«Hershey» korporaııasynyń negizin salýshy. Jomarttyǵymen el esinde qalǵan mıllıoner. XX ǵasyrdyń basynda shokolad óndirisin qolǵa alǵan sırek kásipkerlerdiń biri. Kondıterlik salanyń kemeńgeri.
Mılton Snevelı Hershı 1857 jyldyń 13-qyrkúıeginde Pensılvanııa shtatynyń Derrı Cherch qalasynda dúnıege keledi. Ákesi Genrı Hershı men anasy Veronıka Snevelı dindar kisiler boldy. Mıltonnyń ata-babalary XVIII ǵasyrda Germanııa men Shveıarııadan kelgen nemis ımmıgranttary desedi. Ákesi jumys babymen bir orynnan ekinshi orynǵa jıi kóship júrgendikten, Mılton mektepte tórt-aq jyl oqydy. Ol mekteptegi bilimge qosymsha Pensılvanııanyń aýyldaryndaǵy sol zamanǵa tán bir bólmeli mektepterden dáris tyńdaıdy. Solardyń biri «Derry» Shirkeý mektebi bolatyn.
Dinshil ata-anasy Mıltondy 4-synyptan soń mektepte oqytpady. Kitap pen mektep balaǵa zııan keltiredi dep sanap, ony kásibı ortaǵa qosady. Ol alǵashqy qyzmetin jergilikti nemis gazetine baspager bolýdan bastaıdy. Alaıda Mılton Hershıdi bul sala az qyzyqtyrdy. Jumys ornyn kondıterlik fabrıkaǵa aýystyryp, ol jerde karamel men balmuzdaq satýshy bolyp isteıdi. Jańa qyzmet orny jas mamannyń tynysyn ashyp, Mılton muzkonfet daıyndaýdyń qyr-syryn meńgeredi.
Jasy 18-ge tolǵanda Fıladelfııadan «M.S. Hershey, Wholesale and Retail Confectioner» atty jeke kásipornyn qurady. Áıtkenmen, isi ońǵa baspaı, satý kóleminiń azdyǵynan, tólemderdiń kóbeıýinen turalap qalǵan kásiporyndy satyp jiberýge májbúr bolady. Alǵashqy bıznesi bankrot bolǵan Mılton Hershı alǵan betinen qaıtpady. Kelesi kondıterlik fırmasyn Koloradonyń Denver qalasynan ashady. Osynda júrip jańa pisken sútti karamelge aralastyrý arqyly dámdi konfet daıarlaýǵa bolatynyna kóz jetkizedi. Biraq ol Denverde uzaq turaqtaı almaı, Chıkagoǵa qonys aýdarady. Odan soń Nıý-Iorkke baryp bıznesin qaıta bastaǵanymen taǵy da bankrotqa ushyraıdy.
Sátsizdikke toly onjyldyq ómiri bar 28 jastaǵy Mılton Hershı Lankaster qalasyna kelip, Denver qalasynan úırengen reeptisi boıynsha alǵashqy karamel konfetterin óndiredi. «Hershey’s Crystal A» dep atalǵan jańa konfet tek jergilikti tutynýshylardyń ǵana emes, sheteldikterdiń de kóńilinen shyqty. Óndiris kólemin ulǵaıtý úshin, Lankaster ulttyq bankinen nesıe alýǵa týra keledi. Dese de, kompanııanyń jańa órleý kezeńi bastalǵan edi. Onyń kompanııasynyń fılıaldary Maýnt Djoı, Nıý-Iork Sıtı, Rıdınge jáne Chıkago qalalarynan ashylady. Hershıdiń karamelderi sol jyldardyń ózinde-aq Eýropaǵa, Qytaıǵa, Avstralııaǵa tarapty. Mılton Anglııa, Franııa, Meksıka, Egıpet elderin aralap, óndiristiń jańa baǵyttaryn izdestiredi. Ol 1893 jyly-aq mıllıonerge aınalǵan bolatyn. Alaıda oǵan negizgi kapıtal men brendti shokolad alyp keledi.
1893 jyly Chıkagodaǵy Halyqaralyq Kolýmbııa kórmesinde Mılton Hershıdiń kózi shokolad daıyndaıtyn nemis qural-jabdyǵyna túsedi. Ony dereý satyp alyp, kondıterlik fırmasyna ornatady.
