Ket–Buǵanyń sońǵy joryǵy. Kóshpeli órkenıettiń qupııa mıssııasy

«Ket-Buǵanyń sońǵy joryǵy» atty maqalany ózińizdiń nazaryńyzǵa usynyp otyrmyz. Kezinde bul maqala «Tańsholpan» jýrnalynda orys tilinde basylǵan. Sodan keıin Ǵalamtorǵa (Internetke) qoıyldy, TMD kóleminde jáne sheteldegi orystildi oqyrmandarǵa belgili boldy. London, Parıj t.b. qalalarda turatyn otandastarymyz, qazaqtyń jáne jalpy kóshpendi órkenıetterdiń tarıhy men mádenıetine yqylas-peıildi basqa da jurttardyń oqyrmandary bul eńbekke ózderiniń zor rızashylyǵyn bildirdi. Atalǵan maqaladaǵy buryn beımálim bolǵan derekter álemdik ǵylymı aınalysqa tústi.

Aldynala eskertkimiz keletini – bul shaǵyn zertteý bolashaqta qazaq tilinde jazylatyn Dástúrli (Kóne, Ilki) Dúnıe tarıhy jaıyndaǵy tolǵanys – kitaptyń kirispe taraýy ǵana.

Sodan beri onnan astam jyldaı ýaqyt ótipti. Álbette, bizdiń Shyńǵys hanǵa, sol kezdegi tarıhqa, uly qaǵannyń erlik isterine, jahandyq saıasattyń qyr-syryna degen kózqarasymyz kóp ózgeriske ushyrady. Burynǵy Keńestik tarıhı ǵylymda qalyptasqan mıfterdi teriske shyǵara alatyn derek sol kezdiń ózinde-aq qolymyzda bolǵan. Alaıda biz eń áýeli orystildi áleýmettiń minezindegi basty minderdiń biri – kóshpendi, onyń ishinde qazaq mádenıetine degen astam kózqarasty nysanamyzǵa alǵan edik. Oıymyzsha, biz, dittegen jerimizden shyqtyq. Endi, kóldeneń sharýaǵa moıyn burýǵa esh múmkindigimiz bolmasa da, kóptegen oqyrmandarymyzdyń ótinishi boıynsha maqalany tárjimalap, ózimizdiń súıikti gazetimiz «Almaty aqshamyna» jarııalap otyrmyz.

Keleli pikirińizdi kútemiz, oqyrman.

Zıra Naýryzbaeva, Talasbek Ásemqulov

Ket – Buǵanyń sońǵy joryǵy

Kóshpeli órkenıettiń qupııa mıssııasy

«Sender, betteri bylǵarymen qaptalǵan

jalpaq qalqanǵa uqsas qysyq kóz qaýymmen

soǵyspaıynsha Qııamet – Mahshar kúni kelmeıdi.

Taǵy da sender, kıiz etik pen kıiz baıpaq kıgen

qaýymmen soǵyspaıynsha Qııamet – Mahshar

kúni kelmeıdi».

Hadısten

«Búginde álemde kóshpeli halyqtarǵa oryn

joq, onyń ústine olardy qoldan kelgenshe,

barlyq amaldy paıdalanyp otyryqshy

ómirge kóndirip jatyr, sondyqtan

«dońǵalaqtyń toqtaıtyn kezi» de alys emes.

Osylaısha dáýirdiń aıaǵyna qaraı

Qabyl Ábildi óltirip bolady».

Rene Genon

«Sandardyń patshalyǵy jáne ýaqyt belgileri»

Qazir kóptegen avtorlar, olardyń ishinde qazaǵy da, basqa ulty da bar, qazaqtyń ulttyq tektestigi (ıdentıfıkaııa) jaıynda, búgingi etnıkalyq dezıntegraııaǵa, qojyraýǵa, rýhanı daǵdarysqa alyp kelgen tarıhı joly jaıynda kóp tolǵanady. Syrtqary jurt, buryndary L.N. Gýmılev teriske shyǵarmaq bolǵan túrik – mońǵol kóshpelileri týraly aıtylatyn «qysas áfsanany» /«Chernaıa legenda»/ qaıtadan jandandyrmaq bolady. Máskeýlik Geıdar Djemal ıslam dúnıesi atynan bizdi Enjil men Quranda aıtylatyn «ıajúj ben májújderge» teńese, belgili máskeýlik saıasattanýshy jáne mádenıettanýshy aǵaıyndy Shýkýrovtar «jany ashı otyryp» bylaı deıdi: «Biraq qudaı túriktermen tildespepti, ózindik ulttyq din túrikterdiń mańdaıyna jazylmapty. Ábden qalyptanyp úlgige túsken órkenıettik júıeler ıerarhııasyna, uzyn sany onǵa tolar-tolmas jaratýshy-halyqtardyń myńdaǵan jyldar boıǵy rýhanı tájirıbesiniń nátıjesi bolyp sanalatyn mádenıet álemine HH ǵasyrda ǵana enip, ózindik rýhanı bolmystan dámeli ekenin bildirgen túrikterdiń endi ǵana qalyptasyp jatqan mádenı tektestigine olardyń násildik belgisi ǵana uıytqy jáne negiz bola alar edi».

Mundaı áńgimelerge «qaıtesiń, sart bolǵan soń, sarttyǵyn isteıdi de» dep qoldy bir silteýge bolar edi. Jylqyny alǵash ret qolǵa úıretken, etik pen shalbardy alǵash tikken, er-toqym men úzeńgini, búkil at ábzelin alǵash kim jasaǵan ekenin, ózimizdiń kóne jazý úlgilerimizdi, Syrdyń boıyndaǵy qalalyq órkenıetti, adamzattyń ekinshi ustazy Ábýnasyr ál-Farabıdi, taǵysyn taǵylardy esterine salýǵa bolar edi. Biraq bunyń bári «jaratýshy-halyqtardyń» buljymas sotynyń aldynda aqtalý sııaqty bolyp kóriner edi. Aldynala sátsizdikke buıyrylǵan áreket. Másele aqıqatta bolsa, onda L.Gýmılevten keıin, tymqurmasa orys ǵylymynda kóshpelilerge degen kózqaras túbegeıli ózgerer edi.

Biraq másele aqıqatta emes, adam sanasynda ornyqqan qabyldaýdaǵdysynda bolyp tur ǵoı. Kóshpeliler jaıyndaǵy bul kózqarasty Aqas Tájýitov «klassıkalyq kózqaras» dep ataıdy. «Kúshi jaǵynan tabıǵattyń zańymen para-par bul kózqarasty teriske shyǵarý múmkin emes, ol ulttyq sanany jyrymdap, qojyratqany sondaı, qazaqtar búginde óziniń ótken tarıhyn tárk etip, ótkennen bas tartýǵa májbúr».(«Megapolıs», 21 aqpan, 2002 j). Týmysynda analıtıkalyq oılaýǵa beıim Aqas Tájýitov problemanyń tamyryn tap basyp, álemdik qoǵamdyq pikirdiń bizben, uly Dalanyń kóshpeli órkenıeti muragerlerimen «mysyq-tyshqan» oıynyn qandaı sharttarmen júrgizetinin júıelep ashyp bergen. «Senderdiń qalalaryń, senderdiń ǵalymdaryń – shyndyǵynda senderdiki emes. Senderdiń jerlerińde bolǵanymen olar musylmandyq – ırandyq órkenıetke jatady. Edil patsha men Shyńǵys han – senderdiń babalaryń emes, sondyqtan olardy maqtan tutýǵa haqylaryń joq, biraq sender, senderdiń babalaryń solardyń ordasynyń quramynda boldy, ıaǵnı sol shapqynshylyqtyń zardaby – senderdiń moıyndaryńda». A.Tájýitov aıtqan depressıvtik áser, basqanyń emes, qazaqtyń ǵana sanasyn ezgileıdi, basqa halyqtar baıaǵyda ornyn taýyp ornalasyp alǵan. Mysaly uıǵyrlar, Uıǵyr qaǵanatyn jáne ózderine esh qatysy joq halyqtyń uly isterin maqtan etedi. Negatıvtik áserden, olar, óziniń úndievropalyq tegin qalqan etip qorǵanady. Aımaqtaǵy basqa halyqtar da osyndaı amaldy paıdalanady. «Kinálilik kompleksi» («kompleks vıny») qazaq sanasyna ǵana egilgen. Qazaq qana óziniń qandy bolsa da erlik tarıhyn maqtan ete almaıdy.

