Zapadnyı Azerbaıdjan: kratkıı ıstorıcheskıı ocherk

Armıanskaıa ıstorıcheskaıa naýka kak v dalıokom proshlom, tak ı segodnıa ýporno pytaetsıa dokazat, chto armıane – korennye jıtelı Kavkaza, a ıstorıcheskıı regıon Zapadnogo Azerbaıdjana, na terrıtorıı kotorogo nyne raspolojena Respýblıka Armenııa, – ıakoby ıskonnye armıanskıe zemlı. Delalos ı delaetsıa vsıo eto s ıspolzovanıem antınaýchnyh prııomov, pýtıom falsıfıkaıı ıstorıcheskıh faktov, ıskajenııa ıstochnıkov, a chae vsego – v agressıvnoı forme prısvaıvanııa ıstorıko-kýltýrnogo nasledııa avtohtonnyh narodov Iýjnogo Kavkaza – azerbaıdjanev ı grýzın. Voprekı ıstorıcheskım realııam ı mnenııý avtorıtetnyh ýchıonyh, armıanskıe ıstorıkı ne perestaıýt stroıt svoı teorıı ı konepıı, naelennye na ýdrevlenıe armıanskıh korneı, armıanskoı gosýdarstvennostı na Kavkaze. Istorıcheskaıa je deıstvıtelnost dokazyvaet obratnoe: armıane – narod na Kavkaze prıshlyı, massovoe zaselenıe regıona armıanamı proızoshlo v nachale XIX v., blagodarıa pereselenııý ıh ız Týrıı ı Irana, ı, nakone, gosýdarstvennost na Kavkaze armıane obrelı lısh v 1918 g. Sovremennyı rossııskıı ýchıonyı Vıktor Shnırelman pıshet: «Vechnýıý bol armıanskoı ıstorıı sostavlıaet tot fakt, chto v techenıe znachıtelnoı chastı srednevekovogo perıoda ı v posledýıýýıý epohý vplot do 1918 goda ý armıan praktıcheskı ne bylo svoego nezavısımogo gosýdarstva».

Terrıtorııa, na kotoroı raspolojena sovremennaıa Respýblıka Armenııa, - eto ıskonnye zemlı kompaktnogo projıvanııa drevnıh tıýrok – predkov azerbaıdjanskogo naroda. Etım ı obıasnıaetsıa, chto na protıajenıı stoletıı vse toponımy na terrıtorıı Zapadnogo Azerbaıdjana ımelı tıýrkskoe proıshojdenıe. Predkı azerbaıdjanskogo naroda – hýrrıty, kımmerııy, skıfy, sakı, gýnny, ogýzy ı dr. osnovalı ı objılı na etoı terrıtorıı naselıonnye pýnkty, sozdalı mnogochıslennye pamıatnıkı materıalnoı kýltýry, ıh sledy vıdny v drevnetıýrkskıh zahoronenııah s mnogochıslennymı nadgrobnymı pamıatnıkamı ı ızvaıanııamı ovnov. Polıtıcheskaıa, etnıcheskaıa, soıalnaıa ıstorııa azerbaıdjanev, ıh kýltýra ne mogýt byt vosprınıaty v otryve ot terrıtorıı Zapadnogo Azerbaıdjana, ıavlıaıýegosıa sostavnoı chastıý obego ıstorıcheskogo prostranstva, gde shlo formırovanıe azerbaıdjanskogo naroda, stanovlenıe ego gosýdarstvennostı. Vplot do 1827 g. terrıtorııa, nyne ımenýemaıa Armenıeı, za ısklıýchenıem perıodov vladychestva ınozemnyh ımperıı, vsegda vhodıla v sostav azerbaıdjanskıh gosýdarstv. S zahvatom Rossıeı v 1827 g. Irevanskogo hanstva (voznıklo v 1747 g.), gosýdarstvennogo obrazovanııa v Zapadnom Azerbaıdjane, v ıstorıı etogo regıona ı ego osnovnogo etnıcheskogo komponenta – azerbaıdjanskıh tıýrok nachalsıa novyı etap, polnyı tragedıı, lıshenııa gosýdarstvennostı, prıtesnenııa, deportaıı, genoıda ı polnogo vyselenııa s ıstorıcheskoı rodıny.

