12 qyrküiekten bastap el kinoteatrlarynan Şanhai halyqaralyq kinofestivalınde bas jülde – Altyn kubokty ielengen jäne basty rölı üzdık tanylǧan Daniiar Salamattyŋ «Talaq» filmı körsetıle bastaidy. Beiımbet Mailinnıŋ äŋgımelerı negızınde tüsırılgen kinotuyndy ışkı tartys, psihologiialyq iırım jäne astarly sarkazmge toly.
Būl – qazaq tılınde tüsırılgen filmnıŋ halyqaralyq ortada ırı jetıstıgı. Kinofestival ötkızılgen künderden berı berılgen beitarap baǧa – sonyŋ mysaly. Endı būl filmdı köruge qazaqstandyq körermender de mümkındık tauyp otyr.
26 märte ūiymdastyrylǧan Şanhai halyqaralyq kinofestivalı biyl mausym aiynyŋ 14-23 aralyǧynda ötken. Oǧan Fransiia, Argentina, İspaniia, Germaniia, İran, Qytai sekıldı elderdıŋ tuyndylary da ūsynylǧan.
Daniiar Salamattyŋ «Talaq» filmı «Tolyq metrajdy körkem filmder» atalymy boiynşa bas jüldege ūsynylǧan 14 tuyndynyŋ ışınen top jaryp bas jüldege laiyqty dep tanyldy.
ǦASYRǦA JALǦASQAN ŞYǦARMAŞYLYQ ǦŪMYR
Daniiar Salamattyŋ ssenariiı jäne rejisserlıgımen tüsırılgen filmnıŋ jelısı Beiımbet Mailinnıŋ äŋgımelerınen alynǧan. Jazuşynyŋ «Äje» jäne «Talaq» äŋgımelerı Qazaqstanda sovet bilıgı üstemdık qūra bastaǧan kezde jazylǧan. Bır qyzyǧy – Bi-aǧaŋ osy äŋgımelerın jazǧan tūsta älı kämpeske bolmaǧan, alaida alda ūly alapat Aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın kütıp tūrǧan. Aştyqtyŋ aldy bastalǧan tūs. Atalǧan äŋgımelerde osy qarsaŋdaǧy qazaq auyldaryndaǧy adamdar ömırı arqau bolǧan.
«Äje» äŋgımesı 1926 jyly, «Talaq» äŋgımesı 1923 jyly jazylǧan. Osy şyǧarmalar arada 100 jyl ötkende rejisserlık şeşımmen kino tılımen söilep otyr.
«Talaq» filmı sol kezdegı saiasi ahual men äleumettık kartinany beineleidı. Onyŋ bas keiıpkerı Sarymsaq äuelde komsomoldar qatarynda auylynda oiyn-spektakl qoiyp jürıp, arasynda moldanyŋ äielı rolın oinaidy. Kinonyŋ osy bölıgınıŋ özı filmnıŋ ışındegı film siiaqty. Auyl körermenderın qarq qylǧan ol oinaǧan spektakldı qaladan kelgen ortalyq ükımettıŋ, älde partiianyŋ uäkılı de kezdeisoq kelıp köredı.
Uäkıl – ūranşyldyq pen nauqanşylyqqa qūrylǧan sol kezdegı saiasi partiianyŋ ospadar belsendısınıŋ bır mysaly. Sovet odaǧy qūlaǧanǧa deiın qazaq auyldaryna oblystan nemese respublikadan «uäkıl kele jatyr» degen habar qauıp pen qaterdıŋ basyndai körınetın. Uäkıl kelse boldy, tekserıs bastalatyn. Qysqasy, uäkıl sovet ükımetınıŋ ūzyna boiyndaǧy şolaq belsendı küiınde qaldy. Qyzyl ükımet olardyŋ jaǧymdy beinesın jasauǧa tyryspaǧanyna taŋǧalasyŋ. Daniiar Salamattyŋ «Talaq» filmındegı Beriia beinelı uäkıl basqa da köptegen uäkılderdıŋ jiyntyq beinesın jetkızedı.
«OIYNNAN» ŞYQQAN ÖRT
Al filmnıŋ bas keiıpkerı Sarymsaqtyŋ şyndyǧy bır basqa. Būl şyndyq äşkere aitylmai Sarymsaqtyŋ ışındegı arpalys küiınde qala beredı.
Oiyn-spektaklde äiel rölın oinaǧany üşın auyl ösegınen zapy bolǧan äielı Zylihaǧa ol özınıŋ ne ıstep jürgenın tüsındırıp bere almaidy. Tek komsomoldyŋ ūiǧarymymen auylǧa «oiyn qoiyp» jürgenın aitady. Äielımen ūrys-kerıs barysynda ol «talaq» aitady. Sodan bastap äielı da odan bas tartatynyn bıldıredı. Sarymsaq keiın raiynan qaityp qanşa jalynǧanymen, Zyliha jıbımeidı. Is nasyrǧa şabady. Zyliha dätı qatty bolmaǧanymen, şariǧatqa qatysty aitylǧan jaiǧa bır şeşımın tabu osy otbasy üşın bas auruǧa ainalady.