Shekarasy shaıylǵan osyndaı ózindik tektestik ahýalǵa belgili dárejede qazaqtardyń ózderi de kináli. Ulttyń qalyptasýy negizinen tómendegideı eki jolmen júredi. Birinde, kúshti taıpa basqa álsiz taıpany assımılıaııalap ózine baǵyndyrady (sol sebepti negizgi sýbetnostyń mıfologııasy men ıdeologııasy jalpyulttyq deńgeıge kóteriledi). Ekinshisinde, óziniń aınymas belgilerin saqtaǵan rýlar men taıpalar odaq bolyp birigedi. Bul odaqtar álsin-álsin ydyrap, túrli quramda qaıta qalypqa kelip otyrady, sondyqtan ornyqty, birtutas mıfologııa men tarıh ta qalyptaspaıdy. Qazaqtar dúnıeni, bolmysty rý-taıpa deńgeıinde qabyldaǵan, óziniń keńdiginen áli kúnge deıin aýqymdy oılap, qandas, tildes, din qaryndas izdeýge beıim (sol umtylysynda ulttyq múddeden qalaı attap ketkenin ózderi de baıqamaı qalady). Qazaqtyń, óziniń tarıhy barysyndaǵy shekken shyǵyny men kórgen teperishin umytyp, kóshpeli órkenıet masshtabynda, búkiltúrik birligi, ıslam oıkýmenasy masshtabynda oılaý daǵdysy ult úshin qısapsyz problema týdyryp otyr. (Ózindik tektestik problemasy da osydan týyndap otyr). Barlyq deńgeıde memleket – etnostar baıaǵyda bólisip qoıǵan dúnıede, biz, osy daǵdymyzdan túsiniksiz, tipti deseńiz, yńǵaısyz jaǵdaıǵa qalyp otyrmyz. Sonymen qatar, qazaq minezine ǵana tán osy ashyqtyqtyń astarynda qazaq janynyń syry, onyń tuńǵıyq arhetıptik qabattary jatyr. Bul, ásirese, bizge qaraǵanda áldeqaıda pragmatık, qazaqqa senbeı, kúmánmen qaraıtyn bizdiń «qandas» aǵaıyndardyń minezimen salystyrǵanda anyq baıqalatyn belgiler.

Urpaqtary Qazaq Ordasynyń negizin qalaǵan jáne barlyq ýaqytta qazaq memleketiniń altyn dińgegi bolǵan Shyńǵys han jaıly sońǵy kezde etek alǵan dıskýssııada bizderge, HHI ǵasyrǵa aıaq bassa da óziniń ulttyq bet-bederin áli anyqtaı almaı otyrǵan qazaqtarǵa tyǵyryq sıtýaııadan shyǵýdyń joly usynylyp otyr: biz, batystyq jáne musylmandyq varıantta jetken lıberaldyq-demokratııalyq qundylyqtardyń paıdasy úshin jıhanger babamyzdan bas tartýymyz kerek eken. Batystyq lıberaldyq-demokratııalyq júıeniń «eki standarty» («dvoınoı standart») baıaǵydan belgili. Islam órkenıetiniń pretenzııalary jaıynda biz keıinirek arnaıy aıtamyz. Ázirge problemanyń mundaı «ádemi sheshiminiń»  nendeı ulttyq jáne geosaıası saldary bolmaq – sony áńgimeleıik.

Qazaq qoǵamyndaǵy kóptegen jikke endi bir jik qosylǵaly otyr. Endi biz, Shyńǵys shapqynshylyǵyna deıin progreske, otyryqshy ómirge, ıslam órkenıetine telingen evropatıptes momyn túrikter jáne osylardy haq joldan taıdyryp, kóshpeliliktiń tyǵyryǵyna tiregen mońǵoltıptes jabaıy túrikter bolyp bólinedi ekenbiz. Biraq bul jerde úsh kiltıpan bar: birinshiden, qazaq halqynyń deni sol mońǵoltıptes «jabaıylardyń» tikeleı urpaqtary bolyp tabylady; ekinshiden, eń «taza»  degen túriktiń boıynda, shamasy kóshpeliliktiń «geni» bolǵan, sebebi, Shyńǵys han ólgennen keıin de olar ózderiniń handaryn bas etip 7 ǵasyr boıy saharady «qańǵyryp» júrdi (bul kezde «deni durys» halyqtar ózderin jaýlaǵan basqynshylardy otyryqshylandyryp, al kóp uzamaı olardyń bıliginen qutylyp ta bolǵan); úshinshiden, baıyrǵy Horezmniń zańdy murageri bolyp sanalatyn baýyrlas Ózbekstan óziniń ulttyq qaharmany retinde Altyn Ordany talqandaǵan Ámir Temirdi kóterip jatqanda, babalarymyzdyń jarymynan astamyn jabaıy, basqynshy dep jarııalap, al solardan jeńilis tapqan Horezm shahtyń dárgeıindegi vassaly Qaıyr handy ulttyq batyr qylyp kótergen biz kim bolǵanymyz? Kelesi qadamymyzda Shaıbanı Ábilqaıyrǵa «jaýlyq» istegen, ózderine ergen kóshpeli rýlardy alyp, Kók Ordadan bólinip shyqqan «separatıster» – Kereı men Jánibek handardy aıyptaıyq. Sodan keıin solardyń urpaǵy, San-Tashta ózbek-mońǵol armııasymen shaıqasta otyz jeti sultanmen jáne óziniń toǵyz ulymen birge qaza tapqan Toǵym handy aıyptaıyq. Aqyr sońynda beldigimizdi moınymyzǵa salyp, Islam akanyń aıaǵyna jyǵylyp, bizdi qaıtadyn órkenıet aıasyna al dep ótineıik.

Álemdik qaýymdastyq jarııalaǵan lıberalızm men demokratııalyq qundylyqtardy ustanǵan, árıne, jaqsy ǵoı. Áıtse de, búgingi dúnıede memlekettik jáne ulttyq múdde alǵa qoıylady, barlyq elder basshylyqqa sony ǵana alady. Biz de, qandaı da bolmasyn tarıhı problemany talqylaǵanda, osyndaı údeden shyǵyp otyrýymyz kerek. Otyrar bizdiń Borodınomyz bola almaıdy.

Formaldik turǵydan alǵanda bul, bizge tikeleı qatysy joq eki memlekettiń qaqtyǵysy. Onyń ústine, tipti, búgingi halyqaralyq quqyq turǵysynan alatyn bolsaq, 1216 jyly mońǵol áskerine eshqandaı sebepsiz shabýyl jasaǵan (jáne áskeriniń birneshe ese kóp ekenine qaramastan jeńilip qalǵan), Otyrardaǵy mońǵol elshiligin qyryp salǵan, sodan keıin máseleni sheshpek bolyp kelgen Shyńǵys hannyń elshisin óltirip tastaǵan Horezm, konflıkttiń týýyna sebepshi bolyp tabylady. Elshilik júrgizgen shpıonaj, tyńshylyq jaıly áńgime – baıansyz áńgime, sebebi búkil álemde, barlyq zamanda dıplomatııa – barlaýshylyq, tyńshylyq qyzmettiń jamylǵysy, mekemesi bolyp kelgen jáne bola da bermek. Orys tarıhshylary mońǵoldardyń, tek qana elshilerdi óltirgen qalalardy qıratqanyn moıyndap boldy.

Konflıkttiń etnıkalyq jaǵyna nazar aýdaratyn bolsaq, eki jaqtyń da qaıtpaı soǵysqan bahadúrleri ózimizdiń babalarymyz ekenin kóremiz. Tarıhta bul jıi qaıtalanatyn qubylys. Babalarymyz dalalyq etıkaǵa sáıkes dushpannyń erligin qurmetteı bilgen. Batys álemi birtindep osy baǵytta jyljydy. Monarhııalyq Anglııanyń astanasyndaǵy alańdardyń birinde Karl I korol men sonyń basyn alǵan Olıver Kromvelge qoıylǵan eskertkishter tur. Árbir aǵylshyn osy ekeýiniń qaısysyniki durys, qaısysyniki qate ekenin ózi sheshe alady, biraq aǵylshyndar óziniń ótkenin qurmetteı alady, tarıhqa orasan yqpal etken adamdardy  tarıh kóshinen laqtyryp ketý, atyn óshirý eshkimniń de oıyna kelmeıdi. Biz ǵana únemi «tańdaý» ústindemiz, Shyńǵys han ba, álde Qaıyr han ba, Beıbarys pa, álde Ket-Buǵa ma, Ábilqaıyr han ba, álde Baraq sultan ba, Jáńgir me, álde Mahambet pe – qaısysyn qaldyrýymyz kerek – únemi osyǵan bas qatyrýmen júremiz.

Bunyń barlyǵy túrli tarıh shytyrmanynda óziniń jáne ulttyń múddesin túrlishe túsingen kesek tulǵalar. Al, endi dalalyq etıkany umytqan ekenbiz, olaı bolsa tymqurmasa, órkenıetti dúnıeden óz tarıhymyzdy jáne onyń qaharmandaryn qurmetteýdi úıreneıik.

Bul programma – mınımým ǵana, al programma – maksımýmnyń máni ulttyq tarıhty kezdeısoq oqıǵalardyń jıyntyǵy dep emes, koneptýaldyq turǵydan paıymdaýdy úırenýde, oqıǵanyń syrt kelbetiniń astarynan onyń negizgi maǵynasyn ajyrata bilýde jatyr. Bunyń syrtynda aıtarymyz, ulttyń keshegisi men búginin paıymdaý úshin, ulttyq ıdeologııany qalyptastyrý úshin qazaq tarıhynyń fılosofııasyn tııanaqtaý kerek.