Lıshıonnye, kak ýkazyvalos vyshe, svoeı gosýdarstvennostı, armıane nachalı rasselıatsıa v raznyh chastıah mıra. Onı obosnovalıs v Irane, Vızantıı, Kılıkıı, Italıı, Franıı, Krymý, Polshe, Ýkraıne ı drýgıh stranah. V XV v. armıane stalı aktıvno pronıkat na zemlı Zapadnogo Azerbaıdjana – terrıtorııý, kotorýıý nyne zanımaet Respýblıka Armenııa. V etot perıod Zapadnyı Azerbaıdjan vhodıl v sostav azerbaıdjanskogo gosýdarstva Garagoıýnlý (1410-1468) ı ımenovalsıa oblastıý Chýhýrsa´d. (Po nekotorym dannym, nazvanıe oblastı Chýhýrsa´d svıazano s obıtavshımı zdes eıo v VII v. do n.e. sakskımı plemenamı, ımevshımı tıýrkskoe proıshojdenıe. Pervonachalno eta terrıtorııa ımenovalas Saka Iýrdý – Saka Chýhýrý (Strana sakov), a v srednıe veka stala nazyvatsıa «Stranoı Chýhýrsa´d». Po drýgoı versıı, nazvanıe oblastı Chýhýrsa´d moglo dat plemıa sa´dlı, vhodıvshee v plemennoı soıýz Garagoıýnlý. Etnonım «sa´dlı» proıshodıt ot ımenı pravıtelıa Chýhýrsa´da Emıra Saada, jıvshego v kone XIV – nachale XV vv. V 1441 g. pravıtel gosýdarstva Garagoıýnlý Djahanshah razreshıl perevestı entr armıanskıh katolıkosov ız kılıkııskogo goroda Sıs v Zapadnyı Azerbaıdjan, a ımenno – v raspolagavshıısıa na terrıtorıı Chýhýrsa´dskoı oblastı monastyr Ýchkılse (Ýchmıýezzın, sovr. Echmıadzın). Chto kasaetsıa Ýchkılse (Ýchmıýezzına), to eto drevnıı albanskıı monastyr. V perevode s azerbaıdjanskogo ıazyka Ýchkılse oboznachaet «Trı erkvı», a Ýchmıýezzın – «troe chıtaıýıh azan». Armıane ıskazılı ıskonnoe nazvanıe hrama, vvedıa v oborot slovo Echmıadzın.

Blagodarıa pokrovıtelstvý pravıteleı gosýdarstv Garagoıýnlý ı Aggoıýnlý (1468-1503) Ýchmıýezzın prevratılsıa v relıgıoznyı entr armıan, svoego roda pladarm dlıa grıgorıanskogo mıssıonerstva. Eslı do 1441 g. ý armıan v Chýhýrsa´dskoı oblastı ne bylo nı odnogo selenııa, zemelnogo vladenııa, to posle perenesenııa entra armıanskogo katolıkosata v Ýchmıýezzın armıanskaıa erkov stala ýskorenno skýpat zemlı ý mestnogo naselenııa – azerbaıdjanskıh tıýrkov. Skýpaıa selenııa, armıane stalı sozdavat postoıannye poselenııa na azerbaıdjanskıh terrıtorııah, stroıt novye erkvı. Dopolnıtelnym ıstochnıkom dohodov stalo polýchenıe v pervoı chetvertı XVII v. razreshenııa na sbor nalogov s naselenııa Ýchmıýezzına, dohod s kotoryh prınadlejal katolıkosý. K mestý býdet ýkazat, chto nazvanııa sıol, pereshedshıh v rýkı armıanskogo katolıkosa, ımelı azerbaıdjanskoe proıshojdenıe: Oshagan, Masdara, Kıradjlı, Mýgnı, Dıbeklı, Keshıshkend, Iaıydjı, Chashyrly ı t.d.

V 1501 g. obrazovalos entralızovannoe azerbaıdjanskoe gosýdarstvo Sefevıdov. V admınıstratıvnom otnoshenıı ono delılos na beglıarbekstva – provınıı. Odnım ız beglıarbekstv stalo Chýhýrsa´dskoe s entrom v gorode Irevan.

Toponım Irevan (v rýsskıh ıstochnıkah XIX-nachala HH vv. Erıvan, nyne Erevan – stolıa Respýblıkı Armenııa) obrazovalsıa ot ıspolzovavshegosıa v tıýrkskıh ıazykah slova «ır», chto oznachaet solnechnaıa storona gory, volnoobraznaıa gornaıa vershına ı persıdskogo «van» - mesto. V azerbaıdjanskoı ıstorıografıı prınıato svıazyvat nazvanıe goroda s ımenem ego osnovatelıa Revangýlý hana – polkovoda sefevıdskogo shaha Ismaıla I (1501-1524). Rýsskıı ýchenyı Ivan Shopen ýpomınal, chto nazvanıe Irevan voshodıt k persıdskomý Revan (bystrotok).