Ekeuı «talaq» mäselesın kün tärtıbıne şyǧaryp, sony şeşu joldaryna kelgende kädımgıdei bırıgıpaqyldasyp ketedı.
Bır jaǧy qyzyl ükımet, komsomol, äiel teŋdıgı ūrany köterılıp jatqan kez. Uäkıl de soŋǧy saparynda osy turaly nyǧyrlap tapsyryp ketken. Ekınşı jaǧynan, dın jaǧymsyz körsetılgenımen, molda-işandar älı qudalana qoimaǧan uaqyt. Osyndai ölarada qalǧan Sarymsaq bır moldamen jolyqqanda ol «talaq» aitylǧan soŋ, erlı-zaiyptylardyŋ ajyrasyp, qaita qosylsa, qaita neke oqylatynyn aitady. Sarymsaq pen Zyliha sonyŋ aitqanyna könıp, «sen kımge tūrmysqa şyǧasyŋ?», «sen kımge üilenesıŋmen» bıraz kün ötkızedı. Tübı moldanyŋ aitqanyn oryndap, ekeuı qaitadan neke oqytudan ümıttı. Bıraq sol üşın küieuı bıreuge üilenıp, äielı bıreuge tūrmysqa şyǧyp, o jaqtan qaitadan «talaq» aluy mäselesınıŋ kürdelı ekenın oilap jatqan eşqaisysy joq. Söitıp jürgende arada Kärıbai baidyŋ közı Zylihaǧa tüsıp, ony toqal üstıne aluǧa kısı salady.
QŪLQYNNYŊ QŪLY – QŪRYMBAI
Köp ūzamai «talaq» sanksiiasyn şeşetın jol tabyla qalady. «Bala molda» atalǧan dın adamy üş ret «talaq» aitsa ǧana ajyrasuǧa bolady degen pätua beredı. Sarymsaq ärine, oǧan quanady. Alaida Zyliha oǧan bır emes, ekı ret «talaq» degenın eske salady da, bır keşte Kärıbai jaqqa auyp jüre beredı.
Ony qaitaru jolynda Sarymsaq auyl milisiiasy Qūrymbaiǧa jügınedı. Milisiia Kärıbai auylyna Sarymsaq ekeuı mıngesıp baryp, qaitarda öz mınıs atyna qosa aq boz at jetelep qaitady. Äielın qaitarmaq bolyp barǧan Sarymsaqty da atqa bailap äkeledı. Qūrymbai tergeu jürgızıp, ıstı Kärıbaidyŋ paidasyna şeşıp beredı.
Besıktegı balasy Baqyt pen es bılıp qalǧan qyzy Ūlpany Sarymsaqtyŋ özı qarap, kütıp, siyr sauyp, taǧdyryna köngennen basqa lajy bolmaidy.
ÜMIT ŪŞQYNY – DAUAGÖI DŪǦA
Filmde Sarymsaqtyŋ qyzy Ūlpanyŋ dūǧasy är kezdesken qiyndyqtyŋ bır şeşımı türınde körınıs tapqan. Filmnıŋ äserlı tūsynyŋ bırı de osy bolsa kerek. Äkesı auyrǧanda ol syrtqa şyǧyp ketıp, kökke qolyn jaiyn allasyna jalbarynady. Özınıŋ ömırınen äkesıne 40 jyl kesıp berudı sūraidy. Artynşa äkesı sauyǧyp ketedı. Kök siyr köterem bolyp qalǧan kezde oǧan da öz ömırınen ekı jyl kesıp berudı sūrap, jalbarynady. Soŋynan köterem siyr ornynan tūrady.
Keiın Kärıbai qos äiel üstıne alǧan Zyliha derttı bolyp, bai odan bas tartqan soŋ tuysqan apasyna qolyna ketedı. Äl üstınde jatyp, bır kezde «talaq» aitty dep ketısken küieuı Sarymsaq pen balalaryn körudı arman ǧylady. Būl habar Sarymsaqqa jetıp, būrynǧy äielın bır körıp qaluǧa barady. Soŋynan Zylihany arqalap auylyna kelgen kezde şeşesınıŋ ölmelı halın körgen Ūlpa öz ömırınıŋ 20 jylyn anasyna qiiudy sūrap, dūǧa qylady. Aldyŋǧy dūǧalar oryndalǧanymen, osy soŋǧy dūǧanyŋ äserı qandai bolǧany körermen üşın jūmbaq bolyp qalady.
Osy aralyqta Sarymsaqtyŋ Qūrymbaidyŋ auyl äielderınıŋ bırıne tiıskenın körıp qaluy, mastanǧan milisiianyŋ äiel dambalyn jalaulatyp, jelbıretıp ūstauy, ol dambaldyŋ qyzyl tudyŋ matasynan tıgıluı, onyŋ soŋy uäkıldıŋ kelıp, auyl äielderı dambaldaryn tekseruı, aqyr-soŋynda sol äielderdı qudalap, uäkıldıŋ Qūrymbaidy da qosa aidatuy sol kezdegı şyndyqtyŋ qandai bolǧanyn bıldıredı.
