Qaýipti bolsa da qazaǵy bar elderdi aralap júrgen bir qazaq bar. Onyń «Jalǵyz jolaýshy» ıýtýb arnasynda jarııalaǵan aýǵan qazaqtary jaıly derekti fılmi Aýǵanstanda qazaq joq dep júrgen kópshilik nazaryn birden aýdardy. Derekti týyndynyń avtory Sanat Ilııas suhbatynda aýǵan qazaqtarynyń ómiri týraly tolyǵyraq áńgimeleıdi.
Aýǵanstandaǵy qazaqtardyń ómiri halyqty beı-jaı qaldyrmaǵan. Ondaǵy qandastarymyz áli de qyryq jamaýly kıiz úıdi baspana etip, taý ishinde ómir súrip jatyr. Solarmen birneshe kún birge ómir súrgen Sanat Ilııas kórgen, túıgenderimen bólisti.
«AÝǴANSTANDAǴY QAZAQ SANY 1 MLN DELINEDI»
- Aýǵan sapary qalaı ótti? Ol jaqtaǵy túsirilim qansha kúnge sozyldy?
- Aýǵanstannan kelgenime 10 kúnne endi astyy. Ol jaqtaǵy túsirilim 6 kúnge sozyldy. Mamyr aıynyń 30-y kúninen bastap, maýsymnyń 5-ne deıin túsirdik. Negizi Aýǵanstanda qazaqtardyń sany óte kóp. Bir aýylda 500 qazaq úıi bolsa, ekinshisinde – 17 úı, taǵy birinde 20-ǵa jýyq qazaq úıi boldy. Men ózim úsh qazaq aýylyna bardym. Aýǵanstandaǵy turǵyndar eldegi qazaqtardyń sany 1 mıllıonǵa jetedi dep aıtady.
- Aýǵanstanǵa qazaqtardyń qonys aýdarýy qalaı júrgen?
- Negizi qazaqtar Aýǵanstanǵa úsh kezeńmen kelgen. Bul – sol jaqtyń tarıhshysy Molda Juma esimdi Aýǵanstandaǵy qazaq tarıhshysy jazǵan derek. Ol parsy tarıhymen salystyra otyryp zerttegen eken. Sonda qazaqtardyń Aýǵanstanǵa úsh kezeńmen barǵany aıtylady. Birinshi kezeńde – Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama ýaqytynda, ekinshi – Ábilqaıyr patsha úkimetine qosylýǵa keliskende, qaramaǵyndaǵylar arasynda kóterilis bolady. Sol kóteriliste qýdalanǵandar Aýǵanstanǵa qashqan eken. Úshinshisi – Asharshylyq, represssııa kezinde bosyp barǵan qazaqtar.
AÝǴANSTANDAǴY QAZAQ-ÓZBEK QATYNASY
- Suhbat barysynda qazaqtar men ózbekterdiń tyǵyz baılanysyna mán berilgen. Sol týraly tolyǵyraq aıtyp berseńiz.
- Men barǵan, kórgen qazaqtar ózbektermen etene jaqyn aralasady. Baǵlan, Qundyz degen aımaqtyń barlyǵy kezinde (batys) Túrkistan aımaǵy dep atalǵan eken. Sebebi ol jaqta túrikter kóp bolǵan. Turǵyndardyń basym kópshiligi túrikmender, ózbekter, qazaqtar bolǵan. Asharshylyqtan, qýǵynnan qashyp barǵan qazaqtardy ózge ulttar jaqyn tartpaǵan. Tek ózbekter ǵana qyz berip, qyz alysqan. «Biz bir baýyrmyz» dep jaqyn tartqan ózbekter bolǵan. Sondyqtan ol jaqta qazaqtar ózbektermen qatty aralasyp ketken.
«BESIK PEN KIIZ ÚI»
- Aýǵan qazaqtaryn bir kórgennen tanýǵa bola ma?
- Aýǵanstandaǵy qazaqtardyń kópshiligi qazaqqa uqsaıdy, árıne. Úńgirde turyp jatqan qazaqtar bar, Oımaýyt aýylynda 500-ge jýyq qazaq turady. Syrtynan qarap-aq mynaý qazaq dep anyq aıtýǵa bolady. Óıtkeni búkil syrtqy kelbeti, sózderi, qolynda ustaǵan zattary – bári qazaqtyń zattary. Mysaly besik, kıiz úı degen sııaqty buıymdardy áli qoldanady. Olardyń sózderi de qazaqqa uqsaıdy.
Árıne, ol jaqta bilim, mektep, qazaq tildi kýrstar joq. Dalada jaryq-jylýy, ınternet toǵy joq. Olar oqshaýlanyp ábden qarańǵy bolyp qalǵan. Degenmen qazaqtyń baıaǵy salt-dástúrleri, qymyz ishý, besikke bóleý degen syndy ádet-ǵuryptardy saqtap qalǵan. Aýǵanstanda talıbandar bılik qurady. Olar dinı sharıǵatqa óte qatty mán beredi. Sondyqtan dombyra degen sııaqty qazaqqa tán ónerlerdiń kópshiligin shettetip tastaǵan. Úńgirdegi qazaqtarǵa deıin baryp sol jaqtaǵy dombyralardy syndyryp tastaǵan.