Armıanskaıa ıstorıografııa na protıajenıı vot ýje mnogıh stoletıı predstavlıaet ıstorııý Irevana kak drevnego armıanskogo goroda. Franýzskıı ýchıonyı-orıentalıst Sen-Marten, ssylaıas na armıanskogo ıstorıka Moıseıa Horenskogo, ýtverjdal, chto nazvanıe Irevana proıshodıt ot slova Ervandavan, t.e. mesto razbıtııa Ervanda I, kotoryı, pohıtıv prestol Armenıı ot rodstvennıka svoego, Artashesa, byl na etom meste razbıt. Odnako I.Shopen dokazal oshıbochnost ýtverjdenııa Sen-Martena, ıbo tekst M.Horenskogo ýkazyval sovsem na drýgoe mesto porajenııa Ervanda. Po I.Shopený, eto mesto nahodılos ne v Irevane, a v Talınskom magale (okrýge). Rýsskıı ıssledovatel podverg somnenııý ı drýgýıý versııý armıan o nazvanıı Irevana. V svıazı s etım on pıshet: «Armıane proızvodıat eto ımıa ot togo, chto posle potopa Noıa, ývıdev ot Ararata protıvopolojnýıý storoný dolıny, ochıennoı ot vod, nazval eıo Erevýlı, to est – vysohlo: no v takom slýchae eto nazvanıe prınadlejalo by ne Erıvanı, a vsem mestam, nahodıaımsıa vyshe, kotorye doljny bylı eıo prejde vysohnýt [ıbo mesto raspolojenııa Irevana ızobılýet vodamı – Red.]».

Kýlmınaıeı armıanskoı falsıfıkaıı nazvanııa Irevana ıavlıaetsıa ego otojdestvlenıe s drevneýrartskoı krepostıý Erebýnı. Pretendýıa na ne prınadlejaee ım nasledıe Ýrartý, armıane ne tolko ıdentıfıırovalı ıskonno azerbaıdjanskıı toponım Irevan s ýrartskım Erebýnı, no ı otmetılı v 1968 g. 2750-letıe Erevana. V 1950 g. prı raskopkah na ıýgo-vostochnoı okraıne Erevana arheologam ýdalos obnarýjıt klınopısnýıý nadpıs, svıdetelstvýıýýıý o vozvedenıı tam arıom Argıshtı ýrartskoı krepostı Erebýnı v 728 g. do n.e. V nachale 1950-h gg., kogda velas borba s armıanskım naıonalızmom, ýpomınanıe o rannem nezavısımom gosýdarstve na terrıtorıı Armenıı okazalos nesvoevremennym, ı bolshoı oglaskı ono ne polýchılo. Ob ýnıkalnoı nahodke vspomnılı posle sobytıı 1965 g., kogda v Armenıı razvernýlas monaıa kampanııa, posvıaıonnaıa 50-letııý t.n. genoıda armıan v Osmanskoı ımperıı. Nahodka 1950 g. stala osnovanıem dlıa obıavlenııa Erevana odnım ız drevneıshıh gorodov mıra ı prazdnovanııa ego 2750-letneı godovıny. Kak pıshet V.Shnırelman, «…nıkakoı prıamoı svıazı mejdý arheologıcheskım otkrytıem ı sostoıavshımısıa pozdnee prazdnestvamı ne bylo. …Odnako na terrıtorıı Erevana tak ı ne ýdalos obnarýjıt kýltýrnyı sloı ýrartskogo vremenı; o poslednem tam govorıat lısh otdelnye slýchaınye nahodkı».

Ýpravlenıe Chýhýrsa´dskım beglıarbekstvom nahodılos v rýkah naznachaemyh shahskım pravıtelstvom emırov tıýrkskogo plemenı ýstadjlý, vetv kotorogo polýchıla zemelnye pojalovanııa v etoı oblastı. Pervym beglıarbekom Chýhýrsa´da byl ýpomıanýtyı v svıazı s sobytııamı 1538 g. Bedr-han Ýstadjlý, zatem ego preemnıkı – Shahkýlı-sýltan, Mýhammed-han Tohmak ı dr. V XVII v. ýpravlenıe Chýhýrsa´dskım beglıarbekstvom nahodılos v rýkah tıýrkskogo plemenı Agdjagoıýnlý Kadjar – toı vetvı kadjarov, kotoraıa do obrazovanııa Sefevıdskoı derjavy nahodılas v sostave Aggoıýnlý.

Chýhýrsa´dskoe beglıarbekstvo ohvatyvalo bolshýıý chast Zapadnogo Azerbaıdjana. S nachala XVII v. v sostav beglıarbekstva vhodıl Nahchyvan. S XVI v. po pervýıý chetvert XVIII v. vklıýchıtelno granıy Chýhýrsa´dskogo beglıarbekstva bylı stabılnymı, ego zemlı raspolagalıs po obeım storonam rekı Araz, prı etom bolshaıa chast nahodılas na levobereje.