Film Ūlpa qyzdyŋ anasyna 20 jyl ǧūmyr tıleuımen aiaqtalady. Beiımbet Mailinnıŋ äŋgımesınde Zylihanyŋ otbasyna jetıp ömırden ötkenı aitylsa, filmde şeşımdı rejisser körermen yrqyna qaldyrady.
Ūqpanyŋ dūǧasy – kinonyŋ eŋ bır emosionaldy epizodtarynyŋ bırı. Būl tüpnūsqadaǧy äŋgımelerde joq, dūǧa – rejiserlık şeşım. Jäne ūtymdy şyqqan şeşım. Tūtas filmde üş jerde aitylatyn dūǧa – şarasyzdyqtyŋ şegı, ümıttıŋ basy. Onyŋ Ūlpanyŋ auzymen aityluy, şynaiy dybystaluy äbden şarşaǧan, tozǧan ortadan ozuǧa bır talpynys siiaqty sezıledı.
SARYMSAQTAR QOǦAMY
«Talaq» filmındegı bas keiıpker – Sarymsaq aldymen öz äreketınıŋ qūrbany. Komsomoldar tapsyrmasyn oryndap, jai «oiyn oinap» jürgenın ol äielınıŋ aldynda däleldep tüsındırıp bere almaidy. Soŋynan äielı Zyliha ony attap ötıp, Kärıbaiǧa tiedı. Būl jerde Sarymsaq balalarymen qosa qūrban. Ädıldık ızdep auyl milisiiasyna şaǧynǧanda milisioner Qūrymbai Kärıbaidan para alyp, Sarymsaqty taǧy da qūrban etedı. Saiyp kelgende, Sarymsaqtar sol kezde saltanat qūrǧan tūtas jüienıŋ qūrbany bolady. Bırde - dınnıŋ, bırde – dınge qarsy jüienıŋ erejesı arasyndaǧy tartysqa ūşyraǧan, ekeuınen de jauap tappaǧan adamnyŋ azapty keipı. Al «äiel teŋdıgı» dep ūrandaǧandardyŋ äiel qūqyn aiaqasty qyluy, filmdegı qyzyl tu men qyzyl matadaǧy ūrandar, tıptı auylnaidy keŋsesı qorjyn tam janyndaǧy aǧaştyŋ qyzylǧa boialuy ūrynşaq saiasi jüienıŋ sipatyn aşa tüsedı.
Ol sipat ne edı?
Adamǧa adam dep qarai almaityn, adamdy saiasi jüienıŋ qūralyna ainaldyrǧan bilık özın ädıldıktıŋ jarşysy, äiel qūqyǧyn qorǧauşy retınde körsettı. Osy bilıktıŋ şyn mänısınde osyǧan keraǧar äreketı,äperbaqandyǧy qanşama taǧdyrdy tälkekke ainaldyrdy. Sarymsaq – sonyŋ bırı. Qatardaǧy qarapaiym adam köp närsenıŋ parqyna bara bermeidı. Üiınde äureşılık pen äbıgerdıŋ qozǧauşysyna ainalǧan ol – qoǧamda salmaǧy joq, tıptı özın-özı qorǧai almaityn äljuaz köptıŋ bırı. Momyn, juas Sarymsaq tübı äielın qaitaryp, ädıldıkke qol jetkızgendei körınedı. Bıraq būl kezde bärı de keş edı. Sarymsaqtan küreskerlık talap ete almaisyŋ. Öitkenı ol tapanşasyn tarsyldatqan qoqaŋdaǧan uäkılderdıŋ aldyndaǧy därmensız qoǧamnyŋ bır müşesı bolatyn. Mūndai Sarymsaqtar jalǧyz emes, myŋ, milliondap sanalatyny belgılı...
«TALAQTYŊ» TOP JARUY
Tuyndydaǧy basty rölderdı belgılı akter Erbolat Älqoja jäne jas akterlar Amira Omarova, Aiana Bauyrjanova somdaǧan. Daniiar Salamattyŋ Ūlttyq kino ortalyǧynyŋ qoldauymen tüsırgen «Talaq» filmı Şanhai festivalınıŋ tolyqmetrajdy film nominasiiasynyŋ «Altyn kubogyn» älemnıŋ üzdık 14 filmınen arasynan ozyp, jeŋıp alyp otyr. Tuyndyda Zyliha rölın somdaǧan Amira Omarova osy kinofestivalda üzdık aktrisa dep tanyldy.
Şanhai festivalı – «A» sanatyna jatatyn älemdegı on kino-festivaldıŋ bırı. Biylǧy baiqauǧa 105 el men aimaqtan 3,7 myŋnan astam ötınım tüsken. Irıkteu prosesınıŋ qorytyndysy boiynşa 50 film bes nominasiia boiynşa «Altyn kubok» jüldesın alu üşın taŋdalǧan, onyŋ 38-ı älemdık premera bolǧan.«Tolyq metrajdy körkem filmder» atalymy boiynşa bas jüldege 14 film, onyŋ ışınde qazaqstandyq «Talaq» filmı de baq synaǧan.
12 qyrküiekten bastap būl film öz otanynda körsetıle bastaidy.
Janat Alǧadai
