QOLA DÁÝIRINDEGI EREKShELIK SAQTALǴAN

– Orazaq áke, sózdi oqyrmanǵa jol tartqan jınaqtan órbitsek. Kózińizdiń maıyn taýysyp, kún-tún qatyp jazǵan eńbegińizde qaýymdy eleń etkizetin qandaı jańalyq bar?
– Bul kitapqa baıyrǵy qazaq jerinde qola dáýirinen bastap, keshegi XX ǵasyrǵa deıingi, ıaǵnı 4 myń jyl mekendegen turǵyndardyń bas súıek qurylymdaryn zerttegen ǵylymı taldaýy endi. Onyń bári kestelermen, kartalarmen, sýrettermen naqtylandy. Bir sózben aıtqanda, qazaq halqynyń 40 ǵasyrlyq antropologııa­lyq tarıhy ǵylymı anyqtamalarmen tolyq dáleldendi.
Osy dúnıeni jazýǵa jarty ǵasyrlyq ǵumyrymdy arnadym. Aldymen ulttyń somatologııa­lyq sıpattamasyn anyqtaýǵa kúsh saldym. Máselen, adamnyń beınesi, bas súıegi, qurylysy, maı búrmeleri – sonyń bári ǵylymı túrde zertteldi. Biz oǵan qalalyqtardy emes, dalalyqtardy aldyq. Óıtkeni popýlıaııalyq genetıkadan alǵanda, aýyl adamdarynyń genetıkalyq qurylysy asa ózgermeıdi. Osy jumysymdy 1966 jyly bastadym. Onda respýblıkada 19 oblys bar edi, solardy tolyq súzdim.
– Zertteýge qansha jastaǵy kisiler tartyldy?
– Oǵan 12 men 60 jasqa deıingi er men áıelderdi aldym. Ásirese, aýyldaǵy 12-17 jas aralyǵyndaǵy ul men qyzdardyń turaqty tis morfologııasyn keńirek zerttedim. Odan joǵary jastaǵynyń morfologııalyq ereksheligin anyqtaý qıyn. Turaqty tis 12 jastan 17 jasqa deıin ósedi. Sosyn adamdardyń qan júıesiniń anyqtamasyn jınadym. Turǵyndardyń saýsaq pen alaqan teri bederleriniń jeke qoltańbalary alyndy. Qazirgi qazaqtardyń antropologııasyn zertteýdegi basty nárse – olardyń bas pen qańqa súıekterin kóne dáýirde ómir súrgen adamdardyń morfologııalyq anyqtamalarymen salystyrý qajet.
– Nátıjesi boldy ma?
– Bolǵanda qandaı. Qazaqtardyń bas súıegi ózimiz bir týǵan týys dep ish tartatyn qyrǵyz ben noǵaılarǵa qan jaǵynan jaqyn bolǵanymen, birikpeıdi. Halqymyzdyń azý tisi 4 myń jylda 60 paıyz ózgergen, al tómengi azý tisi sol qalpynda qalǵan. Tórt myń jylǵy súıekterdi zerttegende, qazaqtyń denesinde osydan 40 ǵasyr ómir súrgen kóne taıpalardyń erekshelikteriniń úshten biri saqtalǵan. Bular qan júıesinde, tis qurylysynda, saýsaq pen alaqan teri bederinde jáne dene qurylymynda anyq baıqaldy. Dene proporııasyna kelgende, erler dene proporııasy kishkene qortyqtaý. Al qazaq áıelderiniń jambas súıegi men aıaǵynyń uzyndyǵy 4 myń jyl buryn ǵumyr keshken arýlarǵa óte jaqyn. Budan shyǵatyn qorytyndy – 4 myń jyl ishinde qazaqtyń jerine syrttan kirgen taıpalar bolmaǵan. Jáne osy mekendi ıelik etken olar basqa jaqqa qonys aýdarmaǵan. Bul – úlken jańalyq. Osyndaı zertteý­lerdiń nátıjesi meni qanattandyryp, aspanǵa ushyrdy. Álemde 4 myń jyldyq tarıhy bar – evreı ulty ǵana. Olar ony teologııalyq tujyrymmen dáleldedi. Eýrazııa keńistiginde tórt myń jyldyq tarıhy bar jalǵyz ult – qazaq. Biz ony ǵylymmen dáleldedik. Osy zerdeli jumysty anyqtaýǵa Máskeýdegi, Sankt-Peterbýrgtegi tanymal antropologtardyń septigi tıdi.