Kak vıdno, neoproverjımye fakty svıdetelstvýıýt, chto terrıtorııa nyneshneı Armenıı na protıajenıı mnogıh stoletıı ıavlıalas sostavnoı chastıý ıstorıcheskıh zemel Azerbaıdjana, ýpravlıalas azerbaıdjanskımı pravıtelıamı. Samym je glavnym ıavlıaetsıa to, chto pervoıstochnıkı podtverjdaıýt fakt chıslennogo prevoshodstva azerbaıdjanskogo tıýrkskogo naselenııa v regıone. Evropeıskıe ı týrekıe pýteshestvennıkı XVI-XVII vv., osmanskıe ofııalnye ıstochnıkı XVI-XVII vv. soobaıýt, chto azerbaıdjanskıe tıýrkı sostavlıalı bolshınstvo naselenııa Chýhýrsa´dskoı provınıı ı, prejde vsego, Irevana. Soglasno ınformaıı týrekogo pýteshestvennıka Evlıı Chelebı, v seredıne XVII v. v Irevane bylo 2600 domov, t.e. 10000-12000 jıteleı, azerbaıdjany sostavlıalı bolee polovıny naselenııa. Po soobenııý franýzskogo pýteshestvennıka Jana Shardena, vo vtoroı polovıne XVII v. v Irevane naschıtyvalos okolo 800 domov (prıblızıtelno 4000 chelovek) ı vse jıtelı bylı «chıstokrovnymı sefevıdamı».

Posetıvshıı Irevan v nachale XVIII v. predstavıtel ordena ıezýıtov Mone pısal: «Gorod, v kotorom gorazdo bolshe sadov ı vınogradnıkov, nejelı domov, okrýjıon dvoınymı krepostnymı stenamı. Chetvıortaıa chast goroda – armıane». Etot fakt podtverjdal ı akademık Ashot Ioannısıan: «Armıane sostavlıaıýt chetvıortýıý chast naselenııa goroda Erevana, a azerbaıdjany – bolshınstvo».

Nı v odnom ıstochnıke ýkazannogo perıoda ne prıvodıatsıa svıdetelstva kompaktnogo projıvanııa armıan na terrıtorıı Zapadnogo Azerbaıdjana. Isklıýchenıe sostavlıaet armıanskaıa ıstorıografııa, ýporno pytavshaıasıa dokazat obratnoe. Osnovnym argýmentom armıanskıh avtorov ıavlıaıýtsıa dva tezısa: 1) armıane bylı aborıgennymı jıtelıamı kraıa, 2) osýestvlıaemye osmanskımı ı sefevıdskımı pravıtelıamı v XVI-XVII vv. prıtesnenıe ı ızgnanıe armıan so «svoıh zemel» prıvelı k chıslennomý prevoshodstvý azerbaıdjanev v Irevane ı v elom v Zapadnom Azerbaıdjane. Oprovergat pervyı tezıs ne ımeet smysla, tak kak vyshe bylo obosnovano, chto armıane – prıshlyı element na Kavkaze ı terrıtorııa ıh nyneshnego gosýdarstva vplot do 1918 g. ım nıkogda ne prınadlejala. Vtoroı tezıs trebýet bolee detalnogo rassmotrenııa.

Vse slova o tom, chto armıane podvergalıs gonenııam vo vremıa osmanskoı okkýpaıı azerbaıdjanskıh zemel v kone XVI-pervoı tretı XVII v. ı v 20-30-e gg. XVIII v., ne vyderjıvaıýt nıkakoı krıtıkı. Kak raz naprotıv, naıbolee postradavshım ot sefevıdo-osmanskıh voın ı osmanskoı okkýpaıı bylo azerbaıdjanskoe naselenıe. Iz-za prınadlejnostı k shııtskomý napravlenııý ıslama, presledýemoı sýnnıtskoı Týrıeı, azerbaıdjany bolshe podvergalıs nasılııam ı gonenııam, vynýjdenno pokıdalı rodnye mesta. Podschıoty, proızvedıonnye akademıkom Zııoı Býnııatovym ı kandıdatom ıstorıcheskıh naýk Hýsameddınom Mamedovym na osnove osmanskogo ıstochnıka 1590 g., pokazyvaıýt, chto v eto vremıa chıslennost hrıstıan v provınıı sostavlıala 59,1 %, a mýsýlman sokratılas s 67,5 % do 40,9 %. V 1579 g. osmanskaıa armııa ývela v plen ız ýchastka Sharabhana Sharýrskogo ýezda do 20000 jıteleı, v 1583 g., kogda osmanskaıa armııa vstýpıla v Shoragelskıı ı Talınskıı magaly Chýhýrsa´dskogo beglıarbekstva, mestno naselenıe ostavılo svoı zemlı ı pereselılos na letnıe pastbıa v raıone Agrydaga, a v gorode Irevane ı ego okrestnostıah ostalıs tolko armıane.