Atalmysh maqala Shyńǵys han týraly polemıkany tııanaq ete otyryp, osyndaı meta-tarıhqa kirispe jazýdyń talpynysy bolyp tabylady. Bul oıdan shyǵarylǵan problema emes, bunyń tasasynda qazaqtyń ózindik tektestigi máselesi tur. Óz maqalamyzda biz álemdik áleýmettik pikirdiń oıyn sharttaryn saqtaı otyryp, tól tarıhymyzdyń «qysas áfsanasynyń» kóleńkesinde qalǵan syrlaryn ashyp kórsetýge tyrysamyz.

Tarıh Shýmerden bastalady

Kezinde úlken sensaııa bolǵan S.Kramerdiń tarıhı bestselleri osylaı dep atalady. Bul tujyrymdy Murat Áýezovtiń Gılgamesh pen Enkıdý jaıly eposqa jasaǵan taldaýy da, Oljas Súleımenovtiń «Az ı Ia»-sy da rastaıdy. Al A.Dýgın, nemis zertteýshisi G.Vırtti qoldaı otyryp, bul tarıhtyń túp tamyryn odan ary, myńjyldyqtyr qoınaýyna, álmısaqqa, gıperboreılerge qaraı jyljytady. Onyń pikirinshe gıperboreılerdiń urpaqtary óziniń Arktıkadaǵy qasıetti otanynan eki lek bolyp jyljyǵan: Evrazııa kontınentiniń soltústik-batysynan ońtústik-shyǵys baǵytqa qaraı atlanttar jaýlaǵan, al soltústik-shyǵystan Turannyń neolıttik sakraldik ortalyǵy ornalasqan Sibir arqyly, Kishi Azııaǵa, Balqan men Anatolııaǵa deıingi aralyqta túrik-shýmer halyqtarynyń mıgraııa joldary ornalasqan.

«Túrik-mońǵol halyqtary tarıhı qalyptasqan salt boıynsha araǵa birneshe júz nemese myńdaǵan jyldar salyp kóne mıgraııa joldaryn qaıtalaýǵa qaıta umtylatyn» (Bul jerde jáne osydan keıin, túrik-shýmer máselesine kelgende biz, evropalyq dástúrshil-radııonalısterdiń zertteýlerin qorytyndylap júıelegen A.Dýgınnen ıtata keltirip otyramyz).

«Atlantıkalyq urpaq ózinen keıin myzǵymaıtyn, bar syry syrtqy bederinen kórinip turatyn, batystyq-entrıstik menmendikke sýarylǵan raıonaldyq mádenıet qaldyrsa, túrik-shýmer murasy, erligi esh kem bolmasa da qarapaıym, óz ózine tuıyqtalǵan ınterıorly, kópsózdilikten ada, jáne mádenı mınımalızmge beıim, bolmystyń túp negizi – Evrazııanyń jym-jyrt bıik aspanynyń syryna umtylady. Sondyqtan, atlantızm óz syryn ózi aıtady, al týranızm jaıynda, evrazııashyldyq jaıynda biz tek qana joramaldaı alamyz, biz ony kontınentaldik mıssııanyń umytylǵan kóne qaınar kózi dep izdeýimiz kerek. Shved mıstıgi Svedenborg bul týrasynda: «Eldiń bári umytqan kóne, tylsym Sózdi biz endi Tatarııanyń paıǵambarlarynan suraýymyz kerek» degen».

«Kóshpeli «varvarlar» – «sanasyz» jabaıylar emes edi… Olar sakraldik (kıeli), erekshe, qysqa da tujyrymdy formalardyń ıesi edi… «Varvarlar» kóne Sibir sakraldiginiń keıbir jekelegen aspektilerin ǵana ıemdengen, al kóne Kıeli Jer jurt kózinen tasada qalyp otyrdy… Sibir «májúsı» bolǵanymen, shyn mánisinde rýhanı ómir keshti, árbir júrek lúpilimen tazalyqtyń ǵalamdyq ımpýlsterin tiriltip, Evrazııa órkenıetterin qasıetti bolmysqa oıatyp otyrdy».

Atlantıstik evroentrıstik teorııalardyń osal jeri – shýmerlerdiń shyǵý tarıhyn túsindirúinen baıqalady. Shýmer mádenıetiniń eń kóne qabattary atlantıstik mádenıetke jatpaıdy, odan burynǵy mádenıetterden habar beredi (álbette, bul ıntelektýaldyq, rýhanı deńgeıi joǵary mádenıet). Onyń ústine bul shýmerlik mádenıet Ońtústik Rýs pen Ońtústik Sibirdiń neolıttik eskertkishterine jaqyn tur. Buǵan, jumbaǵy ashylǵan shýmer tili men túrik tilderiniń tańǵajaıyp uqsastyǵyn qosyp qoıyńyz. G.Vırt eskımos mıfologııasynan «Kún adamdary» – «Tanardyń adamdary» dep atalatyn, joıylyp ketken kóne áýlet týraly málimetter tapqan. Eskımos tilindegi «Tanar», shýmer tilindegi «Dıngır» jáne túrik tilindegi «Táńir» – Jaratýshynyń kóne atynyń túrli fonetıkalyq varıanttary. Bul at Tynyq muhıt araldarynda da belgili.

HH ǵasyrdyń aıaǵyna deıin qazaqtyń dástúrli mádenıetiniń ıeleri (nosıtelı tradııonnoı kýltýry) muhıttyń túbine batqan, kóne, baı órkenıet Atlantıda jaıynda áńgimelegen. Árıne, olar Atlantıda degen qurlyqtyń ataýyn bilmegen, biraq «Myń bir tún» jáne taǵy basqa kóne ádebıet úlgilerin osyndaı yńǵaıda talqylaǵan. Onyń syrtynda Ǵajam – qazirgi Iran men Iraktyń jeri, qazaq sanasynda jádigóı sıqyrshylardyń ordasy degen maǵynada tańbalanǵan.

Túrik dástúriniń ıeleri lek-lek bolyp ońtústikke qaraı, odan ary Irannyń Kelat degen qalasyn Mysyr pıramıdalarymen jalǵaıtyn doǵa ispettes jolmen júretin bolǵan. Mysyr, bir kezdegi Atlantıdanyń kóne, qupııa ilimderiniń murageri ekenin eskersek, túrik qana emes, basqa da kóshpelilerdiń myńdaǵan jyldar boıy Mysyr tarapqa úzbeı joryqqa attanyp otyrǵanyn eskersek, onda Ket-Buǵanyń Irannan batysqa, Palestınadaǵy Mysyr mamlıýkterine qarsy joryǵynyń máni múldem basqa qyrynan ashylady.

Qabyl men Ábil

Iran men Turan – máńgilik qarsylyq. Bul qarsylyq násilshildikten týmaǵan. «Evrazııalyq doktrınada jáne bir mándi pýnkt: Turan men Irandy, soltústik dalalyq kóshpendilik pen ońtústik jazyqtaǵy otyryqshylyqty, dınamızm men statıkany, rýh pen mádenıetti bir-birine qarsy qoıý bar» (A.Dýgın). Dýgınniń, aq jáne qara – eki Iran jaıly konepııasyna sáıkes túrik sanasynda da Irannyń ekijaqty beınesi qalyptasqan: birinshi kózqaras boıynsha Iran – sıqyrshy, jádigóılerdiń, satymsaq saýdagerler men satqyndardyń eli, ekinshi kózqaras boıynsha Iran – kóne dástúri bar, dinge bas urǵan ımandy, óner qonǵan ónerli, Homeınıdiń bastaýymen azattyqqa jetken er qaýym. Bunyń qarsysynda kóshpeliniń – jabaıy,  qıratqysh, órkenıettiń yqpalymen ǵana, ırandanýdyń arqasynda ǵana adam keıpine keletin kóshpeli qaýym beınesi tur.

Evropa órkenıetiniń, Evropa qarýynyń sońǵy birneshe ǵasyrda ústem shyǵýynyń jáne attyly-kóshpeli órkenıettiń taýy shaǵylyp jeńilýi, órisiniń tarylýy saldarynan bul san ǵasyrlyq teketires Irannyń, úndievropalyq álemnen tamyr tartatyn otyryqshy mádenıettiń paıdasyna sheshildi. Álemdik tarıhtyń aınymas deregi bolyp tabylatyn osy oqıǵanyń tasasynda onyń metafızıkalyq máni kórinbeı qalady. Rene Genon otyryqshylyq eginshilik pen kóshpeli malshylyqtyń arasyndaǵy qarsylyqty, jaratyndy men sýbstanııa, ýaqyt pen keńistik, aspan men Jer, qozǵalys pen statıka, erý men qoıýlanýdyń arasyndaǵy  qarsylyq sııaqty negizgi ǵaryshtyq dýaldiliktiń biri dep qaraıdy. Bur qarsylyqtar bir-birimen rýhanı jáne tánı deńgeıde astasyp, jarasymda, tepe-teńdikte turǵanda ǵana bul dúnıe osy qalpynda bolmaq. Ǵaryshtyq ıkldyń sońyna qaraı dúnıe san menen materıaldylyqqa qaraı jyljyp «qataıa» bastaıdy, bul «rýhanılyqqa qarsy, bolmystyń qalypty aǵynyna qarsy qaterli qozǵalys». «Otyryqshy halyqtar birtindep kóshpeli halyqtardy juta bastaıdy: Qabyldyń Ábildi óltirýiniń áleýmettik jáne tarıhı máni osynda».