– Olar kimder edi?
– Georgıı Franevıch Debe, Iakov Iakovıch Rogınskıı, Vıktor Valerıanovıch Býnak. Bul oqymystylardyń bári ǵylymnyń maıyn iship, jiligin shaqsa da, qyzyl ımperııa qýǵyna salyp, túrmege qamap, túrli teperishtiń dámin tatqyzsa da, adamgershilik pen azamattyqty salmaqtaı bilgen ǵalymdar edi.
– Keńes Odaǵyna antropologtardyń qandaı zalaly tıdi?
– Onyń syry – sýy túbinde jatqan qudyqtaı tereńde. XX ǵasyrdyń 30-ynshy jyldary Eýropany dúrliktirgen Adolf Gıtler Germanııanyń bılik basyna kelgennen keıin antropologııa ǵylymyn saıası ustanymyna aınaldyrdy. Nemis qoǵamyna «rasa» degen («rasa» – arab sózi, basty shyǵý tegin bildiredi) uǵymdy kirgizdi. Osyny Gıtler soltústik eýropalyqtarǵa telip, olar aqyldy, suryptaýdan ótken, sondyqtan ǵalamdy bıleý kerek degen ıdeıany tý etip ustady. Sony bilgen Keńes ókimeti antropologııaǵa túlkini kórgen qyrǵıdaı shúılikti. Olar adamnyń bıologııalyq, fızıologııalyq, morfologııalyq erekshelikterin zertteýdi qabyldamady. Bizge sheteldik genetıkterdi «býrjýazııanyń ıdeologtary» dep ájýalady. Sol dáýirde ǵylymnyń ár salasy boıynsha jýrnal shyǵyp turdy. «Keńes antropologııasy» degen jýrnal bir ret shyqty da, jabylyp qaldy. Qysqasy, Keńes Odaǵynda da, qazir de antropologııa ǵylymynyń mańdaıy jarqyrap kete qoıǵan joq.

QANYShTYŃ QAMQORLYǴYN KÓRDIM

– Osyndaı kúrdeli ǵylymǵa júreksinbeı bet burýyńyzǵa ne sebep boldy?
– 1952 jyly Qazaq ýnıversıtetiniń tarıh fakýltetinde oqımyn. Birde Jetisý óńirine arheologııalyq ekspedıııaǵa bardym. Arheologtar qorǵan qazyp, ondaǵy buıymdardy alady da, adam súıekterin kerek etpeı, tastaı salady. Jetekshiden surasam: «bizde adam súıegin zertteıtin maman joq» dep qabaǵy túıilip jaýap berdi. Sodan súıektiń qupııasyn bilýge zer saldym. Ekspedıııadan oralǵannan keıin jelip otyryp, Almatydaǵy medıına ınstıtýtyndaǵy «Qalypty adam anatomııasy» degen kafedraǵa keldim. Onyń meńgerýshisi Nurysh Bókeıhanov degen professor eken. Jyly shyraı bildirdi. Men de ol kisige ishtegi tolyp qalǵan oıymdy aqtara jóneldim. «Osylaı da osylaı, arheologııalyq ekspedıııaǵa baryp edim, adam súıekterin zertteıtin maman joq deıdi, men sol salamen aınalysqym keledi» dep toqeterin aıtyp edim, álgi professor qýanǵany sondaı, ornynan atyp túregelip, qalbalaqtap: «Apyrmaı, jastardyń arasynan da antropolog bolam deıtin balalar bar eken ǵoı» dep ózimen-ózi sóılep, telefonmen bir kisige qońyraý shaldy. Kóp uzamaı orys jigit jetip keldi. Medıına ǵylymdarynyń doktory. Zııaly azamat ekeni bolmysynan baıqalyp turdy. Oǵan Bókeıhanov: «Myna jas antropolog bolǵysy keledi» dep meni kótermelep qoıdy. Onyń ózi de jas shaǵynda antropolog bolam dep talpynyp, biraq keıin osy saladaǵy ǵalymdardyń túrmege qamalǵanyn estip, ol oıynan aınyp, medıınaǵa ketkendigin táptishtep aıtyp berdi.