Ocherednoe sokraenıe chıslennostı azerbaıdjanev v Chýhýrsa´dskoı oblastı proızoshlo vo vremıa eıo okkýpaıı osmanamı v 1724-1735 gg. Kak ýje otmechalos vyshe, po dannym na 1590 g. mýsýlmane (sredı kotoryh vedýee mesto zanımalı azerbaıdjany) sostavlıalo 67,5 % naselenııa oblastı. A v 1728 g. eta ıfra ýje ravnıalas 61,2 %. Nesmotrıa na vysheýkazannye ıfry, azerbaıdjanskoe naselenıe daje v samye trýdnye gody okkýpaıı, v ýslovııah, kogda armıane, polzýıas ýdobnoı vozmojnostıý, ovladevalı zemlıamı mestnyh jıteleı, prodoljalo preobladat v etnıcheskom sostave naselenııa Irevanskoı oblastı. Naglıadnym dokazatelstvom skazannogo ıavlıaıýtsıa prıvodımye v pervoıstochnıkah toponımy opısyvaemogo regıona, absolıýtnoe bolshınstvo kotoryh – tıýrkskogo proıshojdenııa.

Poslednım azerbaıdjanskım gosýdarstvennym obrazovanıem na terrıtorıı  Zapadnogo Azerbaıdjana stalo Irevanskoe hanstvo, obrazovavsheesıa v kone 40-h gg. XVIII v. Mestnyh ıstochnıkov, speıalno posvıaıonnyh ıstorıı hanstva, net, tem ne menee, nalıchıe drýgıh ıstochnıkov pozvolıaet vossozdat ıstorıcheskýıý kartıný Irevanskogo hanstva v rakýrse ınteresýıýeı nas temy – etnıcheskıı sostav ı toponımııa regıona. Naıbolee polnym v etom otnoshenıı ıstochnıkom ıavlıaetsıa ýje ýpomınavshıısıa trýd I.Shopena – avtora kameralnogo opısanııa Armıanskoı oblastı, nachatogo v 1829 g., t.e. spýstıa nedolgoe vremıa posle padenııa Irevanskogo hanstva v 1828 g. I.Shopen ýkazyval, chto v Armıanskoı oblastı (vklıýchaıýeı zemlı byvshego Irevanskogo ı Nahchyvanskogo hanstv) naschıtyvalos 1111 selenıı ı prıvodıl ıh nazvanııa. Sredı etıh nazvanıı net nı odnogo armıanskogo. Interes predstavlıaıýt takje toponımy 15 magalov, na kotorye delılos byvshee Irevanskoe hanstvo. Vse onı – tıýrkskogo proıshojdenııa: Kyrhbýlag, Zangıbasar, Garnıbasar, Vedıbasar, Sharýr, Sýrmalı, Darakend-Parchenıs, Saotlı, Talın, Seıdlı ı Ahsahlı, Sardarabad, Karpıbasar, Abaran, Darachıchag, Gıogchaı. Po svedenııam I.Shopena, ız 115155 jıteleı Erıvanskoı provınıı (sozdana v 1849 g. na meste ýprazdnıonnoı Armıanskoı oblastı) 49875 sostavlıalı mýsýlmane, 20073 – armıane. Odnako etı armıane bylı, kak ýkazyval I.Shopen, «korennye», t.e. te, kotoryh rýsskaıa admınıstraııa zastala v moment zavoevanııa Irevanskogo hanstva v 1827 g. Za schıot pereselıonnyh Rossıeı ız Irana v 1828-1829 gg. 23568 armıan ı ız Týrıı v 1830 g. 21639 armıan ıh chıslennost v krae rezko vozrosla ı dostıgla v obeı slojnostı 65280 chelovek. Takım obrazom, v rezýltate rossııskogo zavoevanııa ı pereselencheskoı polıtıkı chıslennost armıan v Zapadnom Azerbaıdjane ıskýsstvenno vozrosla ı stala prevyshat chıslennost korennogo etnosa – azerbaıdjanskıh tıýrkov. Ýmenshenıe chısla azerbaıdjanev obıasnıaetsıa ı drýgımı faktoramı: jertvy vo vremıa voennyh deıstvıı, vynýjdennaıa emıgraııa ız Irevana posle rossııskogo zavoevanııa, a takje ızgnanıe s nasıjennyh mest, provodımoe dlıa vodvorenııa na svobodnyh terrıtorııah armıan-pereselenev. V podtverjdenıe prıvedıom eıo odný ıfrý ız I.Shopena: ız 521 naselıonnogo pýnkta v byvshem Irevanskom hanstve 310 dereven bylı pokınýty jıtelıamı-azerbaıdjanamı. Po podschıotam avtorov knıgı «Irevanskoe hanstvo. Rossııskoe zavoevanıe ı pereselenıe armıan na zemlı Severnogo Azerbaıdjana», etı 310 selenıı pokınýlı okolo 38750 chelovek.