Kóne ósıette (Vethıı Zavet) aıtylǵandaı, Qabyl – úlken aǵa, jer óńdegen eginshi, qala salǵan qurylysshy, jerdegi, tarıhtaǵy «fıksaııanyń», «qataıýdyń» beınesi. Ábil – kishi ini, malshy. Kóshpeli malshylyqtyń keıinnen qalyptasqan óndiristiń jetilgen túri ekenin eske sala ketý artyq bolmas. Enjildiń oqıǵasyna berilgen kommentarıılerde Qabyldyń qudaıǵa qurbandyqqa dep nársiz, baǵasyz ónimderdi ákelgeni, ákelgende de kekireıip, meımanasy tasyp turǵany, al Ábildiń aqsarbasty qurbandyqqa shalǵanda bas ıip moıynsunǵany aıtylady.

Jaratýshyǵa degen osyndaı túrli yqylas motıviniń zertteýimiz úshin úlken máni bar. Bıblııada júnnen toqylǵan nemese qoı terisinen tigilgen kıim – haq joldaǵy adamnyń, paıǵambardyń atrıbýty. Islam óristegenge deıingi kezeńdegi arabtar júnnen toqyǵan kıimdi áýlıeliktiń belgisi sanaǵan. «Sýfı» sózi – «jún», «júnnen toqyǵan kıim kıetin adam» degen maǵynany beredi. Hadısterde túrik-mońǵoldardyń kıizden tikken kıimderi basa aıtylady. Joǵaryda aıtylǵandy eske túsirseńiz, bunyń jaı etnografııalyq belgi, detal ǵana emes ekenine kózińiz jetedi. Keıbir ortaǵasyrlyq ıllıýstraııalarda Ábildiń shalǵan qurbandyǵynyń tútini aspanǵa tik shanshylǵan, al Qabyldyń qurbandyǵynyń tútini shıratylyp, jer baýyrlap jatyr. Traıbalızm týraly maqalada vertıkal ahýaldyń sımvolızmi, Evrazııanyń kshatrıı áýleti – túrik kóshpelileriniń aspan men jer arasyndaǵy dánekerlik róli aıtylyp ketken.

Evroentrızm aıasynda tárbıelengen adamdar úshin Qabyldyń Ábildi óltirýi tarıhı shyndyqqa janaspaıtyn áfsana, sebebi, olardyń óz uǵymynda, shyn tarıhta, qalalarǵa ústi-ústine shabýyl jasaǵan, eginshilerdi, qalalardyń halqyn qyryp-joıǵan basqa emes, jabaıy kóshpeliler. Biraq, basqa emes sol Kóne ósıettiń kommentarııleriniń ózinde-aq Ábildiń óz aǵasy Qabyldan kúshti bolǵany, eges kezinde ony jeńgeni, Qabyldyń saýǵa surap jalbarynǵany, vl Ábil sózge senip qoıa bergende ony aıarlyqpen óltirgeni aıtylǵan.

Tarıhqa júgineıik: L.Gýmılev, kóshpeli túrikterdiń qytaı eginshileri jáne qolónershilerimen adal aıyrbas-saýda jasamaq bolǵany aıtady. Biraq Qytaı ımperııasy úshin bul adam tózgisiz qorlyq bolyp sanalǵan.

Óz eliniń zarar shegetinin bile tura, Qytaı úkimeti bundaı saýdaǵa tyıym salǵan, ol az bolsa kóshpelilerge qarsy soǵys ashyp, ań qusatyp aýlamaq bolǵan. Kóshpeli taıpalarǵa jasalǵan bul basqynshylyq kezinde Qytaıdyń turaqty armııalary bir-birin almastyryp túrikterge es jıǵyzbaǵan. Ondaǵan jyldarǵa sozylǵan bul basqynshylyq túrik sanasynda qytaıǵa degen óshtik sezimin týdyrǵan. Sháıbanılerdiń Kók Ordasynda da bıleýshilerdiń yqylasy únemi otyryqshy el jaǵynda bolǵan, bunyń qandaı qantógiske aparyp tiregeni belgili. 1931-33 jyldardyń genoıdi osy búkilálemdik tragedııanyń eń «jarqyn» epızody. Álbette, kóshpeliler sonshama qorǵansyz emes edi. Ábil qashan da Qabyldan kúshti bolǵan: biraq myńdaǵan jyldarǵa sozylǵan áskerı ústemdiktiń barysynda, búkil álemdegi barlyq tirshilik ıelerin teń qylyp jaratqan Bir Jaratýshy ıdeıasy kóshpelilerdiń qolyn tejep kelgen. Bizdiń babalarymyz, Táńiri ár halyqty ózi ǵana biletin bir maqsatpen jaratqan dep sengen, sondyqtan, eshkimge eshqashan genoıd jasamaǵan. Kóshpeliler birde-bir halyqty joıǵan joq, sondaı-aq, birde bir haıýannyń násilin, tipti deseńiz, aqtyly malynyń jaıylymyn otap ketip otyrǵan mıllıondaǵan bas kıikterdiń úıirlerin de joıǵan joq, ańshylyq kezinde keregin ǵana atty.

Vladımır Solovev HIH ǵasyrda tujyrymdaǵan «ulttyq ıdeıa degenimiz, halyqtyń ózi jaıly oılaǵany emes – qudaıdyń sol halyq jaıly oılaǵany» degen ıdeıaǵa kóshpeliler myńdaǵan jyl buryn jetip qoıǵan.

Túrik-mońǵol kóshpelileriniń mıssııasy

Sonymen, qudaı kóshpeliler jaıynda ne «oılady» eken, kóshpeliler rýhynyń ereksheligi nede, túrik-mońǵol kóshpelileriniń bul dúnıedegi mıssııasy ne eken? Bilimdi ustaz R.Genon ǵana emes, Muhammed paıǵambardyń ózi kóshpeliler dúnıesiniń eshatologııalyq mán-maǵynasyn aıtyp ketken emes pe? Birqatar hadısterde, túrikterge ózderiń baryp tıispeńder, musylman men túrik-mońǵol kóshpelileri soǵyssa – ol zamanaqyrdyń kelgeni dep musylman qaýymyna eskertý jasalady. Paıǵambar arabtardyń, jalpy musylmandardyń túrik-mońǵol taıpalarmen soǵysatynyn, musylmandardyń jeńiletinin boljap ketken. (Qarańyz: M.Bulytaı. Ata-baba dini. Túrkiler nege musylman boldy? A.2000. 190-195 better).

Mahmut Qashqarı jáne bir hadısti keltiredi. Ol hadıs boıynsha Alla taǵala paıǵambarǵa «Shyǵysta meniń túrik degen áskerim bar. Kimge qaharymdy tóksem soǵan sol áskerdi jiberem» degen eken (sonda, 261-bet). Bul – apokrıftik hadıs, sebebi, Alla taǵalanyń sózi, janr turǵysynan alǵanda paıǵambardyń hatqa túsirilgen óz sózi bolyp keletin hadısterge emes, Quranǵa kirý kerek qoı. Biraq osy jaǵdaıdyń ózinde-aq bul qundy málimet, sebebi, ortaǵasyrlyq adamdardyń túrik dúnıesi jaıly túsinigin aına-qatesiz beınelep tur. Bul túsinik folklorǵa ǵana emes, janama túrde evropalyq ǵalymdardyń zertteýlerine de engen.

Atalmysh túsinik úlken eki derekke negizdelgen. Birinshiden, kontınentti birneshe qaıtara jaýlaǵan túrik-mońǵol taıpalarynyń áskerı óneri men áskerı rýhy  bárinen bıik bolǵan. Ekinshiden, túrik-mońǵol kóshpeli halyqtary, o basta búkil adamzatqa tán, adam ataýlyǵa ortaq, biraq basqa halyqtar tarıh barysynda joǵaltyp alǵan monoteızmdi saqtap qalǵan. Bul pikirdi M.Bulytaı silteme jasaǵan birqatar evropalyq jáne túrik ǵalymdary da ustanady. Bul oıdy áıgili din tarıhyn zertteýshi Mırcha Elıade de ýaǵyzdaıdy.

O bastaǵy bir Jaratýshyǵa degen senim kóshpeliler arasynda bárinen uzaq saqtalǵan, semıtter bul senimdi aqyrynda joǵaltyp aldy, olardy monoteızmge qaıtadan alyp kelý úshin paıǵambarlar aıan berý kerek bolsa, túrik-mońǵoldar bul senimin bizdiń dáýirimizge deıin alyp keldi  dep jazady ol. Árıne, bul ilki monoteızm ýaqyt óte túrli yrym-nanymdarmen, ańyzdarmen astasty, tolyp jatqan ekinshi dárejeli qudaıshalar paıda boldy, biraq kóshpeliler bunyń barlyǵy bir Táńiriniń túrli kebi, aıan bolǵan formalary ekenin eshqashan umytqan emes.

