Qazaqtyŋ ūlttyq sport türlerınıŋ ışındegı odaǧai türı, ejelden taram-taram ūrpaq arqyly jalǧasyp kele jatqan qasterlı de qazynaly qazaq küresı bügıngı taŋda erekşe mazmūnǧa ie bolyp, jastarymyzdyŋ süiıp şūǧyldanatyn sport türıne ainalyp otyr.
Qazaq küresı özınıŋ tarih jeŋısıne 2004 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 12-15 künderı Germaniianyŋ Berlin qalasynda ötken Bükılälemdegı qazaqtardyŋ qūryltai jiynynda jetken edı. Sol bır alqaly jiynda 16 memleketten kelgen qonaqtarǧa qazaq küresınıŋ ereşelıkterı ülken stadionda asqaqtata körsetılıp, Serık Adambolsynūly Tükeev aituly qauymdastyqtyŋ prezidentı bolyp bırauyzdan sailandy. Osy jyldan bastap ata küresımız jaŋa zaman aǧymyna tüsıp, älem elderıne tanyla bastady desek bolady. Qazaq küresın jer-jüzıne tanytyp qana qoimai, ana tılımızdı de därıpteuge mümkındık tudy.
Älemge tarydai şaşylǧan qazaq ūltynyŋ bırlıgın qazaq küresı arqyly ūiyta otyryp, ony Aziia oiyndary men Olimpiada deŋgeiıne deiın köteru Düniejüzılık qazaq küresı federasiiasynyŋ basty ūstanymy. Bügıngı taŋda qazaq küresınen 7 älem chempionaty, 3 älem kubogy, 11 Aziia, 5 Europa, 2 ret Pan-Amerika jäne Afrika chempionattary ötıp, töl küresımız älemnıŋ alpauyt memleketterınıŋ törınde saltanat qūrdy. Osy jarystardyŋ qataryna I Europalyq sport oiyndaryn, jasöspırımder arasyndaǧy I älem chempionatyn, jastar arasyndaǧy I älem chempionatyn da qossaq bolady. Sonymen qatar, Düniejüzılık qazaq küresı federasiiasynyŋ mūryndyq boluymen elımızde küş atasy Qajymūqan Mūŋaitpasūly atyndaǧy jäne Baqytjan Jaŋbyrbaevtyŋ jarystary, Yrǧyzbai Dosqanūly atyndaǧy halyqaralyq gran-pri turnirı dästürlı türde jyl saiyn ūiymdastyryluda.
Mıne, osyndai älemnıŋ är tükpırı men elımızde ūiymdastyrylǧan alaman jekpe-jekter Düniejüzılık qazaq küresı federasiiasynyŋ prezidentı İslam Älmaqanūly Äbışev pen ūiymnyŋ bırınşı vise-prezidentı, Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen jattyqtyruşy, professor Serık Adambolsynūly Tükeevtıŋ orasan zor eŋbekterınıŋ arqasynda jalǧasyn üzbei keledı.
Bügıngı künı qazaq küresıne özge ūlt ökılderınıŋ qyzyǧuşylyǧy arta tüsıp, älemnıŋ är şetınde federasiialar aşylǧan. Özge küres türlerınen erekşe oqşualanyp tūrǧan bekzat önerımızdıŋ qazırgı qarqyny erek.
Bolaşaqta jyl saiyn alqaly jiyndar ötkızılıp, resmi jarystarǧa federasiialar aşqan elderdı arnaiy şaqyryp otyru Düniejüzılık qazaq küresı federasiiasynyŋ alǧa qoiǧan basty josparynyŋ bırı. Künı bügınge deiın älemnıŋ 40 astam elınde ūlttyq küresımızden federasiialar aşylyp, belsene jūmys jasaluda. Būl naqty derek dese bolady.
Osy künge deiın Düniejüzılık qazaq küresı federasiiasy men (UWW) Bırıkken küres qauymdastyǧy bırıgıp ūiymdastyrǧan ärbır bairaqty beldesuler ūlttyq küresımızdı biık belesterge şyǧaryp keledı. Ärine, qazaq küresınıŋ alar asulary älı alda dep bılemız, degenmen bügıngı taŋǧa deiın ata küresımızdı osynşama deŋgeige köterıp, älem sahnasyna şyǧaruǧa bırden-bır sebepşı jan Serık Adambolsynūly Tükeev sekıldı ūlttyq küresımızge köp jyldar boiy tynymsyz, tabandylyqpen jasaǧan örelı jūmystarynyŋ nätijesınde qazaq küresın älem tanyp bıle bastady.