Dannye o chıslennostı armıan-pereselenev ız Irana ı Týrıı podtverjdaet eıo raz tot neprelojnyı fakt, chto massovoe zaselenıe armıan na ıskonno azerbaıdjanskıe zemlı, nyne ımenýemye Armenıeı, proızoshlo lısh posle 1828 g. Imenno s etogo momenta armıane postepenno stalı v kolıchestvennom otnoshenıı prevalırovat nad azerbaıdjanskım naselenıem. Po prıznanııý zapadnogo ıstorıka armıanskogo proıshojdenııa Dj.Bornotıana, v Irevanskom hanstve «net nıkakıh svıdetelstv o preobladaıýem ılı daje odınakovom chısle armıanskogo naselenııa vo vremıa persıdskogo pravlenııa (Dj.Bornotıan, kak ı vse armıanskıe ıstorıkı, schıtaet Irevanskoe hanstvo persıdskım, ýmyshlenno ıskajaıa fakt sozdanııa etogo gosýdarstvennogo obrazovanııa tıýrksko-azerbaıdjanskoı dınastıeı ı projıvanııa v Irevane preımýestvenno azerbaıdjanev - F.D.) …tolko posle emıgraıı tysıach mýsýlman ı prıbytııa prımerno 45000 armıan (posle 1828 g.), hrıstıanskoe naselenıe etogo hanstva znachıtelno ývelıchılos».

Rýsskıı ıssledovatel nachala XX v. Nıkolaı Shavrov prıvıol ıscherpyvaıýýıý harakterıstıký etnıcheskogo sostava zemel nyneshneı Armenıı: «…Posle okonchanııa voıny v 1826-28 gg. v prodoljenıe dvýh let, s 1828 po 1830 g., my pereselılı v Zakavkaze svyshe 40000 persıdskıh ı 84000 týrekıh armıan ı vodvorılı ıh na lýchshıh kazıonnyh zemlıah v gýbernııah Elızavetpolskoı ı Erıvanskoı, gde armıanskoe naselenıe bylo nıchtojno, ı v Tıflısskoı – v Borchalınskom, Ahalıhskom ı Ahalkalakskom ýezdah. Dlıa poselenııa ım bylo otvedeno bolee 200000 desıatın kazıonnyh zemel ı kýpleno bylo bolee chem na 2000000 rýb. chastnovladelcheskıh zemel ý mýsýlman. Nagornaıa chast Elızavetpolskoı gýbernıı ı berega ozera Gokchı zaseleny etımı armıanamı. Neobhodımo ımet v vıdý, chto ız 124000 armıan, ofııalno pereselıonnyh, pereselılos sıýda ı mnojestvo neofııalnyh, tak chto obee chıslo pereselıvshıhsıa znachıtelno prevyshaet 200000 chelovek». N.Shavrov zamechaet, chto ız 1,3 mln. armıan, projıvavshıh na Iýjnom Kavkaze, bolee 1 mln. ne ıavlıaıýtsıa korennymı jıtelıamı, a poseleny Rossıeı.

Dannaıa harakterıstıka, osnovannaıa na realnyh oenkah, lıshıonnaıa sýbektıvızma ı falsıfıkaıı, otrajaet ıstınnýıý kartıný: azerbaıdjany, jıvshıe na zemlıah Irevanskogo hanstva (1747-1828) – Armıanskoı oblastı (1828-1849) – Erıvanskoı gýbernıı (1849-1918) – Armıanskoı Respýblıkı (1918-1920) – Armıanskoı Sovetskoı Soıalıstıcheskoı Respýblıkı (1920-1991) ıavlıalıs korennymı jıtelıamı etogo kraıa, togda kak armıane, voprekı vsem popytkam dokazat ıh avtohtonnost na Kavkaze, ıavlıaıýtsıa v podavlıaıýem bolshınstve pereselenamı.