«Traıbalızm, ulttyq ıdeologııa jáne ulttyń bolashaǵy» atty maqalamyzda túrik-mońǵol kóshpelileriniń kontınenttik masshtabta alǵanda kshatrıı, Evrazııanyń jaýyngerleri ekeni, olardyń dúnıetanymy, óneri, etıkasy, jalpy ómir salty Namys, Paryz, Adaldyq sııaqty áskerı arhetıp úlgisimen qalyptasqandyǵyn aıtqanbyz. Kóshpelilerdiń, otyryqshy halyqtar túsine almaıtyn osy minezin L.N.Gýmılev únemi basa aıtyp otyrǵan.

Kshatrııdiń ómiriniń máni, onyń Jolynyń máni – Iege qyzmet etýinde. Túrik-mońǵoldar adamzattyq úrdisti qabyldamady, Bir Jaratýshyǵa degen senimin saqtap qaldy, óz ómiriniń mánin, muratyn eń bıik ıe – Táńirge qyzmet etýde, sonyń Ámirin oryndaýda dep uǵyndy. Olar ózderin Jaratýshynyń semserimiz dep túısindi.

Dástúrli kózqaras turǵysynan alǵanda jaýyngerdiń qarýy jaýyngerdiń óz basynan qymbat, qarýdyń sımvolızmi adam tulǵasynyń aıasyna syımaıdy. Áskerdiń qarýy – Táńirlik atrıbýt, adamdy Jaratýshymen jalǵap turǵan rýhanı taǵdyr-talaıdyń belgisi. «Qudaı jibergen qarý men amaldardyń alǵashqysy – naızaǵaı bolyp tabylady. naızaǵaı – Sózdiń, Ilki sananyń belgisi, ol túrli yrymdyq skıpetrlermen, mysaly, ındýıstik jáne býddıstik ıkonografııada vadjramen tańbalanady», – dep jazady T.Býrkhardt. Qazaqtyń bas qarýy «naıza» men «naızaǵaıdy» salystyryńyz.

Aıta keteıik, qazaqta jaýyngerdiń boıynda bes qarýdyń bolýy shart. Al býddızmde hanzada Býdda Sakıamýnı dúnıege kelgen alǵashqy kebinde «Bes qarý asynǵan hanzada» dep atalady. Bes túrli qarý – qoldaǵy bes saýsaq, kóshpelilerde qashanda Jaratýshynyń sımvoly bolyp sanalǵan qol.

Qarý – tipti, deseńiz rýdyń, taıpanyń menshigi emes. Qarý – Jaratýshydan kelgen nesibe, bórizat adamnyń erekshe talaıy. Sondyqtan, Er Tóstiktiń qaıynatasy qyzynyń jasaýyna atadan kele jatqan qarý-jaraq pen saýyt-saımandy, máńgi ot pen bıik sananyń sımvoly – tulpardy, ǵarysh pen ýaqyt keńistik birliginiń sımvoly – arýanany beredi. Qaraman batyr Alpamysty qýǵanda ústindegi  qarý men saýyt-saımanyn sheship tastaıdy, osylaısha ol óziniń táńirlik nesibesinen, bıik maǵynasynan aıyrylyp jeńiliske ushyraıdy. Kóshpeliler jaýyngerlik ónerdi ınııaııalyq jol dep túısingen. Qazaqtyń alys aýyldarynda ótken ǵasyrdyń 50-60-shy jyldaryna deıin jasalǵan áskerı yrym kezinde ınııaııanyń sheberi – usta, ul balaǵa  «Sen qarý-jaraq pen saýyt-saımandy jerasty patshasy Bapy hannan syıǵa aldyń. Biraq júregiń men tániń temirge aınalmasyn. Jaýynger bol, biraq jendet bolma» deıtin bolǵan.

Bul jerde túrik mıfologııasyn «Mahabharatamen» jáne t.b. úndieýropalyq nusqalarmen salystyrýǵa maqalanyń kólemi múmkindik bermeıdi. Saqtardyń úlken semser beınesindegi soǵys qudaıyna tabynǵandyǵyn aıta ketýge bolady. Osetın eposynda soǵys qudaıy Batrazd ta otqa qyzarǵan semser kebinde beınelenedi. Qazaq eposynda batyrdyń bir qarýy – ot shashqan beren. Mıfologııadaǵy metafora – ádebı tásil emes, ondaǵy zat pen qubylys óziniń sımvoldyq maǵynasy boıynsha balamaǵa ushyraıdy. Qazaq ertegilerinde kóp rette batyrdyń jany óz táninde emes – onyń qanjarynda nemese qylyshynda saqtaýly, dálirek aıtqanda, qanjardyń ózi batyrdyń jany bolyp tabylady, sol sebepti satqyndyqtyń saldarynan qanjarynan aırylǵan batyr ólimnen de aýyr uıqyǵa batady.

Mysaldardy kóptep keltirýge bolady. Qazaqtyń dástúrli ádebıeti, onyń sońǵy ókilderi – HH ǵasyrdyń uly jyraýlary, adamnyń muraty, ómiriniń máni qandaı jaǵdaıda bolsyn Jaratýshyǵa adal bolý, soǵan umtylý, sońǵy demi bitkenshe soǵan qyzmet etý degendi ýaǵyzdaǵan. Bul kóne arhetıp ıslamdy qabyldaǵannan keıin shahıdtik formasyna (haqtyń jolynda jaý qolynan qaza tabý) aýysty.

Kóshpelilerdiń ózderi ǵana emes, basqa halyqtar da júregi sakraldik aqıqatty qabyldaı alatyndaı taza, ımany kámil kezinde túrikterdiń mıssııasyn osylaı dep túsingen. Edil patshany kúnáǵa batqan Eýropa halyqtaryn jazalaýǵa kelgen «Táńiriniń qamshysy» dep ataǵan. Túrikterdi «ıslamnyń almas qylyshy» atandyrǵan, olardyń ıslam dininiń ornyǵýyna etken eńbegin, ıslam dinin qorǵaýdaǵy teńdesi joq erligin M.Bulytaı óz kitabynda ashyp kórsetken. Sol sebepti, Eýropa men Rossııanyń búkil aktýaldik arıstokratııasy túrik násilinen tamyr tartady (A.Dýgın), al Shyǵystaǵy bıleýshi dınastııalardyń deni kóshpelilerden taraǵan, osy áýletterdiń bıligi kezinde shyǵys halyqtary mádenı jáne ekonomıkalyq damýdyń bıigine kóterilgen.

Kóshpeliler jaıyndaǵy «Qysas áfsana»

Kóshpeliler jaıyndaǵy «Qysas áfsana» («Chernaıa legenda») Batys áleýmeti dástúrli joldan, sakraldik tártipten qıys ketken kúni etek ala bastaıdy. HH ǵasyrda kóshpelilerdiń máselesi tolyqtaı sheshilip bolǵan, kóshpeliler álemi kishkentaı ǵana araldar men úlken «etnoparkter» bolyp qana qalǵan. Kezinde kóshpeli «memleket – ásker-halyqtyń» aty bolǵan «orda» sózi endi jabaıylyqtyń sınonimine aınaldy. Lıngvıster men mádenıettanýshylar «orda» sózi, elıtarlyq áskerı jáne rýhanı uıym degen maǵyna beretin «orden» sóziniń fonetıkalyq varıanty ekenin, jáne de bul sóz adamzattyń kóp bóligine ortaq nostratıkalyq leksıkadan kelgenin, sanskrıtte bul túbir «rta» kúıinde saqtalǵandyǵyn, «tártip», «is», «jaratý» degen maǵyna beretinin biledi. Bul túbirden «rıtýal» sózi jáne taǵy basqa tolyp jatqan sakraldik termınder shyqqan. Ǵalymdar buny biledi, biraq buny estirtip aıtý, mádenıetsizdik bolyp sanalady.

Sondaı-aq, kóshpeliler – «adamzattyń aramtamaqtary», «masyl – parazıtteri», ónimdi eńbekke qyry joq, sol sebepti, otyryqshy halyqtardy tonaýmen kún keshken degen stereotıp qalyptasqan. Al shyntýaıtyna kelgende kóshpeliler ekvıvalenttik adal, tıimdi aıyrbasqa umtylǵan, óıtkeni eginshiler de kóshpeliler óndirgen ónimge zárý bolǵan. Bundaı stereotıpterdi kimniń jáne qandaı maqsatpen týdyratynyn L. N. Gýmılev ashyp kórsetken. Kópshiliktiń sanasyna bul stereotıpter qalaı sińdi – ony da túsiný qıyn emes. Dástúrli qoǵamdaǵy materıaldyq óndirýshi, abyz ben jaýynger jolynyń, qyzmetiniń mánin  túsinbeýi múmkin, biraq dástúrli tárbıege saı ol atalmysh áýletke, onyń qyzmetine qurmetpen qarar edi, dúnıe úshin, bolmys úshin osynyń bári kerek degendi uǵynar edi.

Alaıda, búgingi (ıaǵnı, dástúrden birjola qol úzgen) toǵyshar, mysaly, úndilik asket nemese musylman dárýish týraly ne oılaýy múmkin? Ol ony psıhıkasy aýytqyǵan syrqat sanamaǵan kúnniń ózinde, jumys istegisi kelmeıtin tilenshi dep sanar edi. Toǵyshar adam dástúrli jaýynger jóninde, jáne basqa násilden shyqqan jaýynger jóninde ne aıta alar edi? Al eger onyń sanasyn, sol jaýynger áýletti nesibesinen aıyrǵan, bılikten taıdyrǵandar baǵdarlap, jetektep otyrǵan bolsa she? Orys mádenıettanýshysy R. Bagdasarovtyń aıtysyna qaraǵanda, ortaǵasyrlyq qaraqshylar ádette jaýdan jeńilgen, nemese memleket tarapynan tıym salynǵan, magııa ónerine jetik áskerı ordenderdiń qaldyqtary bolyp keledi eken.