Maǵan qarap: «Saǵan barlyq jaǵdaıdy jasaımyz, stýdenttermen birge oqısyz» dedi kúlimsirep. Sonymen, eki jyl medıınalyq dáris alyp, bilimimdi jetildirdim. Sóıtip júrgende, talanyma oraı, Odaqtan jergilikti ult ókilderinen antropologııa salasyna maman daıyndaý kerek degen habar túsedi. Antropolog bolam dep júrgen maǵan bul dańǵyl jol ashyp berdi. 1957 jyly arman degen arǵymaǵymdy jetektep, Máskeýge attandym.
– Joldamany kim berdi?
– Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń prezıdenti Qanysh Sátbaev.
– Ol kisini burynnan tanısyz ba?
– Syrtynan ǵana biletinmin.
– Codan úlken shaharǵa jol tarttyńyz…
– Iá, KSRO ǴA Etnografııa ınstıtýtynyń aspırantýrasyna keldim. Munda ataǵynan at úrketin antropologtar G.Debe, V.Býnak, M.Gerasımov jumys isteıdi eken. Biraq oqýǵa túsýdiń óz erejesi bar. Birden sýǵa qulash urǵandaı «kúmp ete» almaısyz. Aldymen G.Debe: «Siz úsh aı zoologııa ınstıtýtyna baryp, maımyl súıekterin zertteısiz, adam men maımyl arasyndaǵy baılanysty jaqsy bilýińiz kerek» dep soǵan jiberdi. Úsh aı tabandap otyryp maımyl súıekterin zerttedim. Bir kózim jetkeni – afrıkalyq maımyldyń adamǵa uqsastyǵy kóp. Ony endi taýystym degende, Lenıngradtaǵy áskerı medıınalyq akademııanyń antropologııalyq bólimindegi anatomııalyq teatrda Birinshi Petr zamanynan beri adam súıekteri saqtalǵan eken, soǵan barýǵa týra keldi. Sóıtip baryp bilimimdi tolyqtyrdym. Sosyn 1958 jyly aspırantýraǵa qatarlastarymnan oq boıy ozyp qabyldandym. Qyrsyqty qarańyz, endi komıssııa músheleri: «Sizge kandıdattyq taqyrypty biz beremiz, Qazaqstanda materıaldyq baza joq» dep tóteden buıryq shyǵardy. Bizdiń Ǵylym akademııasy: «Joq, ol – bizdiń adam. Stıpendııany biz tóleımiz. Taqyryp Qazaqstannan bolady» dep tabandy qarsylyq tanytty. Rasynda, ol kezde elimizde zertteıtin adam súıekteri joq edi. Biraq ishimnen zertteý jumysym týǵan elimnen bolsa dep oılaımyn. Sóıtip, ekiudaı bolyp júrgende, G.Debe: «Búgin akademııanyń jıynyna Qanysh Sátbaev keldi, baryp jolyǵyp, jaǵdaıyńyzdy aıtyńyz» dep qıynnan jol taýyp berdi.
– Alyp tulǵamen jolyqtyńyz ba?
– Qanekeń «Máskeý» qonaqúıine at baılapty. Bólmesine kelsem, kómekshisi otyr: «Áli kelgen joq, kútińiz» dedi. Qys aıy. Bir kezde Qanysh aǵamyz qatty sharshaǵandaı aıaǵyn súırete basyp, baspaldaqpen kóterilip kele jatty. Aldynan shyǵyp sálem berdim. Amandasyp, jón-jobamdy surady. Ol kisige ózim jaıly shamaly aıtyp, negizgi máselege kóshtim. Elimizde antropolog-ǵalym joq ekendigin, sondaı maman bolsam dep armandap júrgenimdi, qysqasy barlyq jaǵdaıdy túsindirdim. Kandıdattyq taqyrybym Qazaqstannan bolǵanyn qalar edim degende, Qanekeń: «Ol úshin ne kerek?» dep ózime saýal tastady. «Kóne dáýirdegi turǵyndardyń súıegi kerek. Olardy búgingi qazaqtardyń súıegimen salystyryp, zertteý qajet» dedim. «Taǵy ne kerek?» dep oılanyp qaldy. «Ekspedıııaǵa shyǵyp, ıesiz musylman zırattaryn qazyp, súıek qorlaryn jınasam deımin» dep aıtqanymda, Qanekeń: «Onda jaqsy, ekspedıııaǵa daıyndal, bir jetiden keıin habar beremin» dep shyǵaryp saldy.
Bir jeti emes, úsh kúnnen keıin ınstıtýt dırektory Sergeı Tolstov shaqyryp alyp, Q.Sátbaevtyń atynan jazylǵan: «Sizge ekspedıııaǵa shyǵýǵa úsh aıǵa 12 myń rýbl, bir mashına, tórt jumysshy bólindi» degen telegrammany qolyma ustatty. Qýanyshym qoınyma syımaı, Almatyǵa ushyp kelip, qujattardy tez rettep, ekspedıııaǵa jóneldim. Sóıtip, Qanekeńniń qamqorlyǵyn kórdim. Sonyń arqasynda qańqa súıekter jınaldy, ol meniń abyroıymdy kóterdi. Ol kisi maǵan: «Áı, Orazaq, ár jan ıesiniń bıologııalyq ata-anasy bolady, sen qazaqtyń bıologııalyq áke-sheshesin dálelde» dep aıtqan bolatyn. Osy sóz sanamda jıi jańǵyryp turady. Eger Sátbaev meni qoldamaǵanda, Qazaqstanda antropologııa ǵylymy da, qyryq ǵasyrlyq tarıh ta, Smaǵulov ta bolmas edi.
– Ekspedıııany qaıdan bastadyńyzdar?
– Burynǵy Semeı oblysynyń Shubartaý óńirinen. Iesi joq, ústinen jol basyp ótken zırat eken. Sol jerden 70-80 adamnyń súıegin taptym. Odan Qarqaraly mańyndaǵy, baıaǵy Qoıandy jármeńkesi bolǵan mańdaǵy Qarasor kóliniń jaǵasy men Baıanaýyldyń Qaratas degen jerinen ashtan ólgen adamdardyń súıegin qazyp aldym.
– Qansha qańqa súıek qazdyńyzdar?
– 300-den astam bas súıek jınadym. Biraq osy súıekterdi saqtaıtyn ortalyq, zertteý júrgizetin laboratorııa da, qural-jabdyq ta bolmady. Sodan qańqa súıekterdi Sankt-Peterbýrgtegi kýnstkameraǵa ótkizdim.
– Mola qazyp júrgende, jergilikti jurt qarsylyq kórsetken joq pa?
– Ondaı oqıǵa boldy. Qarasor kóliniń jaǵasyndaǵy eski beıitti qazyp jatqanda, bir salt at mingen malshy kelip: «Áı, sen ózi musylmansyń ba, álde joq pa? Mynaýyńdy qoımasań, erteń kóligińdi benzın quıyp órtep jiberemiz» dep tóbemizge qamshysyn oınatty. Qoı, qurysyn, bular solaı isteýi de múmkin dep Baıanaýylǵa ketip qaldyq.
– Ciz alǵashqy bolyp ultymyz­dyń uly tulǵalary Abylaı han men Áıteke bıdi zerttedińiz emes pe?
– Egemendiktiń eleń-alań shaǵynda túrik aǵaıyndar Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesine jańǵyrtý jumystaryn júrgizdi. Sondaǵy «Abylaı han jerlengen-mys» deıtin qabirdi monolıt retinde qazdy da, «osyndaǵy súıek shyn Abylaı ma, álde basqa ma, siz zerttep kórińiz» dedi. Qyzym jáne arheolog Muhtar Qojaev úsheýmiz súıekti qazyp alyp, tórt aı zerttedik. Súıektiń bas qańqasynda birde-bir tis joq. Iaǵnı babamyz jasy ulǵaıyp, 69-70 jasynda ómirden ótken. Orta boıly. Sol jaq aıaǵynyń ortan jiliginiń jambasqa kiretin urshyq basynan 10-12 sm jerden mort synǵan. Shamasy, salmaǵy aýyr qarý tıgen. Jalpy, adamnyń 50 jasqa deıin súıegi synsa, ol qaıta bitip, súıek súıeli paıda bolady. Elý jastan keıin súıek bitkenimen, súıek súıeli bolmaıdy. Babamyzda súıek súıeli paıda bolǵan. Demek, elýge deıin alǵan jaraqat. Keýde súıeginde patologııalyq erekshelik bar. Hannyń oń qoly óte qarýly bolǵan, oǵan bir adamnyń shamasy kelmegen. Osy qolda bar dálelderdi zertteý úshin Máskeýge baryp, patsha zamanyndaǵy arhıv materıaldarymen tanystym. Arhıvte Abylaı hannyń jaralanǵany týraly jazylady. Biraq qaı jeri ekeni aıtylmaǵan. Qytaıǵa barǵanymda, 1940 jyldary tóte jazýmen jaryq kórgen Abylaı han jaıyndaǵy jazbany kórdim. Onda babamyzdyń aıaǵynan jaralanǵany týraly derek keltiredi.
– Áıteke bı týraly aıtsańyz.
– Áıteke bıdi zertteý úshin aldymen muraǵattardaǵy, derekterdi qarastyrdyq. Bıdiń týyp-ósken jáne qaıtys bolǵan jeri Nurata (Naýaı oblysy) ekendigi týraly qujattar tabyldy. Onda marqumnyń Nurata qorymynda jerlengeni jaıly parsy jazbalarynda aıtylǵan. 2005 jyldyń jeltoqsanynda Nurataǵa qyzym Aınagúl ekeýmiz arnaıy baryp, bıdiń qabiri degen jerge qazba jumysyn júrgizdik. Biraq bizden buryn bul qabirdi ózbek arheologtary qazypty. Babamyzdyń qabiri Seıtqul áýlıeniń dál shyǵys jaǵyna qoıylǵan. Qazba jumysy aýa raıynyń sýyq jáne jańbyrly kezinde iske asyryldy. Degenmen, qabirdegi qańqa súıekter tolyq zerttelip, ólshenip, fotosýretke túsirilip, barlyq alynǵan súıekter óz oryndaryna qaıta jerlendi. Babamyz jetpistiń mańaıyna kelip qaıtys bolǵan. Kárilik belgileri saqtalǵan. Bul zertteýdiń barlyq qoljazbasy bar, demeýshi bolsa, kitap etip shyǵarsam deımin.

ORYS PATShASYMEN BIRGE TÚNEDIM

– Kórnekti antropolog M.Gerasımovpen aralastyńyz, qandaı kisi edi?
– Óte baýyrmal, ashyq-jarqyn, ázilqoı, adamgershiligi bıik azamat bolatyn. Maǵan búıregi buryp, ishtartyp júrdi. Birde oǵan krımınalıster rekonstrýkııa jasaýǵa bas súıek alyp keledi. Sodan bir polkovnık: «bas súıektiń ulty qandaı ekenin ajyratyp bere alasyz ba?» dep suraq qoıady. Soǵan shamdanyp qalǵan akademık: «Múmkin siz onyń qandaı gýbernııadan ekenin surarsyz. Mysaly, men qandaı ulttyń ókilimin. Ákem Peterbýrgtiń shoqynǵan tatary, anam peterbýrgtik nemis, sonda men kim bolamyn? Biraq qujatyma orys dep jazylamyn» dep olardy uıaltyp tastaıdy. Bir qyzyǵy, aıtýly ǵalymnyń laboratorııasy jertólede ornalasqan edi. KGB-nyń qyzmetkerleri Ǵylym akademııasyna Gerasımovtyń zertteý ortalyǵyna sheteldikterdi aparýǵa úzildi-kesildi tyıym salǵan. Akademıkpen sheteldikter kezdeskende olarǵa: «meniń laboratorııamda jóndeý jumys­tary júrip jatyr, sondyqtan men sizderdi oǵan shaqyra almaımyn» dep syltaý aıtady eken. Keńes ókimeti ataqty adamnyń jertólede jumys isteıtindiginen uıalyp, kórsetkisi kelmepti. Sol jerde qonaqúıde oryn bolmaı, bir apta qondym. Sonda marqum: «Siz orystyń patshasy Ivan Groznyıdyń súıegimen birge túneısiz» dep ázildedi. Ǵalym patshanyń bas súıegine rekonstrýkııa jasap jatqan. Gerasımov 1964 jyly kandıdattyq dıssertaııa qorǵaǵanymda meni qatty qoldady.
– Qazaq ǵalymdarynyń arasynda kimdermen jaqyn syılastyńyz?
– Qazaqstan ǴA Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri bolyp júrgende Álkeı Marǵulannyń qol astynda 20 jyldan artyq eńbek ettim. 1950 jyldary Álekeń Muhtar Áýezov, Ermuhan Bekmahanov, Bek Súleımenov sekildi ǵalymdarmen birge biraz qýdalaý kórdi. Oǵan «epostardaǵy qazaq batyrlaryn dáriptedi» degen aıyp taqqan. Birde Ǵylym akademııasynda ótken ǵylymı keńeste meniń eńbegimdi qorǵaǵan jalǵyz Álekeń boldy. «Smaǵulov sekildi maman joq, ony saqtap qalý qajet» dep aqtarylyp sóıledi. Onyń zııalylar arasynda: «Keńes ókimetiniń enzýrasy patsha ókimetiniń enzýrasynan da qyraǵy» degen mátelge aınalǵan sózi bar.
Máskeýde aspırantýrada oqyp júrgem. Álekeń sol qalaǵa issaparmen kelipti. «Orazaq, erteń taksı alyp, meni Qazan vokzalynan Almatyǵa otyrǵyzyp jiber» dep eskertti. Ertesine taksımen Qazan vokzalyna jettik. Bizdi kórgen júk tasýshylar júgirip kelip: «Sizder qandaı poıyzǵa minesizder?» dep surady. Biz «Almaty» dep edik: «Ol tańerteń ketip qalǵan» dep kúlip jiberdi. Sóıtsek, Álekeń erte júretin poıyzdy keshke taman dep shatastyrǵan. Sodan vokzal bastyǵyna bardym. Er kisi. Álekeń anadaı jerde tur. «Ana kisi úlken akademık. Kúni boıy jınalysta bolyp, keshigip qaldy. Bizdiń poıyz orta jolda ketip barady, endi ne isteımiz?» dep jón suradym. Álekeńniń ózi de kóz súısinetin tulǵa edi ǵoı. Shash qandaı, eki jaǵynda dýdyrap turǵan. Sony kórgen vokzal bastyǵy: «Qandaı kelbetti ǵalym!» dep tamsanyp qarap, «Qazir Almatyǵa qosymsha poıyz júredi, soǵan otyrǵyzýǵa kómekteseıin» dep qolma-qol sheship berdi. Solaı aǵamnyń bir kádesine jaraǵam.
Tarıhshylar Ermuhan Bekmahanov, Bek Súleımenovpen de syılastym. Bekpen ınstıtýtta birge jumys istedik, áıeli orys bolatyn. Bekti 25 jylǵa sottap, áıeli ony shyǵaryp salýǵa kelip, qolyndaǵy túıinshegin berem degende áskerıler qolyn qaǵyp jiberip, abaısyzda poıyz astyna qulap óldi. Bek qapastan bosap kelgennen keıin onyń sińlisine úılendi. Akademık Salyq Zımanovpen de jaqyn aralastym, qıyn-qystaý kúnderi janymda júrdi.
– Ol ne qıynshylyq?
– 1977 jyly baspadan shyqqan jańa kitabym Ortalyq Komıtetke unamaı qalyp, órteldi. Ony kimder uıymdastyrǵanyn ishim sezedi. Túrmege de qamaımyz dep qyr kórsetti. Áıteýir, sheteldik ǵalymdar halyqaralyq radıodan meni qorǵap sóılep, bir dúrbeleńnen qutqaryp qaldy. Degenmen Qaýipsizdik komıteti on jyl boıy basqan izimdi ańdyp, kózinen tasa qylmady. Bir ǵajaby, osy jaǵdaı týraly kezinde el basqarǵan Dinmuhammed Qonaev óz esteliginde: «G.Kolbın antropolog Smaǵulov­tyń kitabyn taratpaı, órtep jiberdi» dep jazǵanyn oqydym. Biraq bul oqıǵa Qonaevtyń tusynda boldy, ol ony Kolbınnen kóripti. Sonda meni qýdalaǵany týraly derekti ol kisi bilmegen, bilse jazbas edi ǵoı.
– Jınaǵyńyz keıin jaryq kórgen joq pa?
– Joq.
– Sebep?
– Bıologııa men tehnıka salasy boıynsha shyqqan kitaptyń ǵylymǵa qosqan úlesi – 10 jyl. On jyldan keıin bıblıografııalyq anyqtama bolyp qalady. Odan beri 40 jyl ótti. Qazir jarııalasam, sheteldik ǵalymdar: «Smaǵulov áli qyryq jylǵy deńgeıde júr eken ǵoı» dep aıtatyny kádik.
– Kolbın nege qýdalady?
– Cony ózim de bilmeımin. Maǵan «Qonaevtyń teoretıgi» degen jala japty. Shyndyǵynda, Dinmuhamed Ahmetulymen pikirlespek túgil, ońasha sálem berip qolyn alyp kórgen emespin. Aqtóbede ekspedıııada júrsem, sol jerge oblystyń atqaminerleri kelip: «Sizdiń ǵylymyńyz partııa ıdeologııasyna qaıshy, 24 saǵat ishinde oblys terrıtorııasyn bosatýyńyzdy talap etemiz» dep jan alqymnan aldy.Sodan Almatyǵa kelip, Gennadıı Kolbınge qarsy alty bet jaýap jazdym. Kolbınniń aty-jónin jazbaımyn dep 4 mashınıst tura qashty. Amalsyzdan, Lıtvadaǵy ǵalym-áriptesterime habarlasyp, solarǵa ushyp baryp, Mıhaıl Gorbachevtiń atyna hat jiberdim. Lám degen jaýap kelmedi. Eki aıdan keıin Ortalyq Komıtettiń úgit-nasıhat bóliminiń basshysy Ózbekáli Jánibekov shaqyryp alyp: «Eshnársege alańdamańyz, jumysyńyzdy isteı berińiz» dep alaı-dúleı bolǵan kóńilimdi basty.
– Áke, 88-ge aıaq basyp otyrsyz. Ómirińizde ańsaıtyn, saǵynatyn sátterińiz bar ma?
– Aınalaıyn, júrektiń túbindegi sherimdi qozǵap jiberdiń-aý. Keńes Odaǵynyń qoldan jasaǵan zulmatynan halqymyz qynadaı qyryldy. Ásirese, otyzynshy jyldardaǵy ashtyqty oılasam, janym túrshigedi. Men sol apattan kezdeısoq aman qalǵan balamyn. Anam ashtyqtan buratylyp ólip jatqanda, bir kún boıy qoınynda jatyp, emshegin emippin. Kórshi Reseıge azyq izdep ketken ákem kelip, ajaldan alyp qalypty. Ákem uzaq jasap, 99 jasynda qaıtys boldy. Seńgirli seksennen assam da, anasy bar adamdarǵa qyzyǵyp qaraımyn. Meıirimige qanbaı óskendikten, ananyń jylýyn ańsap, kóńilim olqysynyp turady. Qaıtemiz endi, mańdaıǵa jazǵandy kórip, ómirdiń bıik-bıik belesinen asyp kelemiz. Qudaı maǵan qazaqtyń qyryq ǵasyrlyq tarıhyn jazýǵa ǵumyr berdi dep oılaımyn.
– Taǵylymdy áńgimeńizge raqmet!

Suhbattasqan 
Azamat ESENJOL

"Adyrna" ulttyq portaly