Istochnıkı kona XIX – nachala XX vv. svıdetelstvýıýt, chto, nesmotrıa na aktıvnoe pereselenıe v Erıvanskýıý gýbernııý ı Zangezýrskıı ýezd Elısavetpolskoı gýbernıı (nyne sostavlıaet terrıtorııý Armenıı), armıane ne smoglı dobıtsıa chıslennogo prevoshodstva. Prıvedıom neskolko prımerov dlıa naglıadnostı. V Erıvanskoı gýbernıı v 1891 g. ız 661, 6 tys. chelovek azerbaıdjany sostavlıalı pochtı 270,4 tys. chelovek (41 %), v 1893 g. – 276 tys, v 1897 g. – okolo 313 tys. chelovek. V 1897 g. naselenıe Zangezýrskogo ýezda naschıtyvalo bolee 142 tys. chel., ız nıh azerbaıdjany sostavlıalı 71,2 tys. (50,1 %), a armıane – 63,6 tys. chelovek (44,8 %).

Po prıvedıonnoı nıje tablıe, otrajaıýeı naıonalnyı sostav naselenııa Erıvanskoı gýbernıı na 1 ıanvarıa 1916 g., mojno ývıdet, chto chıslennost armıan preobladala nad azerbaıdjanamı (59,79 % protıv 37,77 %). Odnako, eslı brat sootnoshenıe po ýezdam, to v trıoh ız semı ýezdov azerbaıdjany chıslenno prevalırovalı nad armıanamı, a v odnom ýezde, Irevanskom, armıane preobladalı, no neznachıtelno.

Chto kasaetsıa statıstıcheskıh dannyh po Zangezýrskomý ýezdý, to k 1 ıanvarıa ız 224197 jıteleı ýezda azerbaıdjany sostavlıalı 99331 (44,3 %), armıane – 123148 (54,9 %) chelovek.

Pervoı massovoı etnıcheskoı chıstke na svoıh ıskonnyh zemlıah zapadnye azerbaıdjany podverglıs v 1918-1920 gg., v perıod sýestvovanııa Armıanskoı Respýblıkı. Parallelno s razvıazannoı protıv Azerbaıdjanskoı Respýblıkı voıny za «spornye terrıtorıı», armıanskoe pravıtelstvo razvernýlo masshtabnýıý akııý po fızıcheskomý ýnıchtojenııý azerbaıdjanev, ıh vytesnenııý s terrıtorıı Armenıı. Kakýıý ýchast ýgotovılo zapadnym azerbaıdjanam armıanskoe pravıtelstvo, ıavstvýet ız soobenııa na ımıa mınıstra prızrenııa Azerbaıdjanskoı Respýblıkı ýpolnomochennogo Mınısterstva v Armenıı Teımýr beka Makınskogo (11 fevralıa 1920 g.): «Krovavye sobytııa v Erıvanskoı gýbernıı, nachavshıesıa v fevrale 1918 g. ı prodoljavshıesıa vplot do nastoıaego vremenı, prıvelı k tomý pechalnomý rezýltatý, chto mnogochıslennoe, pochtı polýmıllıonnoe mýsýlmanskoe naselenıe etoı gýbernıı, za ısklıýchenıem mýsýlman Nahıchevanskogo ýezda Sharýrskogo ýchastka, chastı 2-go ı 3-go ýchastkov Sýrmalınskogo ýezda ı Zangıbasarskogo raıona, prevratılıs v absolıýtnyh bednıakov. Onı poterıalı svoı dvıjımoe ı nedvıjımoe ımýestvo, skot ı selskohozıaıstvennyı ınventar. V ýelevshıh raıonah mýsýlman ne bolee 200 tys. dýsh. Izgnannaıa ognıom ı mechom so svoıh nasıjennyh mest, býdýchı otorvannoı ot zemlı, eta massa mýsýlmanskogo krestıanstva ne raz podvergalas v techenıe dvýh poslednıh let razgromý so storony armıanskıh band ı vlachıt jalkoe golodnoe sýestvovanıe.. Bolshaıa ı prıtom samaıa trýdosposobnaıa chast etogo krestıanstva pogıbla v krovavoı borbe ı ýelela, glavnym obrazom, netrýdosposobnaıa ı bespomonaıa: jenıny, detı ı starıkı. Jenıny bolsheı chastıý vdovy, a detı – sıroty. Ne polýchaıa neobhodımoı pomoı v dostatochnoı mere, onı gıbnýt tysıachamı ot goloda, holoda ı bolezneı… V nastoıaee vremıa nevozmojno ýstanovıt, kakaıa chast ız etıh trıohsot tysıach mýsýlman pogıbla. Ne bez preývelıchenııa mojno skazat, chto chıslo pogıbshıh dostıgaet 100-200 tys. dýsh. Iz ýelevshıh okolo 50 tys. dýsh pereselılıs v Azerbaıdjan. Est ı takıe, kto pereselılsıa v Týrııý ı v Makınskoe hanstvo».  V rezýltate, po dannym ıssledovateleı, k koný 1919-nachalý 1920 g. bylı sovershenno ochıeny ot mýsýlman (azerbaıdjanev ı kýrdov) Novo-Baıazedskıı, Echmıadzınskıı, Irevanskıı ýezdy. V obeı slojnostı vo vseı Erıvanskoı gýbernıı bylo opýstosheno okolo 300 mýsýlmanskıh selenıı s chıslom naselenııa 250 tys. chelovek.