Tarıhshy Iý. Zýev, qazaqtyń túpatasy bolyp sanalatyn Alasha han jaıly ańyzdardyń kóne arhetıpten tamyr tartatynyn dáleldegen: patshaıymnan týǵan patshanyń úlken uly taqty ıemdenedi de, kishi áıelderden nemese qumalardan týǵan kishi uldar jasaq quryp (ádette qyryq nemese júz jaýynger), negizgi jurttan alǵa ozyp, áskerdiń ertaýyl, avangard bóligi bolady, keıin qýdalaýǵa, ádiletsizdikke tózbeı, bólinip shyǵyp, jańa etnosaıası birlestiktiń, rýlyq odaqtyń uıytqysyna aınalady. Ortalyq Azııanyń tarıhynda Qabyl men Ábil, úlken aǵa men kishi ini bir memlekettiń quramynda san ret birge turdy, biraq aqyrsońynda ámirshi, otyryqshy elge yqylasy aýatyn bolǵan, sol sebepti, memlekettik tepe-teńdik buzylyp, nátıjesinde kóshpeliler memleketten bólinip shyǵatyn bolǵan. Kóshpelilerde úlken ul bólinip shyǵyp, kishi ul qara shańyraqqa ıe bolyp qalatyn dástúr, ıaǵnı «mınorat» prınıpi osy atalmysh arhetıptiń áserinen qalyptasqan bolýy kerek (al otyryqshy halyqtarda, kerisinshe, «maıorat» prınıpi, ıaǵnı úlken ul ákeniń shańyraǵyn ıemdenip qalatyn dástúr oryn alǵan).

Kóshpelilikti jaqtaýshylar da, dattaýshylar da, kóshpeli rýh pen otyryqshylyq mádenıet bir-birimen syıyspaıdy degenge pátýalasqan (eki jaqtyń bir jerden shyqqan jeri – osy jer). Otyryqshylanǵan túrik-mońǵoldar ózderin teńdesi joq sáýletshiler retinde tanyta biletin, biraq kóshpeliler rýhynan birjola aırylar edi. Qalalyq mádenıet týmysynda, jaratylysynda kóshpeli bola almaıdy. Túrik-mońǵol halyqtarynyń sanasyn sońǵy ret oıatqan, olardyń búkilálemdik mıssııasyn qaıta jańǵyrtqan, qysqa merzimde álemniń etnosaıası kartasyn túbegeıli ózgertken Shyńǵys qaǵan buny óziniń «Iasasynda» aıtyp ketken. Myńdaǵan jyldar boıy sananyń tereń qabatynda saqtalǵan arhetıp oıanyp, kóshpelilerdiń azǵantaı ǵana sherigi otyryqshy halyqtardyń jer qaıysqan áskerin kúl-talqan qylyp jeńdi.

L. Gýmılevtiń pikirinshe, Shyńǵys han o basta kóshpeli taıpalardyń basyn biriktirýdi ǵana maqsat etken. Biraq kóshpeli ımperııa qurylǵannan keıin Shyńǵys han Qytaı jáne Horezm sııaqty ejelden kóshpelilerdiń jerine kóz alartyp kelgen otyryqshy ımperııalarmen kúresýge májbúr bolǵan. Sodan keıin soǵys aıasy keńeıe tústi, jazmyshqa kóngen mońǵoldar barǵan saıyn uzaı berdi. Onyń ústine musylman kópesteriniń konkýrentteri – nestorıan dinindegi uıǵyr kópester Shyńǵys handy ıslam memleketterimen soǵysqa ıtermelep otyrdy. Ár joryqtyń mán-jaıy naqty sıtýaııaǵa sáıkes anyqtalyp otyrdy. Mysaly, katolık dinindegi Eýropaǵa emes, musylmandyq Shyǵysqa attaný kerek ekendigi sońǵy sátte ǵana kelisilgeni belgili.

Taǵy da aıta keteıik, L. Gýmılev úshin musylman memleketterine qarsy joryqtyń syry Jibek Jolynyń bıligine talasqan kópestik kapıtaldardyń arasyndaǵy tartysta jatyr. Biraq onyń, bul joryqtyń kezdeısoq marshrýtpen júrgendigi jaıly pikiri bizdi qanaǵattandyra almaıdy, sebebi, mońǵoldar bul jerde kóshpelilerdiń myńdaǵan jyldyq mıgraııa joldaryn qaıtalap otyr. Árıne, aqylǵa salsaq bul joryqta kóptegen kezdeısoq jaıttar bir-birimen qabat kelgen sııaqty, biraq shyntýaıtynda jıhangerdiń muragerleri bul joryqta genetıkalyq jadyna, qannyń uranyna, nemese Aspannyń ámirine ǵana ergen sııaqty.

Móńke han «Biz, mońǵoldar aspandaǵy Bir Jaratýshyǵa ǵana senemiz, onyń ámirin biz sáýegeılerimiz arqyly bilemiz» degen ǵoı. Mońǵoldar fánı aspan men Jaratýshyny bólip qaraǵan. Jaratýshyny olar «Máńgi aspan» dep, nemese Shyńǵys hannyń sózimen aıtqanda «Bizge qaqpany ashyp, júrer joldy kórsetken Máńgi aspan» dep ataǵan. Aspannyń ámirin oryndamaq bolǵan Shyńǵys han óz urpaqtaryna Jibek Jolyna bılik qurýdy, teńizden teńizge deıin, Tynyq muhıttan Atlantıka muhıtyna deıin ústemdik etýdi tapsyrǵan. Bul joryq Evrazııa halyqtaryn qarý kúshimen baǵyndyrýdy ǵana emes, sondaı-aq, sakraldik mıssııany da kózdegen. Mine, kóshpelilerdiń osy máńgi aınymas muraty Ket-Buǵa noıannyń sońǵy joryǵynan anyq baıqalady.

Ket-Buǵanyń sońǵy joryǵy: syrtqy sebepter

Ket-Buǵa bahadúrdiń «Sary krest joryǵyn» («Jeltyı krestovyı pohod») L.N.Gýmılev egjeı-tegjeıli baıandaǵan, bul hıkaıany qazaq jazýshylary da san-saqqa júgirtip jazǵan. Sonymen, 1253 jyly shaqyrylǵan mońǵol quryltaıy hanzada Qulaǵuǵa, Ierýsalımniń kıeli topyraǵyn musylmandardan azat etýdi tapsyrady. Mońǵol quryltaıynyń bul sheshimin túsiný qıyn, sebebi osynyń aldynda ǵana, 1241 jyly mońǵoldar qazirgi Chehııa jerindegi Legnıa túbinde krestshilerdiń birikken áskerin talqandaǵan.

Joryqty nestorıan dininiń adal joqtaýshysy Ket-Buǵa noıan bastaıdy. Jan-jaqty oılastyrylǵan joryq úlken nátıjege jetkizedi, Baǵdat pen Mesopotamııa jeriniń jarymynan astamy mońǵoldar men odaqtas armıandardyń qolyna kóshedi. 1259 jylǵa qaraı musylmandardyń jalǵyz panalaıtyn jeri Mysyr edi. Al, Mysyr 1250 jyldan beri qypshaq mamlıýkteriniń bıliginde bolatyn. Birimen biri taqasyp kele jatqan eki armııanyń bolashaq qaqtyǵysynda mamlıýkterdiń sany basym túser edi, sebebi hanzada Qulaǵý mońǵol áskeriniń kóp bóligin alyp Mońǵolııaǵa attanyp ketken. Sondaı-aq  mamlıýkterdiń strategııalyq ta artyqshylyǵy bar bolatyn: irgede, shabýylǵa berik tııanaq bolatyn baı Mysyr tur, al mońǵoldar soǵys zardabynan kúızelgen Iraktan attanyp kele jatqan. Shabýylǵa shyqqan mońǵol áskeriniń oń qanatynda kıeli qaladan aıyrylǵan, biraq teńiz jaǵalaýy men tizilgen qamaldardy ustap otyrǵan Ierýsalım koroldigi tur. Koroldiktegi tamplıerler men ıoanıtter ordeniniń qolynda bolatyn. Mońǵol hrıstıandarynyń odaqtasy krestshiler, mamlıýkterdi syıly qonaǵyndaı qarsy aldy, qalanyń túbinde demalýǵa ruqsat berip, ózderine azyq, attaryna shóp berdi. Olar tipti, mamlıýktermen tıimdi saýda kelisimin jasady: mamlıýkter mońǵoldardan túsken jylqyny ryarlarǵa arzan baǵamen satatyn bolyp kelisti.

