Qazaqstannyń ekonomıkasy sońǵy otyz jyl ishinde aıtarlyqtaı damyp, Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy eń iri ári mańyzdy ekonomıkaǵa aınaldy. Táýelsizdik alǵannan beri elde munaı, gaz jáne basqa da tabıǵı resýrstardy tıimdi paıdalaný arqyly ekonomıkada turaqty ósý baıqaldy. Alaıda, mundaı damý ózekti qaýip-qaterler men syn-qaterlerdi de týdyrdy. Bul maqalada Qazaqstan ekonomıkasynyń damý joly, jetistikteri jáne onyń quldyraý qaýpine ákeletin negizgi faktorlar qarastyrylady.
EKONOMIKANYŃ DAMÝ KEZEŃDERI
Qazaqstannyń ekonomıkalyq damýy birneshe kezeńnen turady. Táýelsizdik alǵannan keıingi alǵashqy jyldarda eldegi ekonomıkalyq reformalar óte kúrdeli jaǵdaıda ótti. Keńestik josparly ekonomıkadan naryqtyq ekonomıkaǵa ótý úshin memleket jekeshelendirýdi júrgizip, sheteldik ınvestıııalardy tartý saıasatyn ustandy. 1990 jyldardyń ortasynda munaı ónerkásibiniń damýy eldiń basty ekonomıkalyq tiregi boldy.
2000 jyldardan bastap Qazaqstan munaı eksporttaýshy memleket retinde álemdik naryqqa shyǵa bastady. Ekonomıkalyq ósim qarqyndy damyp, munaıdyń joǵary baǵasy el bıýdjetine úlken kiris ákeldi. Eldegi ınfraqurylymnyń damýy, jańa ónerkásiptik aımaqtardyń ashylýy jáne sheteldik ınvestıııalardyń kelýi ekonomıkaǵa oń áser etti.
QAZIRGI EKONOMIKALYQ JAǴDAI
Búgingi tańda Qazaqstan ekonomıkasy kópsalaly bolyp keledi. Negizgi salalaryna munaı men gaz, metallýrgııa, aýyl sharýashylyǵy, qyzmet kórsetý jáne qarjy sektory kiredi. Sońǵy jyldary úkimet ekonomıkany ártaraptandyrýǵa baǵyttalǵan reformalardy júzege asyryp jatyr. Munaıǵa táýeldilikti azaıtyp, aýyl sharýashylyǵy men ónerkásiptiń basqa salalaryn damytýǵa kúsh salynyp keledi.
Alaıda, munaı baǵasynyń qubylmalylyǵy Qazaqstan ekonomıkasyna aıtarlyqtaı áser etýde. Álemdik munaı baǵasynyń tómendeýi eldiń kirisin azaıtyp, bıýdjettik tapshylyqty ulǵaıtty. Bul memlekettiń áleýmettik baǵdarlamalar men ınfraqurylym jobalaryn qarjylandyrýda qıyndyqtarǵa tap bolýyna ákeldi. COVID-19 pandemııasy da ekonomıkaǵa keri áserin tıgizip, ekonomıkalyq ósimdi baıaýlatty.
EKONOMIKALYQ QULDYRAÝ QAÝPI
Qazaqstannyń ekonomıkasy turaqty damyp kele jatqanyna qaramastan, belgili bir quldyraý qaýpi bar. Bul qaýipterdi birneshe negizgi faktorlarmen túsindirýge bolady:
1. Munaıǵa táýeldilik: Qazaqstannyń ekonomıkasy áli de munaı men gaz sektoryna aıtarlyqtaı táýeldi. Munaı baǵasynyń jahandyq naryqta tómendeýi ekonomıkaǵa aýyr soqqy bolyp tıedi. Álemdegi energetıkalyq naryqtardyń ózgeristeri eldiń eksporttyq kirisine jáne ulttyq valıýta baǵamyna tikeleı áser etedi.
2. Inflıaııa jáne valıýta baǵamynyń turaqsyzdyǵy: Sońǵy jyldary Qazaqstanda ınflıaııa deńgeıi joǵarylap, ulttyq valıýta — teńge birneshe ret devalvaııaǵa ushyrady. Bul halyqtyń satyp alý qabiletin tómendetip, sheteldik ınvestıııalardy tartýda qıyndyqtar týǵyzady. Ulttyq valıýtanyń turaqsyzdyǵy ekonomıkaǵa qaýip tóndirýde.
