Búgingi tańda qara halyqtyń qaltasyn qaǵyp, qoǵamdy sarsańǵa salyp qoıǵan qarjy pıramıdalary týraly az jazylyp jatqan joq. Jurttyń áleýmettik ahýalynyń turaqsyzdyǵy qarjylyq pıramıdalar arqyly lezde baıyp ketý ıdeıasyn kúsheıtip jibergenin de joqqa shyǵara almaısyz. Osyndaı sátte buqaranyń qarjy pıramıdalarynyń qarmaǵyna túsirmeý, qarjylyq turǵyda halyqtyń saýatyn ashý, tym quryǵanda pıramıda alaıaqtarynyń arbaý tásilderin saraptap, oqyrmandy aqparattandyrý isi baspasóz ataýlynyń mindeti bolýy kerek. "Adyrna" ulttyq portaly osy maqsatta "Qarjylyq pıramıdalardan qalaı saqtanamyz?" degen suraqqa jaýap izdep kórmek.
Qarjy pıramıdalary degenimiz qarapaıym tilmen aıtqanda buqaranyń qaltasyndaǵy aqshany joǵary paıda tabý ýádesimen aldap alý júıesi. Mundaı alaıaq uıymdar ózderin kóbine ınvestıııalyq kompanııa retinde tanystyrady. Biraq olar salymshylardyń aqshasyn eshqandaı da ınvestıııalyq jobalarǵa nemese baǵaly qaǵazdarǵa salmaıdy. Búgingi tańda osyndaı qarjylyq pıramıdalar qanshama qarapaıym adamdardy toryna túsirip, qanshama otbasyn oırandap jatqany barshaǵa aıan. Sondyqtan da, Qazaqstan bıligi, ıaǵnı úkimet pen quzyrly organdar eldegi zańsyz qarjylyq uıymdarmen kúresý úshin qatań sharalar qabyldaýǵa májbúr. Máselen, 2017 jyly qarjylyq pıramıdalardy qurýǵa qarsy zańdy kúsheıtip, «Qarjy pıramıdalary týraly» zań kúshine endi.
Qarjy pıramıdasyn bir ǵana adam basqara ala ma? Bul júıeni qurýshylardyń sybaılastary, agentteri, oryndaýshylary jazadan sytylyp ketpeı me? «Qarjy pıramıdalary týraly» zańda bul suraqtardyń bárine laıyqty baǵa berilgen. Qarjylyq pıramıda sybaılastarynyń qylmysy dáleldense úsh jyldan jeti jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrylady. Al, qylmystyq toptyń basty adamdarynyń qylmystyq áreketi jábirlenýshi tarapqa iri mólsherde zııan keltirilse, múlki tárkilenip, bes jyldan on eki jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qarastyrǵan. Burynǵy on jyldyq jaza merzimi jańa zańda eki jylǵa uzarǵan.
Zań qansha qataısa da, qarjylyq pıramıdalardyń qurbany bolatyn qarapaıym halyq azaımaı tur? Nege? Sebebi, qarjylyq pıramıdalardyń qurbandary aqshasyn kez kelgen kúmándi agenttikterge salmas buryn birqatar mańyzdy jaıttarǵa nazar aýdarmaıdy. Kompanııanyń qarjylyq pıramıda ekenin ajyratýǵa biligi jetpeıdi.
Mysaly, qaltasyndaǵy aqshasyn áldebir ınvestıııalyq kompanııaǵa aýdarar aldynda kez kelgen azamat ol kompanııanyń ınvestıııalyq qyzmetti júzege asyrýǵa lıenzııasy bar ma, joq pa, qarjy naryǵyn retteý agenttigi tarapynan kúdikti kompanııalardyń tizimine engen be, enbegen be tekserýi tıis. Árıne, keı kompanııalar atalǵan lıenzııalardy qoldan zańsyz jolmen jasaýy da múmkin. Sondyqtan da, atalǵan kúdikti uıymnyń qolyndaǵy qujattaryna da sene berýge bolmaıdy. Árıne, qarapaıym halyq ókili lıenzııanyń zańdy-zańsyz ekenin anyqtaýy qıynǵa túseri anyq. Sol úshin de buqara myna jaıttardy basty nazarda ustaǵany jón. Siz aqsha salǵan ınvestıııalyq kompanııanyń "kepildendirilgen tabysy" dollarmen aıyna 10 paıyzdan asyp ketse, bul jerde birden kúmán týýy qajet. Bedeldi agenttikterdiń nemese qarjy naryǵyna qatysýshylardyń birde bir pikiri joq, "dostaryńdy shaqyryp bonýs al" degen sııaqty klıentterden tabys tabýdy kózdeıtin urandary bar kompanııalarǵa senim artýǵa múldem bolmaıdy.