1260 jyldyń 3 qyrkúıegi kúni Palestınadaǵy Aın-Djalýd degen jerde, demalyp tyńaıǵan, sany kóp mamlıýkter uzaq joldan sharshap kele jatqan 20 myń mońǵol áskerin talqandady. Ket-Buǵa maıdan dalasynda qolǵa túsip, sol jerde óltirildi. Sodan keıingi 30 jyldyń ishinde mamlıýkter Taıaý Shyǵysty áýeli mońǵoldardan, odan keıin eýropalyq krestshilerden azat etti.

Din qaryndas mońǵoldarǵa jasaǵan satqyndyǵynyń saldarynan krestshiler Taıaý Shyǵysty tastap shyǵyp, Franııaǵa attanýǵa májbúr boldy. Bul jerde olar óz kezeginde franýz koroli men Rım papasynyń satqyndyǵynyń qurbany boldy. Inkvızıııanyń tarıhyndaǵy eń qandy proess 1307 jyldan 1313 jylǵa deıin sozyldy. Tamplıerlerge «Bafometke tabyndy, krestti jáne taǵy basqa sımvoldardy mazaq qyldy, gomoseksýalızmniń kúnásyna batty degen», jáne taǵy basqa tolyp jatqan aıyp taǵyldy. «Franýz abaqtylarynyń tas qabyrǵalaryna shynjyrlanǵan, azaptyń barlyq «lázzatyn» tatqan tamplıerler óziniń qylmysyn, osy ordenniń istegen qysasynan Sırııanyń hrıstıan halqy qyrylǵanyn, kómekke kelgen odaqtastardyń jaý qolynan ólgenin, jáne eń sońynda krest joryqtarynyń basty muraty – Kıeli Jerdiń máńgi-baqı qoldan ketkenin túsinde me eken» – dep kúızele suraq qoıady L.Gýmılev.

Tamplıerlerdiń isi – Eýropa tarıhynyń betburys kezeńi

Hrıstıan ryarlarynyń mońǵoldarǵa istegen qııanatynyń syryn túısinbek bolǵan L.Gýmılev, bul jerdegi sebep násildik stereotıpterde emes degendi aıtady. Ryarlar musylman-qypshaqtarmen de op-ońaı odaqtasa bergen ǵoı. Mońǵoldar jaıly «Qysas áfsanany» olardyń ózderi, Eýropanyń aldynda óz satqyndyǵyn aqtap shyǵý úshin oılap shyǵarǵan. Taıaý Shyǵysta hrıstıandardyń túbegeıli jeńiske jetýi ryar ordenderi úshin tıimsiz edi. Sebebi, osylaı bolǵan jaǵdaıda olar varvarlyq Eýropaǵa qaıtyp barýǵa májbúr bolatyn. Al, kirpııaz mádenıetti musylman ámirlerimen til tabysyp úlgergen ryarlar, álbette, Eýropaǵa qaıtqysy kelmeıtin.

Al, eń basty sebep, tamplıerler men ıoannıtterdiń Shyǵys pen Batys arasyndaǵy saýdaǵa dáneker bolyp shash etekten baıyǵandyǵynda edi. Onyń ústine olar óz ámirshilerinen, ıslam dúnıesimen kúreske kerek dep qanshama qarjy alyp otyrǵan, myńdaǵan krepostnoılardyń eńbegin qanaǵan, ordenniń qazynasyna hrıstıan áleminiń barlyq túkpirinen qısapsyz salyq aǵylyp kelip jatar edi. Franııada tamplıerler koroldiń bankırleriniń qyzmetin atqaratyn, koroldiń qazynasy Tampl rezıdenııasynda saqtaýly bolatyn. Ordenniń ıeliginde 9 myń qamal jáne Kıpr araly bar edi. Osynshama múlik ordenniń eki ǵasyrlyq ǵumyrynda jınalǵan bolatyn (músheler ordenge qabyldanǵanda múmın, faqyr bolamyz, nápsiden aýlaq bolamyz dep ant beretin bolǵan).

Kóptegen tarıhshylardyń pikirinshe, tamplıerlerdiń qýǵyndalýyna osy qısaby joq qazynasy sebep bolǵan. Franýz koroli Kórikti Fılıpp, jumsaqtap aıtsaq, aqshaǵa asa zárý edi,  mine, osy kezde onyń qarjy mınıstri Nogare sol aqshaǵa qalaı qol jetkizýge bolatynyn túsindirgen. Árıne, tamplıerlerge taǵylǵan aıyptyń kóbi nahaq emes, shyn aıyp edi, alaıda ınkvızıııanyń eń aıtýly proesiniń túp negizinde Korol Fılıptiń tamplıer qazynasyn ıemdený nıeti jatqan. Nátıjesinde, koroldiń qolyna sol kezdegi eseppen alǵanda aqylǵa syımas aqsha – 12 mıllıon lıvr tıdi, onyń syrtynda, korol, ordenge jyl saıyn tólep turatyn jarty mıllıon lıvr proentten qutyldy.

Otqa órtenerdiń aldynda Hram Ordeniniń grossmeısteri Iakob de Mole óziniń jaýlary – franýz koroli men papa Klıment V-niń atyna laǵynet aıtty. Ekeýi de osy aýtodafeden keıin birneshe aıdyń ishinde qaza tapty. Arada 510 jyl ótkende kórikti Fılıpptiń tuqymy kesildi. Kapetıng áýletiniń  bıligi toqtap Franýz koroliniń taǵyna Valýa áýleti otyrdy. Bul qandy tarıhty franýz jazýshysy Morıs Drıýon óziniń «Qarǵys atqan korolder» atty romandar ıklynda beınelegen. Qyrǵynnan aman qalǵan orden músheleri búkil álemge tarap ketti. Tamplıerlerdiń bir bóligi Amerıkaǵa jetti. Búginde Amerıkanyń mason lojalary ózderin tamplıerlerdiń shyn muragerimiz dep esepteıdi.

Iakob de Moleny jalmaǵan jalyn aqyrsońynda basqa jazaǵa – korol Lıýdovık XVI-nyń áıel, bala-shaǵasymen gılotınada bastarynyń shabylýyna ulasty.

Eýropanyń mıstıkalyq tarıhyn zertteýmen aınalysqan orys aqyny Maksımılıan Voloshın, Franııada 1789 jyly bolǵan býrjýazııalyq revolıýııa – tamplıerlerdiń franýz korolderi áýleti men katolık shirkeýinen alǵan eski kegi degen pikir aıtady. Tańǵajaıyp sáıkestikter kózge ushyraı beredi: radıkal revolıýıonerler óz májilisterin Áýlıe Iakob monastyrinde ótkizetin bolǵandyqtan ıakobıtter dep atanǵan. Alaıda, Hram ordeniniń sońǵy uly magıstriniń esimi de Iakob bolatyn.  Lıýdovık XVI, ordenniń burynǵy bas rezıdenııasy Tamplge qamalǵan, osy jerden ony gılotınaǵa alyp barǵan.

Revolıýııashyl general Bonapart mamlıýkterdiń sońǵy dınastııasymen soǵysamyn dep Mysyrǵa attanady. Onyń sońynda túptep kelgende eýropalyq mysyrtanýdyń (egıptologııa) negizin qalaǵan tutas ǵylymı desant erip júrgen. Dál sol sátte dushpan nıettegi eýropalyq monarhııalyq memleketterdiń  qorshaýynda otyrǵan Franııa úshin Mysyrǵa attaný sonsha aktýaldi ma edi? Bul áskerı avantıýranyń basqa sımvoldyq maǵynasy bar dep joramaldaýǵa bolady.

Anglııaǵa qarsy kóterilis ashqan kolonııa – Amerıkaǵa, revolıýııashyl Franııanyń jibergen tartýy – Bostandyq Eskertkishiniń (Statýıa Svobody) de osyndaı qupııa máni bar deýge bolady. Franııada jasalǵan, úlken qıyndyqpen Jańa Dúnıege jetkizilgen, ulanǵaıyr eńbekpen tuǵyrǵa turǵyzylǵan eskertkish, tamplıerlerdiń urpaqtary bılep otyrǵan memlekettiń sımvolyna aınaldy. Franııanyń ózinde revolıýıonerler svıaenık-dinbasylardy óltirip qana qoıǵan joq, sondaı-aq Aqyldyń, Sananyń Piri – áıel keıipindegi qudaıǵa tabynýdyń rásimin ótkizetin bolǵan. Bul rásimder katolık shirkeýlerinde, sonyń ishinde, Parıj Qudaı Anasynyń Soborynda ótkizilgen. Qudaı Ananyń rolin antıkalyq modamen kıingen jas áıelder oınaıdy eken. Eń sońynda, Napoleon I ımperatordyń kezinde,  1808 jyly tamplıerler ordeni jartylaı zııaly uıym retinde qaıtadan qalypqa keltirildi.

Fınans jaıly birer sóz

Tómendegideı júıe kózge shalynady:  tamplıerlerdiń satqyndyǵymen Ket-Buǵanyń Aın-Djalýdte jeńiliske ushyraýy – hrıstıandar men musylmandardyń Kıeli Jer úshin kúresiniń eń sheshýshi kezeńi bolyp tabylady. Tamplıerlerge qarsy júrgizilgen ınkvızıııa proesin kóptegen tarıhshylar Eýropanyń tarıhyndaǵy betburys kezeń dep, Eýropanyń dástúrli órkenıetiniń kúıreýine jáne búginge álemdik tártiptiń ornaýyna alyp kelgen proestin kýlmınaııasy dep esepteıdi.