Al, sol qazaq küresıne basynan baqaişyǧyna deiın jany aşityn Serık Adamūly syndy aibyndy aǧamyzdyŋ taǧy bır jetken ülken jetıstıgı ol ūlttyq küresımızdı Aşhabadtta jabyq keşende ötken Aziia oiyndarynyŋ baǧdarlamasyna süiınşılıp engızuı boldy. Sol bairaqty synda üş salmaqta üş baluanymyz ekı altyn, bır qola jüldelı qaitqanyn qalai ǧana ūmytamyz. Bardy bar, joqty joq – dep aituǧa ärine mındettımız. Düniejüzılık qazaq küresı federasiiasynyŋ köp jyldar boiy qajyrly jūmystary eş eleusız qalmasy bır anyq. Al osy III Düniejüzılık köşpendıler oiyndarynda qazaq küresınıŋ tolaǧai tabysty qadamy jyldar boiy jüielı jürgızıp kele jatqan jūmystyŋ taǧy bır jemısı dep bılemız.
Qyrǧyz elınde ötken III Düniejüzılık köşpendıler oiyndarynda qazaq küresınıŋ baluandary ekı altyn, bır qola medaldı jeŋıp alyp, Qazaqstan qūramasynyŋ medal jiyntyǧyndaǧy jaǧdaiyn jaqsartuǧa ülken ülesın qosty. Sonymen qazaq küresınıŋ baluandary jeŋıp äpergen altyn, qolalardyŋ nätijesınde Qyrǧyzstan men Reseiden keiın, Qazaqstan qūramasy üzdık üştıkke kırgen edı. İslam Älmaqanūly men Serık Adambolsynūlynyŋ Afrikada, Braziliiada, Ündıstanda, İranda, taǧy da köptegen älemnıŋ är tükpırınde kazaq küresınen ötkızgen jarystarynda ana tılımızde toqta, basta, jambas, bük, jartylai jeŋıs, taza jeŋıs degen söz tırkesterınıŋ aitylyp otyruy, ūlttyq kürespen bırge qazaq tılımızdı de damytuǧa örıs aşty dese bolady.
Qazaq küresın älem arenasyna şyǧarumen ǧana toqtalyp qaludy bılmegen Serık Tükeev töl küresımızdıŋ baǧytynda köptegen tarihi tyŋ jaŋalyqtardy düniege äkeldı. Mysaly, Düniejüzılık qazaq küresı federasiiasy bügıngı taŋda arnaiy memlekettık medaldar jasap şyǧardy. Mysaly, ol marapattar 3 türlı bolady. Bırınşısı, altyn alqaly medal qazaq küresıne közqarasy tüzu memleket basşylary men ziialy qauym ökılderıne berıledı. Ekınşı kümıs – kümıs alqaly medal qazaq küresıne eŋbegı sıŋgen jattyqtyruşylarǧa berıledı. Üşınşı qola medal BAQ ökılderıne tabys etıledı. Būl da bır ūlttyq küresımızge üles qosqandardyŋ eŋbegın elei otyryp, şabyttandyrudyŋ ülken joly dep bılemız. «Körıngen taudyŋ alystyǧy joq» – dep, ädette qazaq küresınıŋ keleşegı üşın ıstelınıp jatqan şarualar az emes.
Koreidıŋ taekvandosy men japonnyŋ deiudosy sekıldı qazaq küresınıŋ de özge küres türlerınen erekşelıkterı bar. Basty aiyrmaşylyqtyŋ bırı baluandardyŋ üstıne kietın kiım ülgısınde jatyr. Qazaq küresınıŋ kürteşelerı zaman aǧymymen halyqaralyq talapqa sai jasalǧan. Kiımge arnalǧan mata myqty jäne deneden aqqan terdı jaqsy sıŋıretın boluy qajet. Keudege kietın etegınıŋ ūzyndyǧy jambasty tolyq jabuǧa mümkındık beredı jäne ekı büiırınde beldık ötkızetın orny bolady. Jeŋınıŋ ūzyndyǧy şyntaq buynyna deiın bolsa, beldık ūzyndyǧy baluannyŋ denesın ekı orauǧa tolyq jetuı tiıs. Şalbardyŋ balaǧynyŋ ūzyndyǧy tızege deiın bolady. Keŋ tıgılgen şalbar belge bau arqyly ūstalady. Keudeşe men şalbardyŋ tüsı bırdei matadan tıgıledı. Aiaq kiım qonyşynyŋ ūzyndyǧy tobyqty jauyp tūrady jäne ol jūmsaq bylǧarydan tıgıledı. Qazaq küresınıŋ kürteşelerın jaŋaşa jasap şyǧaruda marqūm Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen jattyqtyruşy Bauyrjan Janalinnıŋ eŋbegı zor. Qazaq küresınıŋ şapanyn etek-jeŋınıŋ qysqartylǧan kiım ülgısı negızınde ejelden sauyt kigen batyr babalarymyzdyn alynǧan. Sauyt kigen qazaq sarbazynyŋ etek-jeŋınıŋ qysqa boluy naiza men qylyşty sermeuge yqşamdalynyp jasalǧan. Sondyqtan da bozkılemdegı baluandarymyzǧa kürteşemızdıŋ keskındı nūsqasy küreske öte qolaily boluǧa laiyq ekenı däleldengen. Sonymen qatar, aita keter bır jai, Vilniuste Düniejüzılık küres federasiiasynyŋ ūiymdastyruymen ūlttyq küresterdı lisenziialau jiynynda qazaq küresınıŋ kiım ülgısı men onyŋ tarihyn mūqiiat tyŋdap öte joǧary baǧa berıp, FILA biuro müşelerı bırauyzdan qabyldaǧan eken. Mıne, osyndai, kürteşemız turaly kelıstı aiǧaq derekter küresımızdıŋ eŋsesın kötere tüsetını barşamyzdy quantady.
