balanyŋ jetıluıne oiynnyŋ oŋ äser etetını sözsız. Äsırese dene qimylyn jetıldıretın oiyndar jaqsy.

 Oiyn-tarih 

Aitylmasa da, jazylmasa da, dala zaŋyndai qabyldanatyn qaǧidalar osy oiynǧa da qatysty. Läŋgınıŋ şyǧu tarihyna üŋılsek, Ortalyq Aziia elderındegı köşpendı taipalar arasynda paida bolǧan körınedı. Ünemı at üstınde jüretın jauyngerler mūny deneşynyqtyru retınde oinasa kerek. Taqym men aiaqtyŋ myqtylyǧyn şynyqtyruda taptyrmaityn täsıl de osy bolǧan. Jauyngerlerdıŋ būl jattyǧuy keiınnen erejesı bar oiynǧa ainalǧan.

 Güljan KÖŞEROVA, «Alaş ainasy».