Alǵashqyda shokoladty konfettiń ózegine salyp paıdalanady. 1894 jyly karamel konfetter óndiretin kompanııasyna enshiles etip «Hershey Chocolate Company» fırmasyn qurady. Onyń kompanııasy suıyq kakao men shokolad daıyndady. Mılton sútti shokolad óndirisin qolǵa alýdy ishteı maqsat etti. Ol kezde sútti shokolad AQSh-qa Shveıarııadan tasymaldanatyn. Mılton Hershı 1900 jyly tek sútti shokolad óndirisimen aınalysýǵa bel býady. Karamel shyǵaratyn kásipornyn óziniń basty básekelesi bolyp kelgen Fıladelfııadaǵy Amerıkan karamel kompanııasyna 1 mıllıon dollarǵa satyp jiberip, tek shokolad ehyn ǵana ózine alyp qalady.
Mılton Hershı shokolad óndiretin qural-jabdyqtaryn kólikke tıep, týǵan jeri Derrı Cherch qalasyna qonys aýdarady. Munda oralýynyń eki sebebi bar edi: birinshisi, qalaǵa jaqyn jerde sıyr ósiretin fermerlerdiń sútin shokolad óndirisine paıdalanýdy kózdegen, ekinshisi, Derrı Cherchte eńbekke jaramdy bolsa da, jumyssyz júrgen adamdar kóp edi. 1903 jyly sútti shokolad óndiretin fırmanyń alǵashqy kirpishi qalanyp, 1905 jyly alǵashqy ónimderin naryqqa taratady. Bul Amerıka tarıhyndaǵy tuńǵysh shokolad óndirýshi kompanııa edi.
Tynymsyz izdenisterdiń nátıjesinde amerıkalyqtardyń súıikti taǵamy bolǵan «Hershey’s» batonchıgi ómirge keledi. Taǵy bir jyl ótken soń, badam dánekteri qosylǵan shokoladtar naryqqa jol tartady. Ýaqyt óte kele «Hershey Chocolate Company» fırmasy shokoladtyń 114 túrin daıyndaıtyn kondıterlik kompanııaǵa aınaldy. Al 1907 jyly «Hershey’s Kisse» batonchıgi óz tutynýshylaryn tabady. Ras, ótirigin kim bilsin, osy batonchıkti daıyndaý ústinde kondıterlik mashınadan súıistiń dybysyna uqsas sıgnal shyǵa bergen eken desedi. Sol sebepti batonchıkke «Hershey’s Kisse» («Hershıdiń súıisi» degen maǵyna beredi) dep at qoıylypty.
Mılton Hershı ónimderiniń jarnamasyna óte mardymsyz ǵana qarjy bóldi. Onyń pikirinshe «Jarnama jasaýdyń eń tıimdi joly – sapaly taýar óndirý», sapaly ónim jarnamasyz-aq tutynýshysyn ózi izdep tabady.
Mılton Hershı jarnamaǵa shyǵyndamaǵan qarjylaryn qaıyrymdylyqqa jumsady. Berik dinı kózqarasy bar Hershı jıǵan aqshalarynyń raqatyn jalǵyz ózi kórýdi ar sanaýshy edi. «Hershey Chocolate Company» fırmasyndaǵy eńbekkerlerdiń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartý, jańa jumys oryndaryn ashý arqyly jumyssyzdyqpen kúresý, búldirshinder men jasóspirimderdiń bilim alýyna múmkindikter týǵyzý Mılton Hershıdiń qaıyrymdylyq sharalarynyń negizgi nysanasy boldy.