Ūlttyq küresımızdıŋ kürteşelerın Bauyrjan Janalin aǧamyzdan keiın bır jüiege keltırıp, menedjmenttık jaǧyn jaqsartyp elımız ben älemge taratuda Serık Adambolsynūlynyŋ eŋbegı şeksız bolǧanyn aitpai ketu mümkın emes.
Sonymen bırge, qazaq küresıne janaşyr azamattyŋ jasaǧan taǧy bır ölşeusız eŋbekterınıŋ bırı ol qazaq küresınıŋ Bırıkken küres älemı (UWW) men IýNESKO müşe bolyp kıruıne ūiytqy boluy edı.
2010 jyly elımızdıŋ astanasyndaǧy «Däulet» sport keşenınde tarihi şara bolyp ötken edı. Sol kezdegı Halyqaralyq küres qauymdastyǧy FILA prezidentı Rafael Martinetti men Serık Adambolsynūly Tükeev «Qazaq küresı halyqarylyq küres qauymdastyǧyna FILA-ǧa tolyqtai müşe bolyp kırdı» – degen tarihi qūjatqa qol qoidy. Elımzdıŋ sport tarihynda būryn-soŋdy mūndai aq tüienıŋ qaryny jarylǧan quanyşty jaŋalyq qazaq küresın ülken biıkke şyǧardy. Sonymen bırge, 2010 jyly Oŋtüstık Koreianyŋ Chundju qalasynda IýNESKO qoldauymen aşylǧan Düniejüzılık jekpe-jek önerlerı qauymdastyǧynyŋ (WoMAU) ülken jiyny ötıp, tört memleket özderınıŋ ūlttyq jekpe-jek önerlerınen atalmyş ūiymǧa tırkeluge ūsynys jasaǧan bolatyn. Negızı būl jiynǧa älemnıŋ är tükpırınen 30-ǧa juyq memleket qatysuǧa ötınış bıldırıptı. Bıraq 30 eldıŋ arasynan tört eldıŋ ūlttyq küresı erekşe nazarda qaralyp, qazaq küresı qarsylastarynan köp dauysqa ie bolyp, osyndai älemdık deŋgeidegı alqaly Odaqqa müşe bolyp kırdı.
Är eldıŋ ūlttyq sport türlerı sarapqa tüsken synda jerlesımız, sol kezdegı Düniejüzılık qazaq küresı federasiiasynyŋ bas hatşysy Ǧalym Qūlekeşevtıŋ halqymyzdyŋ töl küresı qazaq küresınıŋ şyǧu tarihy men erekşelıkterı turaly kelıstı körsetken beinerolikterı men sauatty jasaǧan baiandamasyn mūqiiat tyŋdaǧan şeteldık alqa töraǧalary ata küresımızge degen qyzyǧuşylyqtary artyp, bırauyzdan düniejüzılık jekpe-jek önerlerı Odaǧyna müşe etıp, qazaq küresın bırauyzdan qabyldaǧan eken. Ras, qazaq küresı Olimpiada sport türı emes. Desek te qazaq küresın Olimpiadaǧa kırgızu üşın jasalynatyn jotaly jūmys barysyn bır sät toqtatpaudy msaqsat etken Serık Adambolsynūly Tükeev bır sūhbatynda: «Ärbır azamat qazaq küresın jaqsy körıp, bır adamdai qoldau körsetıp otyrsa ǧana, ūlttyq küresımızdı damytuda alǧa qoiǧan asqaraly maqsattarymyzǧa jete alamyz», – degen bolatyn. Osy bır qanatty söz ūlttyq küreske janaşyr ärbır azamattyŋ jüregınen oryn alsa nūr üstıne nūr bolatyny sözsız.