Qarjy pıramıdalarynyń basty maqsaty - salymshylardyń qaltasyndaǵy qarjysyn alaıaqtyq jolmen alý. Olar kez kelgen adamnyń psıhologııasyn oqyp, kóńil-kúıin basqaryp, emoııalarymen oınaı alady. Siz ózińizge qalaı manıpýlıaııa jasalǵanyn tipti baıqamaı da qalasyz. Qarjy pıramıdalarynyń qyzmetkerleri qurbandarymen qalaı sóılesý kerektigin, olardyń kóńilin qalaı tabýǵa bolatynyn, "klıentteriniń" psıhologııalyq turǵyda ne estigisi keletinin aldyn ala bilip turady.
Senimińizge kirý úshin sizdi ınvestorlarmen kezdestirýi de ábden múmkin. Ol kezdesýdegi alar áserińiz de tilmen aıtyp jetkizgisiz keremet deńgeıde óteri jáne anyq. Ǵalamat áser, úlken ýáde, bas aınaldyrar tabys sizdi álgi qarjylyq kompanııaǵa ǵashyq etedi. Alǵashqy aılardaǵy mindettemeler dál ýaqytynda oryndalyp, qaltańyzǵa tabys túse de bastaıdy. Kompanııanyń tólem qabiletiniń barlyǵy, az merzimde "batpan quıryq" paıdaǵa kenelýińiz sizdi shabyttandyrady. Ýáde etilgen tabystar men bonýstar kóbeıgen saıyn tabysyńyzdy ósirý úshin tanystaryńyz ben týystaryńyzdy artyńyzdan ertip kelesiz. Iaǵnı, ózińiz ǵana qarjylyq pıramıdanyń qurbany bolmaı, et jaqyn týystaryńyzdy da alaıaqtar qurǵan torǵa matap beresiz!
Jalpy, osy arada qarjylyq pıramıdanyń bar bolǵany eki túri bar ekenin aıta ketýimiz qajeti. Onyń birinshisi - kópdeńgeıli pıramıda. Bul kópdeńgeıli pıramıdada ár jańa salymshynyń tabysy ony osy jobaǵa ákelgen adam ekeýiniń arasynda bóliske túsedi. Iaǵnı, ol salymshy artynan taǵy eki adamdy tartýǵa mindetteledi. Ol eki adam tórt qurbandy jeteleı keledi. Al, ekinshi ponzı júıesinda jańa adam tartyp áýre bolmaısyz! Ponzı júıesinde "sarafannoe radıo" iske qosylady. Alǵashqy salymshylardyń mol tabysy ózgelerdi shabyttandyryp, klıentter ózdiginen jınalady.
Qazir qarjylyq alaıaqtyq onlaın saýda arqyly da qanatyn keńge jaıyp keledi. Áleýmettik jelilerde jylt-jylt etken, Instagram sekildi tanymal jeliler arqyly jarnamalanyp jatqan zattardy almas buryn oılanyp alǵan durys. Óte baǵaly zattardyń tym arzan, ıakı jarty baǵasymen satylýy múmkin emes ekenin esten shyǵarmaý kerek. Adamnyń senimine kirýge ónimniń ádemi fotolary men beıneleri, túrli vıdeo-jarnamalar jetkilikti. Bizdiń elde qarjylyq pıramıdalar tipti tanymal adamdardy jarnama jasaýǵa jaldaıtynyn da umytpańyz. Mundaı jaǵdaıda ánshi men akterlerdiń áleýmettik jelidegi jarnamalarynyń artynda qarjylyq alaıaqtardyń turǵanyn ańǵarmaı da qalýyńyz múmkin. Tanymal azamattar jarnamalyq rolıkke túskenine qalamaqysyn alsa boldy, onyń artyndaǵy jaýapkershiligine mán bermeıdi. Tanymal adamǵa degen senimmen shoq basqan qurbandar kimdi kinálaıdy, kimdi qarǵaıdy? Árıne, ánshi men akterdi... Mundaı jaǵdaıdy boldyrmaý úshin tanymal adamdardyń da qarjylyq saýattylyǵyn arttyrý, olardyń halyq aldyndaǵy jaýapkershiligin sezindirý jumystary qolǵa alynýy kerek.