Ocherednýıý tragedııý zapadnye azerbaıdjany perejılı v 1948-1953 gg., kogda po reshenııý I.Stalına byla osýestvlena ıh nasılstvennaıa deportaııa v Azerbaıdjanskýıý SSR. Po ofııalnym dannym, v ýkazannyı perıod ız Armıanskoı SSR v Kýra-Arazskýıý nızmennost Azerbaıdjanskoı  SSR  bylo  pereseleno  11914 hozıaıstv  (53000  chelovek). Lıýdı pokıdalı svoı doma, ostavlıaıa znachıtelnýıý chast najıtogo godamı ımýestva, ıh rasselıalı v ravnınnyh raıonah, klımatıcheskıe ýslovııa kotoryh mnogıe ne moglı perenestı. Kak otmechaet ıssledovatel Ilgar Nıftalıev, «...daje kogda pereselencheskaıa kampanııa ýtratıla svoı nakal, postepennyı, medlennyı ıshod azerbaıdjanev, pochývstvovavshıh vo vseı polnote vtorosortnost svoego polojenııa v Armenıı, stal neızbejnym ı postepenno prıobrıol formý postoıannoı tendenıı vplot do raspada SSSR». C nachalom armıano-azerbaıdjanskogo nagorno-karabahskogo konflıkta proess deportaıı, moralno-psıhologıcheskogo vydavlıvanııa azerbaıdjanev, projıvavshıh na svoıh ıstorıcheskıh zemlıah, vstýpıl v zavershaıýýıý stadııý. V 1988-1991 gg. ız Armenıı v Azerbaıdjan bylo nasılstvenno deportırovano 200 tys. azerbaıdjanev.

Ispolzovannaıa lıteratýra:

1. Armıano-rýsskıe otnoshenııa v XVIII v. T. 2, ch. 1. Erevan, 1964.
2. Gıozalova N. Karabahskoe ı Erıvanskoe hanstva v angloıazychnoı ıstorıografıı // «İrs-Nasledıe», №6 (42), 2009.
3. Deportaııa azerbaıdjanev ız Armıanskoı SSR (1948-1953). Sbornık dokýmentov. Baký, 2013.
4. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri Z.Bünyadov və H.Məmmədov (Qaramanlı). Bakı, 1996.
5. Irevanskoe hanstvo. Rossııskoe zavoevanıe ı pereselenıe armıan na zemlı Severnogo Azerbaıdjana. Baký, 2010.
6. Kavkazskıı kalendar na 1917 g. Tıflıs, 1916.
7. Nıftalıev I. Azerbaıdjanskaıa SSR v ekspansıonıstskıh planah armıan. Baký, 2010.
8. Nıftalıev I. Deportaııa azerbaıdjanev ız Armıanskoı SSR (1948-1953 gg.) // AMEA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2015, №1
9. Pashaev A. Chto eto bylo: genoıd ılı deportaııa? // Istorıcheskıe fakty o deıanııah armıan na azerbaıdjanskoı zemle. Baký, 2009.
10. Petrýshevskıı I.P. Ocherkı po ıstorıı feodalnyh otnoshenıı v Azerbaıdjane ı Armenıı v XVI-nachale XIX vv. Lenıngrad, 1949.
11. Chelebı E. Knıga pýteshestvııa. Vyp. 3. Zemlı Zakavkazıa ı sopredelnyh stran Maloı Azıı ı Irana. Moskva, 1983.
12. Şardən J. Parisdən İsfahana səyahət. Fransız dilindən tərcümə edəni V.Aslanov. Bakı, 1994.
13. Shavrov N.N. Novaıa ýgroza rýsskomý delý v Zakavkaze. Predstoıaaıa rasprodaja Mýganı ınorodam. Sankt-Peterbýrg, 1911.
14. Shnırelman V.A. Voıny pamıatı. Mıfy, ıdentıchnost ı polıtıka v Zakavkaze. Moskva, 2003.
15. Shopen I. Istorıcheskıı pamıatnık sostoıanııa Armıanskoı oblastı v epohý eıo prısoedınenııa k Rossııskoı ımperıı. Sankt-Peterbýrg, 1852.

Farhad Djabbarov

doktor ıstorıcheskıh naýk

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз