Dilmurat sáláfızmnen bas tartty ma?

9844
Adyrna.kz Telegram

Qazaq qoǵamyna keńinen jaıylǵan jat aǵymdardyń biri - salafızm. Halyqqa qaýip tóndiretin bul dinı aǵymnyń kóshbasshysy Dilmurat Mahamatov jaıynda ne bilemiz? Salafıt Dilmurat degen kim? Dilmurat neni ýaǵyzdap, kimderdiń sanasyn ýlady? Túrmedegi Dilmurat óz kózqarasynan aınydy ma?
Osy suraqtardyń jaýabyn Kazislam.kz saıtynyń tilshisine bergen suhbatynda Pavlodar oblystyq konfessııaaralyq qatynastardy damytý jáne saraptaý Ortalyǵynyń dırektory Razdyqova Gúlnaz Maqsutqyzy aıtyp berdi.

— Gúlnaz Maqsutqyzy, byltyr kúz aılarynda ekstremızmdi nasıhattaǵan, salafızm aǵymyn ýaǵyzdaǵan birneshe adam Qazaqstanǵa keri qaıtarylǵany málim. Sol adamdarmen qandaı jumystar júrgizilýde? Ekstremızmge shaqyrǵan salafıtter qazirgi kezde radıkaldy baǵyttaǵy kózqarastaryn ózgertti me?
— Iá, 2019 jylǵy kóktem jáne kúz aılarynda jat aǵym ókilderimen kúres boıynsha kólemdi jumys atqaryldy. Sonyń biri Túrkistan oblysy men Shymkent qalasynda jat aǵymnyń jeteginde ketkender men olardyń kóshbasshylarynyń sottalýy. Osy aımaqta salafızmdi ýaǵyzdaýshy jáne osy aǵymnyń kóshbasshylary bolǵan Oktam Zaýrbekov, Pýlat Mýhıtdın men Dilmurat Mahamatov qylmystyq jaýapqa tartyldy. Qazirgi kezde olardyń ekeýi elimizdegi túzetý kolonııasynda, al bireýi shartty merzimmen jazasyn óteýde. Dintanýshy mamandar men psıhologtar olarmen reabılıtaııalyq jumystar júgizýde. Maǵan kásibı josparym boıynsha Qazaqstandaǵy salafızm kóshbasshysynyń úsheýimen jumys isteý múmkindigi berilgenin aıtyp ótkim keledi. Sonymen qatar, menen bólek, olarmen Shymkent qalasynyń din isteri jónindegi Basqarma dintanýshylary da jumys júrgizýde. Desek te, qanshama kúsh salynǵanymen, jat aǵymmen sanasy ýlanǵandardyń kózqarasyn ózgertý óte qıyn ekenin jasyrmaımyn. Mundaı adamdar salafızm ıdeologııasynan eshqashan bas tarta almaıdy. Qazirgi kezde eń bastysy, jat aǵymnyń jetegine ergen adamdardy bizdiń qoǵamǵa, qazaqstandyq erekshelikke beıimdeý qajet.

— Áleýmettik jelilerde keıbireýler eger shekten shyqpasa, qalypty dinı ustanymmen júrse, salafızmniń, salafıtterdiń qoǵamǵa qaýip tóndirmeıtinin aıtady.
— Joǵaryda sóz etilgen adamdar da psevdosalafıt jamaǵatynyń arasynda keńinen ınternet ýaǵyz júrgizgen. Olardyń bári ózderin Qazaqstandaǵy salafızmniń qalypty túrin jalǵastyrýshysymyz degen. Alaıda, psevdosalafıtterdiń tym belsenip ýaǵyz aıtýy qazaq qoǵamyna, qazaq ultynyń ózindik ereksheligine qaýip tóndirýde. Máselen, salafızm aǵymynyń ókilderi ultymyzdyń ótken tarıhy men halqymyzdyń ıslam dinin qabyldaý tájirıbesin joqqa shyǵarady. Sonymen qatar, elimizdegi barlyq terrorıstik aktiler radıkaldy salafıtterdiń qolymen jasalǵanyn da umytpaıyq. Jasyratyny joq, Sırııaǵa soǵysqa attanǵan qazaqstandyqtardyń barlyǵy osy aǵymnyń ókilderi.

— Jaqynda ǵana siz salafızm aǵymynyń kóshbasshysy Dilmurat Mahamatovpen jumys júrgizdińiz. Dilmurat salafızmge qalaı kelgen?
— Dilmurat Mahamatov – etnıkalyq ózbek, Ońtústik Qazaqstan oblysynyń týmasy. Joǵary teologııalyq bilimi bar. Birneshe tilde erkin sóıleıdi. Eki ret úılengen, 9 balasy bar. Ol 20 jyldan astam ýaqyt Saýd Arabııasynda ómir súrgen. Sol jaqta dinı bilim alǵan. 2000-shy jyldardyń basynda elimizden dinı bilim alýǵa kóptegen bala shetel asqany málim. Ol kezde Saýd Arabııasynyń bilim berý múmkindigi men stýdentterge jasalatyn jaǵdaıy bizden kósh ilgeri edi. Saýd Arabııa Koroldigi bizden barǵan «tolıbterge» bilimdi ǵana emes, jatyn orny men úıine baryp qaıtýynyń bıletine deıin tegin berdi. Tipti, jylyna bir ret qajylyqqa bir ret tegin barýlaryna da jaǵdaı jasady. Arabııadaǵy dinı bilim alýshylarǵa 150-200 dollardan aı saıyn stıpendııa tólendi. Al sońǵy on jyl shamasynda bilim alýshylarǵa elinen otbasyn kóshirip alýyna da ruqsat berilgen edi. Árıne, ol kezde Qazaqstandaǵy dinı bilim berý oshaqtary Saýd Arabııasymen básekelestikke túse almaıtyn. Jastarymyz Arabııanyń usynǵan osyndaı múmkindigin paıdalanyp, sol elge dinı bilim alýǵa attandy. Ókinishke qaraı, bolashaq «juldyz dindarlar» ózderi bilim alǵan eldiń dinı aǵymynyń jetegine tústi. Jetekke túskenimen qoımaı, ınternet arqyly elimizge jat aǵymnyń ýaǵydaryn aıtyp, ózderiniń qataryna kirýge shaqyrýdy belsendi júrgizdi.

— Osy dinı aǵym men onyń kóshbasshysynyń lekııalaryn, ýaǵyzdaryn tyńdap japa shekkender bar ma elimizde? Dilmurattyń adasyp júrgenin dáleldeıtin aıǵaqtar bar ma?
— Tergeý jumystarynan belgili bolǵanyndaı, 20 shaqty adam Dilmurattyń lekııalaryn tyńdap, ekstremıstik qylmysqa barǵany anyqtalǵan. Sonymen qatar, bizdegi zańmen kózqarastary qarama qaıshy keletin belgili bir toptar qalyptasqan. Máselen, salafızmdi jaqtaýshylar qazaq ultynyń azamattyq, ulttyq ereksheligin moıyndamaıdy, ondaı uǵymǵa túbegeıli qarsy. Bul destrýktıvti aǵym ókilderiniń negizgi erekshelikteri bolyp tabylady. Jat aǵym ókilderi osyndaı qaǵıdamen ózderin qoǵamnan alshaq ustap, shynaıy musylmandyq túsinikten jyraqtaǵan. Ózderiniń dinı ıdeologııasynan basqany qabyldamaıdy jáne eldegi basqa máselelermen bastaryn aýyrtpaıdy.

— Qamaýdaǵy Dilmurat olarǵa ne úıretip, qalaı oqytqan? Olardyń aıtqan jaýaptarynan mysal keltire alasyz ba?
— Qazaqstan Prokýratýrasynyń resmı saıtynda Dilmurattyń lekııalary men materıaldaryna jasalǵan saraptamalar jarııalanǵan. Arnaıy mamandar ol materıaldar qoǵamda ultaralyq, dinaralyq arazdyqty qozdyrýǵa baǵyttalǵan, ekstremıstik dep tanydy. Dilmurattyń óz tyńdaýshylaryna aıtqandarynyń birnesheýinen mysal keltireıin. «Jek kórý kerek bolsa, hrıstıandardy jek kóredi. Alaıda evreılerdi hrıstıannan da qatty jek kórý kerek. Tarıhta evreıler paıǵambarlardy óltirgeni málim. Osy úshin olardy qatty jek kórý qajet». Osy sóılemine qarap lektordyń óz tyńdaýshylaryn ózge ult ókilderi men basqa dinı senimdegi adamdardy jek kórýge shaqyratynyn anyq baıqaýǵa bolady. Internette Dilmurattyń basqa din ókilderi men ózge ulttarǵa, máselen, hrıstıandarǵa, ıýda, sopylar men shahıdterge kúmánmen qaraıtyny týraly kóptegen lekııa tabyldy. Munan bólek ol namaz oqymaıtyn adamdarǵa «bıdǵatshylar», «adasqandar», evreıler men hrıstıandar», "namaz oqymaǵandar kúnáharlar" degen syndy at qoıyp, aıyptaıdy. Dilmurat dinı jazba mátinderinen mysal keltire otyryp, tyńdaýshysyna kimdi jek kórý keregin aıtady. Sonymen qatar, Dilmurat «hanafıt matrýıdtar» men ıslamnyń basqa aǵymynyń ókilderin jek kórýge ǵana emes, ondaı top adamdarymen neke de qımaýǵa shaqyrady. Al Dilmurattyń osyndaı ustanymyn jaqtap, ony oryndaıtyndar da salafıtterdiń ishinde az emes. Osynyń ózinen Dilmurattyń ıdeıalarynyń qoǵamnyń birtutastyǵyn buzýǵa baǵyttalǵanyn ańǵarý qıyn bolmas.

— Dilmurat óziniń tańdaǵan jolynyń qate ekenin moıyndady ma? Óziniń qarsylyq kózqarasyn ol qalaı túsindiredi?
— Dilmurat óziniń qatesin ashyq moıyndamaıdy. Al jaqtastary tarapynan «Dilmurat dinı kózqarasy úshin qınalǵan batyr» degen qolpashtaýy Dilmuratqa túrmedegi synaqtardan tik turyp shyǵýyna sebep bolýda. Osyǵan deıingi suhbatymda «harızmatıkalyq lıder» sındromy týraly aıtyp edim. Mine, psevdosalafızm aǵymynyń ókilderi dál sondaı talantty jáne basqasha oılaıtyn adamdar. Biraq ondaı adamdardy maqtan tutýdyń esh qajeti joq. Óıtkeni jat aǵymnyń lıderleri ózderi ǵana emes, basqa da myńdaǵan adamdy túzi jolynan taıdyryp, adastyrýda. Dilmurat buǵan qalaı qol jetkizdi? Dilmurat ta basqa da jat aǵym lıderleri sekildi shetelge dinı bilim alyp, sol jaqta alǵan bilimin basqalarǵa da úıretip, pikir almasyp bastaıdy. Ol kezde Saýd Arabııasyndaǵy negizgi dinı aǵym ýahabbızm ekenin ekiniń biri bile bermeıtin. Psevdosalafızm degen marka aıasynda óz ýaǵyzdaryn adamdardyń sanasyna synalaı engizgen dúmshe dindarlar birtindep jat aǵymnyń jetegine erip ketkenderin de baıqamaıdy. «Bárin biletin ustaz» degen atqa ıe bolǵan psevdosalafıt birte-birte elimizdegi meshit ımamdarynyń ýaǵyzdary men aıtqandaryn joqqa shyǵaryp, kózqarastary qarsy tarapqa shyqqan. Mine, osylaısha osyndaı kózqarastaǵy azamattardy aınalasyna úıire jınaǵan «bárin biletin ustazdar» keıin lıderge aınalǵan. «Ustazdar» ózderin «sheıhterge» uqsatyp, solardyń jolyn ustanyp, aınalasyna tek ózderi biletin dinı túsinikti úıretip, oqytady. Keıinirek ıslamnyń atyn jamylyp zańǵa qaıshy akııalarǵa shyǵyp, zorlyq, zombylyq áreketterine boı urǵan. Alaıda jat aǵymnyń lıderleri ózderi quraǵan sheńberden ózderi shyǵa almaı qalǵan. Mysaly, Dilmurattyń boıynda túrli aǵymdar men sektalardy qalyptastyra alatyn lıder harızmatık qasıeti basym. Sondaı-aq, Dilmurattan óz ıdeıasyna degen narıssızm, táýelsizdik, táýekelshil, ekspressıvnost, ártistik, kózsiz tabynýshylyq sııaqty qasıetterdi de anyq ańǵarý qıyn emes.

— Dilmurat kóp jyl boıy qazaqstandyqtarǵa radıkaldy ıslam ıdeıalaryn tańdaı otyryp, ınternet arqyly sony ýaǵyzdaýmen boldy. Nege sonsha ýaqyt Dilmuratqa toqtaý salynbady?
— Óıtkeni, basqa da jat aǵym lıderleri sııaqty Dilmurat Mahamatov ta 20 jyldaı Qazaqstandaómir súrmedi. Ol shynaıy qazaqstandyq qoǵamnan alysta boldy, bizdegi zańdardan habarsyz edi. Qazaqstandaǵy jaǵdaı qandaı ekeninen beıhabar ekenine qaramastan, Dilmurat óziniń «tabynýshylaryna» naqty tapsyrmalar men nusqaýlyq berip otyrǵan. Árıne, Dilmurat bul ýaqytta bizdegi dinı saýattylyqtyń áldeqaıda alǵa qadam basqanyn bilmegen. Elimizdiń dinı baǵyttaǵy saıası ustanymy men Múftııattaǵy qyzmetkerlerdiń dinı bilimi damyǵanyna qaramastan, suhbat barysynda Dilmurat memleketimizdiń zaıyrly memleket ekenin múlde moıyndamaıtyny baıqalady. Ol tipti, qazaqtyń rýhanı qundylyqtary, qazaqstandyqtardyń toleranttylyǵy, ultaralyq, dinaralyq kelisim men dostyq túsinikteri týraly múldem beıhabar.

— Óziniń kesirinen jastar zardap shekkenin oılap Dilmurat ókinish bildire me, qalaı oılaısyz?
— Dilmurat Mahamatov bylaısha aıtqanda, ózine kóp alyp qoıdy. Óıtkeni resmı bılik tarapynan da, Qazaqstannyń Dinı basqarmasynan da oǵan qazaqstandyqtarǵa dinı ilim úıret, ýaǵyz aıt dep ótinish jasaǵan joq. Dilmurattyń moraldyq ta, zańdyq ta quqyǵy bolǵan joq ýaǵyz aıtyp, din ilimin úıretýge. Óıtkeni, bizdiń elde dinı bilimdi taratýǵa arnalǵan resmı aqparattyq arnalar bar. Soǵan qaramastan, psevdoıslam lıderleri ózderine kóp alyp qoıǵany sonsha, qazaqstandyqtardyń dinı saýatyn ashamyz dep óz ıdeologııalary ózderine taıaq bolyp tıdi. Jat aǵym ilimderin tereń meńgergen Dilmurat ta ózin kóshbasshy sanap,sońynan myńdaǵan adamdy ertýge baryn saldy. Bizdiń eldegi azamattardyń sanasyna óziniń ýaǵyzyn barynsha sińirip, óz múddesi úshin sońynan ergenderge barynsha psıhologııalyq qysymmen yqpal etken. Dilmurat óz jaqtastaryn jıhadqa ashyq shaqyrǵan joq. Desek te, Sırııaǵa soǵysqa ketkender sol Dilmurattyń lekııalary men ýaǵyzdarynan keıin soǵysqa ketý sheshimin qabyldaǵan. Sırııaǵa ketkenderdiń paıymy boıynsha, Qazaqstan «kápir memleket», sondyqtan «shynaıy ıslam» úshin, «halıfat» úshin Sırııaǵa attaný kerek. Sol jaqta «taza ıslam» úshin soǵysý basty maqsattary olardyń. Sırııaǵa ketkenderdiń qanshamasy soǵysta qaza tapsa, áli sol aımaqta qanshasy júrgeni beımálim. Eń ókinishtisi, osy «taza ıslam» úshin soǵysynda qanshama beıkúná sábıler kóz jumdy. Al, elge qaıtarylǵandary ekstremızm men terrorızmdi nasıhattaǵany úshin qylmystyq jaýapqa tartyldy. Elge qaıtarylǵan sol adamdardan Sırııaǵa ne úshin ketkenin surasaq, Dilmurattyń lekııalaryn alǵa tartady. Demek, olar Dilmuratty tyńdamaǵanda, salafıt bolmas edi, soǵysqa da ketpes edi. Bul endi, árıne. Bul endi aprıorı ǵoı. Mine, Dilmurattyń kinási osyndaı azamattardyń bergen jaýaptary arqyly anyqtalyp, dáleldendi. Múmkin, Dilmurat tikeleı emes, janama kináli de shyǵar. Dilmurattan óz kináńdi moıyndaısyń ba dep suraǵanymda: « Men eshkimdi meni tyńda dep májbúrlemedim. Olar óz erkimen tyńdady» dep jaýap berdi.

Sonda ol ne úshin áleýmettik jelide belsendi jumys istep, ýaǵyzdaryn toqtatpaı taratty?
Endi kelip bar kináni ózinen ysyryp, tipti tyńdaýshylarynan da bezip otyr. Ekstremızmge baǵyttalǵan kez-kelgen áreket jazalanady, bizdiń memleketimizdiń ustanymy osyndaı. Áıtse de, osyndaı áńgimelesýlerden keıin Dilmurat ekeýmizdiń aramyzda jaǵymdy dınamıka qalyptasa bastady. «Meniń kesirimnen kóp adam túrmege túsken shyǵar múmkin. Muny endi túsine bastadym. Múmkin, sol jigitterdiń shesheleriniń qarǵysyn Qudaı estip, sol sebepti de men osynda shyǵarmyn. Analardyń qarǵysy maǵan tıgen shyǵar», — dedi ol.

— Sózimizdiń túıini retinde Dilmuratty jaqtaýshylar men onyń kúnásizdigin, kinásizdigin alǵa tartyp, ýaǵyzdaryn áli kúnge tyńdap, ár sózine bas uratyndarǵa ne aıtar edińiz?
— Qazaqstandyq salafızm aǵymy ókilderi ózderiniń lıderleri qylmystyq jaýapqa tartylǵan soń, endi durys sheshimge kelip, óz is áreketterine esep bere bastaıtyn shyǵar dep oılaımyn. «Jýsan» operaııasy boıynsha Sırııadan elge qaıtarylǵan adamdardyń taǵdyrlary da árbir salafıtke oı salýǵa tıis. Salafızm ıdeologııasynan bas tartatyn ýaqyt jetti. Ózge de dinı senimdegi adamdar men qoǵammen tatýlyqta ómir súrýge bet burý qajet. Salafıtterdiń bizdiń ulttyq ereksheligimizge qaýip tóndirýge haqysy joq. Salafıtter memleketpen úndesip ómir súrýge umtylyp, qazaqtyń ulttyq qundylyqtaryn, qazaqtyń salt dástúrin qurmetteýge mindetti. Dintanýshylar men meshit ımamdary salafıtterge únemi kómek qolyn sozýǵa daıyn. Dástúrli din ókilderi salafıtterdiń osyǵan deıingi áreketterin keshirýge de daıyn. Al ázirge bizge eń aldymen ulttyq ereksheligimizdi dáriptep, ulttyq qundylyqtar týraly túsinikti sanaǵa sińirý qajet. Ekstremızm men terrorızmdi nasıhattaǵan jigitter erte me kesh pe túrmeden shyǵary sózsiz. Áıtse de, olardyń bostandyqqa shyqqan soń, qoǵamdyq sanamen qanshalyqty tatý ómir súretini, bul endi dintanýshylardyń ıyǵyna artylatyn júk bolmaq.
— Suhbatyńyz úshin, raqmet, Gúlnaz Maqsutqyzy!

Suhbattasqan Aıgýl Esenalıeva

Aýdarǵan Merýert Hýsaınova 

Pikirler