Mamandar qarjy pıramıdalaryn qurǵandardy ustaý, jaýapkershilikke tartý, olardyń ústinen qylmystyq isti qozǵaý óte qıyn másele ekenin aıtady. Kóp jaǵdaıda qylmystyq is boıynsha aıyptalýshylar shetelge qashyp kete qoıady. Sosyn olardy ekstradıııalaý, elge qaıtaryp ákep, qylmystyq jaýapkershilikke tartý máselesi týyndaıdy. Iaǵnı, bul jaǵdaıda jedel iz kesýshiler kúdiktilerdi izdestirip júrgendikten, tergeý kezeńi úzilip qalady. Kúdiktilerdi elge ekstradıııalaǵansha, biraz ýaqyt ótip, jábirlenýshi taraptyń talaby da qojyrap ketýi múmkin. Bul birinshi - másele. Ekinshiden, shetelge qashqan kúdiktilerdi qaıtarý týraly kelissózderdi memleketterdiń arnaıy ýákiletti organdary júrgizedi. Qarjylyq pıramıda qurǵan kúdikti qashqan el men Qazaqstan arasynda qylmyskerlerdi ekstradıııalaý týraly shart bar ma, joq pa, uıymdasqan qylmys týraly konvenııaǵa qol qoıǵan ba, joq pa degen sııaqty problemalar týyndaıdy.
Endi "Qarjylyq pıramıdalarǵa aldymen kimder qurban bolady?" degen suraqqa qysqasha jaýap bere keteıik. Birinshiden, azamattardy qarjylyq alaıaqtarǵa magnıtteı tartatyn negizgi psıhologııalyq faktor – taban aqy, mańdaı terdi tókpeı-aq tez baıýǵa degen qulshynys. Olar qazaqtyń "aıdalada jatqan quıryq, bul ne qylǵan batpan quıryq" degen támsilin túsingileri kelmeıdi. Almaqtyń da, salmaǵy bolatynyn ańǵarmaıdy.
Ekinshi faktor - adamı ashkózdik. Qarjy pıramıdalary qurbandaryna órmekshiniń toryn quryp, alǵash salǵan salymyńyzǵa mol tabys beredi. Adamnyń ishki ashkózdigi sol alǵashqy tabysty ári qaraı ulǵaıtý úshin qaltasyndaǵy baryn beredi. Tipti kóp jaǵdaıda úı-jaıyn satyp, qaryzdanyp, qaýǵalanyp, qoldaǵy baryn tárk etýge daıyn turady. Alaıaqtar qurbandarynyń ashkózdigin ózderine motıv etip paıdalanady.
Úshinshi faktor - tanys, dos, týystarǵa degen senim. Qarjylyq pıramıdanyń salymshylar negizinen aırylmas dostarynyń, etjaqyn tanystarynyń, eki týyp, bir qalǵan týystarynyń usynysymen keledi. Adamdar arasyndaǵy týystyq qatynastar qarjylyq alaıaqtarǵa degen senimdi arttyryp, adamdardyń synı oılaý qasıetin joıyp jiberedi. Tanys bir azamattyń az ýaqytta kóp paıda tabýy onyń aınalasyndaǵy tanystarynyń bárin qurban etýge jol ashady.
Qoryta kelgende aıtarymyz elimizde ınvestıııalyq qyzmetti qadaǵalap, retteıtin bar bolǵany 2 qarjylyq retteýshi organ bar. Olar: Astana halyqaralyq qarjy ortalyǵy men Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi. Qazaqstan azamattary osy agenttikterdiń veb-saıttary arqyly ınvestıııalyq platformalardyń tutastyǵyn, durystyǵyn tekserýge bolady. Qandaı jaǵdaıda bolmasyn, ár adam óziniń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrýy kerek. Tez baıýǵa degen qulshynysty basatyn - ekonomıkalyq bilim. Qoldanystaǵy ekonomıkanyń álippesin bilmeı jatyp, qaltańyzdaǵy qarjyny kóldeneń bir kompanııaǵa salý óte qaýipti. Sondyqtan da, "eki qarap, bir shoqý" ıdeıasyn jadyńyzdan shyǵara kórmeńiz!
Aqan Birlik
"Adyrna" ulttyq portaly