«TALIBAN ÚShIN DOMBYRA HARAM»
- Aýǵanstanda qazaqtarǵa dombyra tartýǵa tyıym salynǵan. Iaǵnı aspapty «haram» sanaı ma?
- Dombyra tartsaq, namaz oqymasaq, saqal qoımasaq urady deıdi qazaqtar. Talıbandardyń seniminshe, mýzykalyq aspap degen – «haram». Sol sebepti oǵan zań júzinde tyıym salady. Kóshede, posttarda avtomat ustap talıbannyń áskerı qyzmetkerleri turady. Olar ár kólikti tekseredi. Kóliktiń ishinde mýzyka bolmaýy kerek. Tyńdaıtyndary da bar. Biraq olar jasyryn tyńdaıdy. Eger mýzyka tyńdap júrgender qolǵa tússe, qatań jazalanady. Sol sebepti bul jaqta dombyrany «haram» dep sanaıdy.
«BIR QAZAQ AÝYLY JOIYLYP KETKEN»
- Qazaqtar nemen kún kóredi? Taý ishinde nemen kúneltedi?
- Ol jaqtaǵy qazaqtarda problema óte kóp. Tipti sý da joq. Taýda turady ǵoı. Qysta qar jaýady. Sol kezde aryq qazyp, sol jaqqa sýdy jınaıdy. Jaz boıy olar sol sýdy ishedi. Taza sý degen atymen joq. Kezinde bir aýyl obyr aýrýynan birden joıylyp ketken. Sondaı ekologııalyq máseleler óte kóp. Olar egin egýmen, mal ósirýmen aınalysady. Kóp bolmasa da 1-2 mal bar. Bizdegideı dastarqan joq. Nan jeıdi, et joq, tamaq joq, sút pen qurt ta joq. Bıdaıdy alyp, ony úgitip, keregin solaı daıyndaıdy.
OQShAÝLANǴAN ÓMIR
- Elshilikpen baılanysyp, qujat alýǵa ne kedergi?
- Aýǵan qazaqtaryna «jastaryńyz qanshada?» dep surap kórdim. Olar ne jasyn bilmeıdi, ne hat tanymaıdy. Olardyń qazaq ekenin kıiz úılerine, syrtyna qarap bilýge bolady. Biraq qazaqtardyń saýaty ózderiniń qazaq ekenin dáleldeýge jetpeıdi. Nege? Óıtkeni elshilikte «Qazaq ekenińdi dálelde» degen suraq bar. Ol qazaq ekenin túrli suraqqa jaýap berip, jeti atasyn bilý arqyly dáleldeýi kerek. Komıssııada «qazaqtyń ulttyq taǵamy qandaı?» degen suraqtar bolady. Al Aýǵanstandaǵy qazaqtar qarapaıym suraqqa da jaýap bere almaıdy. Óıtkeni taǵdyr soqqysyn kóp kórgen olar óte qarańǵy.
- Aýǵanstandaǵy qazaq jastary qaıda? Nemen aınalysady?
- Aýǵanstanda balalar, jastar talpynyp tur. Olar Qazaqstanǵa kelgisi keledi, bizdiń elde oqýdy qalaıdy. Osynda bilim alyp, qazaq eline óz úlesin tıgizgisi keledi. Olar «Qazaqstanda qandaı jumys bolsyn, sony isteımiz. Mal baq dese mal baǵamyz, egin ek dese egin egemiz» dep otyr. Árıne, olardyń ómiri kóz ashqaly soǵyspen ótip jatyr. Sońǵy elý jyldyqty alsaq ta Keńes úkimeti, Amerıka, talıbandar kirgen. Jalpy olar soǵystan kóz ashpady. Aýyldy jerlerde qazaq tili turmaq, mektep joq. Taýda, úńgirde turatyndarda qujat joq. Bilim alamyn degen kezde olardy tonap, óltirip ketkeni de bar. Jastardy áskerge alyp, májbúrlep jumys istetken. Sol sebepti olar qalaǵa da barmaǵan, oqshaýlanyp, tura bergen. Árıne, múmkindik bolsa olar da bilim alyp, damyǵysy keledi.
«SOLTÚSTIKKE QONYSTANDYRÝ»
- Aǵaıyndy ata-qonysqa qaıtarý úshin ne isteý kerek?
- Olardy elge arnaıy ekspedıııa jiberip, zerttep, qujat berý kerek. Memleket, Úkimet tarapynan kómek kórsetilip, aǵaıyndy elge ákelý qajet. Ol aǵaıyn óte eńbekqor, júrekteri taza, aramdyq degendi bilmeıdi. Bireýler «olar talıban bolyp ketken» deıdi. Joq, men kózimmen kórgenimdi aıtyp otyrmyn. Qazaqtar taýdyń ishinde 300 jyl burynǵy dástúrmen ómir súrip jatqandar. Olardy soltústik óńirlerge ákelip, jaıǵastyrý kerek. Sol jaqty qazaqylandyrý kerek. Olardyń elge tıgizer úlesi kóp.
- Suhbat úshin raqmet!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