3. Ekonomıkanyń ártaraptandyrylmaýy: Ekonomıkany ártaraptandyrý maqsatymen kóptegen jobalar qolǵa alynyp jatqanymen, bul baǵyttaǵy progress baıaý júrip jatyr. Aýyl sharýashylyǵy, týrızm, ınnovaııalyq tehnologııalar sııaqty sektorlar damyp jatqanymen, olardyń el ekonomıkasyna áseri munaı men gazǵa qaraǵanda áldeqaıda az.
4. Álemdik ekonomıkalyq jaǵdaıdyń yqpaly: Qazaqstannyń álemdik naryqtarǵa táýeldiligi de eldiń turaqtylyǵyna keri áserin tıgizýi múmkin. Mysaly, jahandyq ekonomıkalyq daǵdarystar, sankııalar, saýda soǵystary nemese jańa tehnologııalardyń damýy sııaqty faktorlar Qazaqstannyń eksporttyq múmkindikterin shekteı alady.
5. Jumyssyzdyq jáne áleýmettik teńsizdik: Jumyssyzdyq deńgeıi joǵary aımaqtarda halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy nasharlap, teńsizdik kúsheıip keledi. Bul ishki saıası jáne áleýmettik turaqtylyqqa áser etýi múmkin. Ekonomıkalyq damýdyń belgili bir aımaqtarda shoǵyrlanýy teńsizdikti arttyryp, jergilikti halyqtyń narazylyǵyn týdyrýy yqtımal.
QULDYRAÝDY BOLDYRMAÝ JOLDARY
Qazaqstan ekonomıkasynyń quldyraý qaýpin boldyrmaý úshin birneshe mańyzdy sharalar qajet:
1. Ekonomıkany ártaraptandyrý: Munaı men gazǵa táýeldilikti azaıtý úshin aýyl sharýashylyǵy, týrızm, kólik jáne logıstıka, IT salalaryna ınvestıııa tartýdy jalǵastyrý mańyzdy. Bul jańa jumys oryndaryn ashyp, eldiń eksporttyq áleýetin arttyrady.
2. Innovaııa jáne tehnologııalyq damý: Qazaqstanda tehnologııalyq ınnovaııalardy damytý arqyly ekonomıkany jańǵyrtý qajet. Indýstrııa 4.0, jasandy ıntellekt jáne ıfrlandyrý jobalaryn damytý ekonomıkanyń ónimdiligin arttyryp, jahandyq básekege qabilettilikti kúsheıtedi.
3. Inflıaııa men valıýta baǵamyn turaqtandyrý: Ulttyq bank pen úkimet ınflıaııany baqylaýda ustap, valıýta baǵamynyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýi tıis. Bul úshin syrtqy qaryzdy azaıtý, qarjylyq turaqtylyqty saqtaý jáne sheteldik ınvestıııalarǵa qolaıly jaǵdaı jasaý qajet.
4. Áleýmettik reformalar: Jumyssyzdyqty azaıtý jáne halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý maqsatynda áleýmettik baǵdarlamalardy damytý jáne aımaqtardaǵy ekonomıkalyq teńsizdikti azaıtý kerek. Ekonomıkalyq ósim barlyq halyq úshin birdeı paıda ákelýi tıis.
Qazaqstannyń ekonomıkasy sońǵy onjyldyqtarda eleýli jetistikterge jetkenimen, áli de bolsa turaqty damýdyń kepildigine ıe emes. Munaıǵa táýeldilik, valıýtalyq turaqsyzdyq, álemdik naryqtardaǵy ózgerister sııaqty faktorlar el ekonomıkasyna quldyraý qaýpin tóndirýde. Bul qaýip-qaterlerdi jeńý úshin ekonomıkany ártaraptandyrý, ınnovaııalardy damytý jáne ınflıaııany turaqtandyrý baǵytyndaǵy sharalar tıimdi júzege asyrylýy qajet. Ekonomıkanyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etý – Qazaqstannyń keleshektegi damýynda mańyzdy qadam bolmaq.