Töl küresımızdıŋ osyndai älemdık deŋgeidegı bedeldı ūiymdarǧa müşe bolyp kıruı alaş jūrty üşın tıl jetpes quanyşty jaŋalyq ekenınde dau joq edı. Osyndai ǧalamat jetıstıkterdıŋ belesıne köterıluge taǧy da sol el namysyn arqalaǧan, ūlttyq küresımızdıŋ janaşyry Serık Tükeevtıŋ tökken terınıŋ jemısı ekenın ūmytpaǧanymyz läzım. Qazaqta «El qorǧaǧan batyrdy este saqta, saia bolǧan aǧaşty otqa jaqpa», – degen qanatty söz bar. Sondyqtan da ūlttyq küresımızdı ūlyqtauǧa ölşeusız üles qosqan azamatty bır sätte ūmytpai, oǧan degen qūrmettı jasap otyru ülken adamgerşılıktıŋ belgısı dep bılemın.
Bügınde sol ūlttyq sportymyzdy zaŋǧar biıkke kötergen aimüiızdı asyl aǧamyzdyŋ basyna kün tuyp, köldeneŋ kelgen jalanyŋ şyrmauyna tüsırp otyr. Ol jalany japqan jandardy bır alla özı esebın bere jatar. Juyrda qazaq küresın älem arenasyna alyp şyǧarǧan alaştyŋ aiauly ūly Serık Adamaūly Tükeev 62 jasqa tolǧan tuǧan künın negısısız taǧylǧan aiptan qara tünek tar qapasta qarsy aldy. Qazaq qaşanda batyryn jauǧa qaldyrmai, jaqsyny aiypsyz qamaqqa saldyrmai, erjürek erlerın äspettep, jauyn tızerletken jer betındegı ūly halyq –dep jarqyn-jarqyn atoilatyp aityp, jyrlatyp jazamyz. Olai bolsa eş kınäsız qamaqta otyrǧan batyr bauyrymyzdy qalaişa el bolyp, ün qosyp şyǧaryp ala almaimyz. Osyǧan taŋǧalam. Körealmaityn qaskünem jandardyŋ tūzaǧany qarmalyp, jazyqsyzdan jazyqsyz abaqtyǧy jabylǧan janǧa tek bır alladan sosyn barşa ūlttyq küreske jany aştiyn halyqtan järdem kütu ǧana qaldy. Bızde tüienı tügımen jūtqandar bes kün otyryp bosap şyqsa, elge jaqsylyq jasaǧandar jabylyp jatady. Osyndai ozbyr qoǧamdaǧy, ädıletsızdıkke qalai ǧana janyŋ auyrmasyn. Qazaq küresın älemge tanytqan ardaqty azamat Serık Tükeevke eskertkış ornatsa da artyq bolmas edı, onyŋ esesıne tastai suyq türmege qamap, aldyna qara nan men qara sudy talǧau etıp berıp otyrǧan jandarǧa ne aituǧa bolady eken.
Kezınde Beiımbet, Ilias, Saken, Maǧjan, Mırjaqyptai qazaqtyŋ ziialy qauymy däl osyndai jalǧan jalanyŋ qūrbandary bolyp kettı emespe. Bügıngı däuırde sol jala tek jaŋa körınıs alyp ūltymyzdyŋ müiızı qaraǧaidai qaimaqtaryn qarmap alyp, bälege şatyp jatyr. Tek jalanyŋ joldary özgeregen. Sonda būl qoǧam qandai qoǧam. Jaqsysyn töpeleitın jamanyn kökeleitın ekı jüzdı qoǧam bolyp barama?. Desekte qazaq eşqaşan jaqsylyqtan ümıtın üzbegen. Bız ümıtımızdı ükılep, aqjaǧaly aǧamyzdyŋ ortamyzǧa oraluyn alladan tılep kütemız. Hadiste «Sabyr-jaqsylyqqa bastar jol, Sabyr- jetıstıkke qol jetkızudıŋ syrly kıltı jäne basqa tüsken auyrtpalyqqa tötep beru üşın beldı bekem buu »-deidı. Allah taǧala qandai qiyn sätter kezıkse de sabyr men şydamdylyqtan taimauǧa şaqyrady. Endeşe sabyr etemız. Allanyŋ nūry tüsıp, ädıldıktıŋ aq taŋy ataryna senım zor. «Senderdıŋ aralaryŋda mynadai jamaǧat bolsyn, olar basqalardy igılıkke şaqyryp, jaqsylyqqa ündesın. Jamandyqtan tyiuǧa tyryssyn. Mıne, osylar naǧyz maqsatyna jetetınder»-degen eken Äli İmran süresınde. Allanyŋ qalauymen jaqsylyqqa ün qosar jamaǧattyŋ köbeie tüsuı, arqaly asyl aǧamyzdy abaqtydan dın-aman alyp şyǧuǧa jol aşa tüser degen oidamyn. Ol künnıŋ de auyly alys emes.
Aqyn ORDABAIŪLY QR Jurnalister Odaǧynyŋ müşesı, S.Berdıqūlov syilyǧynyŋ iegerı.