Kásiporyn jumysshylarynyń jaǵdaıyna kóp kóńil bóletin Mılton shokolad fabrıkasyn qorshaı jańa qalashyq turǵyzady. Jekemenshik úıler salynyp, kósheler tóseledi. Kóshelerdiń aty kakao burshaqtaryn óndiretin eldimekenderdiń atymen ataldy: Trınıdad, Karakas, Areba, eılon, Para. Qalashyq kósheleriniń boıynan kabak, shoshqa qoralar, las óndiris oshaqtary, ustahana salýǵa tyıym salynyp, olardyń ornyna shirkeý, bank, qonaqúı, park, dúken, kir jýatyn oryndar, golf alańdary, zoopark salyndy. Qalashyqtaǵy jeke úıler «Hershey Chocolate Company» fırmasynyń qyzmetkerlerine paıdalanýǵa beriledi. Baspana jetpeı, syrt qalǵan jumysshylarynyń da áleýmettik jaǵdaıyn umytpady. Olardyń jumys ornyna ońaı jetýi úshin, arnaıy tramvaı jolyn tósettiredi. Jańa qalashyqqa «Hershı» dep atasynyń atyn beredi.
Taǵdyrdyń buralań jolymen tórt klasstyq qana bilim ala alǵan «Shokolad koroli» jas jetkinshekterdiń erkin bilim alýyna jol ashý úshin, 1909 jyly arnaıy ındýstrıaldy mekteptiń tusaýyn kesedi.
Kózi tirisinde 1918 jyly Mılton Hershı esepshotyndaǵy 60 mıllıon dollaryn ózi qurǵan mekteptiń atyna aýdarý jóninde mırashat jazyp qaldyrady. Ol bul sheshimin ómiriniń sońyna deıin ózgertpeıdi.
30-jyldardaǵy uly depressııa kezinde, búkil óndiris oryndary jabylyp, jumysshylar qysqaryp jatqan ýaqytta Mılton Hershı adamdardy jumyspen qamtamasyz etý maqsatynda alyp qonaqúıdiń qurylysyn bastap jiberedi. Ekonomıkalyq qıyn-qystaý kezeńde alyp qurylys jumystaryn júrgizýdiń kóptegen tıimsiz jaqtary bolǵanyn qazirgi kúngi ekonomıster moıyndaıdy. Alaıda dindar ata-anadan tárbıe alǵan, kópbalaly otbasynyń múshesi Mılton kommerııalyq tabystan góri, moraldyq ıgilikti qup kórdi. Qonaqúıdiń prototıpi etip, Mysyrǵa barǵanda ózi kýá bolǵan «Heliopolis Hotel» qonaqúıiniń úlgisin alady. Oteldiń ashylýy 1933 jyly 26-mamyrda ótti.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys tusynda AQSh Qarýly Kúshteriniń sharýashylyq bólimi Hershıdiń kompanııasyna maıdandaǵy jaýyngerler úshin arnaıy batonchık daıyndaýǵa tapsyrys beredi. Sonymen qatar ózderiniń de talaptaryn qoıady: batonchıktiń salmaǵy 1 jáne 2 ýnııa (28gr jáne 57 gr) aralyǵynda bolý kerek, joǵary temperatýraǵa erip ketpeıtin tózimdi bolýy shart, soǵystaǵy áskerlerdi eliktirip jibermes úshin, azdap jaǵymsyzdaý ıis shyǵaryp turýy qajet.
«Tropical Chocolate» dep atalǵan bul batonchıkter tutynýshylardyń kóńilin tez tapty. Mılton Hershıdiń fırmasy 1939 jyly kúnine 100 myń batonchık shyǵaryp tursa, soǵystyń aıaǵynda aptasyna 24 mıllıon batonchık óndirgen. 1940-1945 jyldar aralyǵynda 3 mıllıardtan astam batonchık satylypty.
Mılton Hershı 1945 jyldyń 13-qazanynda 88 jasqa qaraǵan shaǵynda ózi turǵyzǵan qalashyqtyń aýrýhanasynda kóz jumdy.
Túıin
Abraam Lınkolnniń «Jeńimpaz dep qulamaıtyn adamdardy emes, qansha ret qulasa da esin jınap, qaıta tura alatyn adamdardy aıtamyz» degen kóregen naqyly bar. Mılton Hershı kásipkerlikke arnaǵan ómiriniń alǵashqy kezeńderinde tórt ret bankrot bolyp, boıyn qaıta tiktepti. Sondaı talpynysyna qaraǵanda ár qaıǵynyń bir qýanyshy bolatynyna sengen sııaqty.
Asyl Abaı
"Adyrna" ulttyq portaly