Ózimiz kórip otyrǵandaı, atalmysh oqıǵalardyń túpki sebebi,  aqsha úshin, qarjy bıligi úshin kúres eken: mońǵoldar men olardyń odaqtastary – nestorıan dinindegi uıǵyr kópesteri Shyǵys-Batys kontınentaldyq osindegi Jibek Jolynyń aqsha aǵynyn óz qaramaǵyna alǵysy keldi, tamplıerler Eýropanyń aqshasyn jáne Soltústik Eýropadan bastalyp Taıaý Shyǵysqa tireletin Soltústik-Ońtústik baǵyty boıyndaǵy aqsha aǵynyn qadaǵalap otyrdy. Kórikti Fılıpp tamplıerlerden aqshanyń bıligin tartyp alǵysy keldi. Bir bilgir aıtqandaı «álemniń barlyq qupııasy zamany jetkende ashylmaq, biraq fınans qupııalary ýaqyt ótken saıyn tereńdeı beredi».

Kezinde QazMÝ-dyń  fılosofııalyq-ekonomıkalyq fakýltetiniń stýdentterine, marksıstik teorııaǵa sáıkes, ekonomıkalyq damýdan jaratylystaný ǵylymdaryndaǵydaı temir júıeli logıkany ajyratýdy úıretken. Osy maqalanyń avtorlarynyń biri, «Ekonomıka jáne óndiristi uıymdastyrý» aıdarymen ótkizilgen respýblıkalyq jáne búkilodaqtyq olımpıadalardyń jeńimpazy, bul tarapta eleýli jetistikterge jetken. Alaıda, «Fınans pen kredıtter» dep atalatyn pánge ǵana tisimiz batpady. Adam óz betinshe bul qubylystyń syryna eshqashan jete almaıdy, bul taraptaǵy ózgeristerdiń, aksıomadan bastalyp álemdik ekonomıkadaǵy naqty kórinis berýine deıingi aralyqtaǵy zańdylyqtaryn baǵdarlap, baıyptap shyǵý múmkin emes.

Shynymyzdy aıtaıyq, osy jumbaqtyń syryn túsinýge kóp ret áreket ettik. Árıne, oqýlyqtaǵy, altyn jáne kúmis standart jaıly, Bretton-Výd konferenııasy jaıly málimetterdi jattap alý qıyn emes. Biraq fınans proesteriniń zańdylyqtaryn, logıkasyn anyq tanýǵa sol kúıi jete almadyq. Fınans tabıǵatyn túsiný úshin qun teorııasyn (teorııa stoımostı), kapıtal men nesıelik proent (ssýdnyı proent), bırja oıynynyń teorııasyn bilý múldem azdyq etetinin, fınans júıesiniń taýar-aqsha aıyrbasy kezinde stıhııaly túrde paıda bolmaǵandyǵyn, bul tarapta logıka men statıstıkalyq zańdylyqtar eshqashan eshteńege tııanaq bolmaǵandyǵyn, fınans oıynynyń sharttaryn álmısaqta bireýlerdiń qoldan jasaǵandyǵyn, jáne sol oıyndy oılap shyǵarǵandardyń múddesine oraı bul sharttardyń únemi ózgerip otyratyndyǵyn, bizge, qarapaıym sovet stýdentterine ol kezde kim túsindirip berer edi? Al kóldeneń adam bul sharttardy bilmeý kerek, sebebi olar osylaısha, soqyr adamsha oınap únemi utylyp otyrýy kerek. Bul oıynnyń bar  máni, bar keremeti osynda. Bul oıyn osy úshin oılap shyǵarylǵan.

Saıası ekonomıka men fınans jaıly oqýlyqtarda fınans oıyndarynyń shyn sebepterinen nyshan da joq edi, al ekonomıka tarıhyna baılanysty oqýlyqtarda qyzyq úshin, aǵylshyn avantıýrısi Djon Lo HIH ǵasyrda franýz úkimetin qaǵaz aqsha shyǵarýǵa kóndirip, tutas bir memleketti qalaı tonap ketkendigi jaıly málimet keltiriletin. Alaıda, bir alaıaq tutas bir halyqty qalaı aldap ketti – ol jaǵy kitapta túsindirilmeıtin.

Aqsha tarıhynyń múldem jańa rakýrsy keıinnen, mádenıettanýmen aınalysqan kezde ashyldy. Uly ǵalym Olga Freıdenberg (Borıs Pasternaktyń nemere qaryndasy) óziniń totemdik oılaý teorııasynyń aıasynda, ulanǵaıyr materıaldy zerttep otyryp, aqshanyń o basta kóne qaýymdardyń sakraldyq kúshin boıyna jınaqtaǵan totemdik keıipker retinde paıda bolatyndyǵyn dáleldegen.

O.Freıdenbergtiń teorııasyn qarapaıymdap túsindiretin bolsaq, másele tómendegideı: taıpa-obınanyń músheleri ǵana emes, sondaı-aq taıpanyń bar menshigi de birtutas rýlyq totemniń bólshekteri bolyp sanalady. Bul menshiktiń bir bóligi, nemese taıpanyń bir múshesi basqa taıpaǵa ketkende totemge zarar keledi, ol álsireıdi. Bul zııannyń ornyn toltyrý úshin basqa taıpanyń toteminen osyǵan para-par, ekvıvalentti bólik alynýy kerek. Bul ekvıvalent múlik, taıpanyń músheleri nemese aqsha bolýy múmkin. Al, aqsha – totemniń sýreti salynǵan, sol sebepti totemdik mánniń sımvoldyq ókili bolyp sanalatyn zat qana. Sondyqtan, barlyq ýaqytta aqshaǵa qasıetti sımvoldar tańbalanatyn bolǵan.

Qazaqtyń teńge sóziniń «teń» túbirinen taraýy tegin emes. «Teń» – teńdik, ekvıvalent degen sóz, sondaı-aq ol «táńir» sózine áýendes. Sebebi, aıyrbastyń adaldyǵy, ekvıvalenttiligi zamanynda sandyq qana, ekonomıkalyq qana emes, odan da bıik maǵynany beretin bolǵan.

Orta ǵasyrlardy Eýropada júrgen shyǵys aqshasynyń «dınar» aty shýmerdiń «dıngır» («qudaı») sózimen etımologııalyq turǵydan baılanysty. Qazaqtyń qalyńdyq úshin qalyńmal, al ólgen adam úshin qun tóleý dástúri o basta osy totemdik mán almasý jaıyndaǵy túsinikke negizdelgen.

O.Freıdenbergke esh baılanyssyz, dástúrli órkenıetterdegi aqshanyń sakraldigi jaıyndaǵy teorııany óz betinshe ashqan adam – Rene Genon. «Túrli dástúrler, aqshany shyntýaıtynda basqa, rýhanı maǵyna beretin nárse retinde ataıdy». Qazirgi kezde aqsha tek qana «materıaldyq» jáne sandyq qana maǵyna beretin bolsa, áý basta «múldem basqa maǵyna bergen jáne osy maǵynany uzaq ýaqyt saqtap kelgen». Keltterde «tıynǵa tańbalanǵan sımvoldardyń mánin tek qana drýıdterdiń (abyzdardyń – Z.N., T.Á.) teorııalyq bilimderimen salystyryp baryp ashýǵa bolady, ıaǵnı, bul derek drýıdterdiń atalmysh salaǵa yqpal ete alatynyn aıǵaqtaıdy». Kóne Rımde, aqsha, Iýnonanyń hramynda jasalatyn bolǵan.

Aqsha óndirisin rýhanı bılik qadaǵalap otyrǵan. Jáne bul kóne zamanda ǵana bolǵan jaıt emes. Orta ǵasyrlarda eýropalyq korolder rýhanı bıliktiń qaramaǵynda bolǵan. Sol zamannyń keıbir ámirshilerine, jasandy aqsha óndirdi degen aıyp taǵylǵan, ıaǵnı, korolder rýhanı bıliktiń ruqsatynsyz aqsha óndire almaǵan, aqshany óz erkimen aıyrbastaı almaǵan.

«Aqshany qoldan óndirýdiń» qylmystylyǵy sondaı, onymen aınalysqan ámirshiniń taqtan taıdyrylýy da ǵajap emes edi. Dástúrli órkenıet ınflıaııa degenniń ne ekenin bilmeıtin, jáne bul aqshanyń az shyǵarylǵandyǵynan bolǵan nárse emes.  Eń áýeli aqsha sapanyń sımvoly edi, osy maǵynasynan aıyrylǵan aqsha jaı ǵana sandyq kórsetkishke aınaldy. Al, san – ósýge, jáne osy ósý barysynda maǵynadan aıyrylýǵa beıim. Biz búginde kýá bolyp otyrǵan ınflıaııa osylaı óristegen: aqshanyń sany, kólemi baǵamen birge óse beredi de, aqshanyń ózi qunsyzdana beredi.

Qazirgi adam aqshanyń shyn mánisindegi sakraldik teorııasyn qabyldaı almaıdy, sebebi baıyrǵy adamzat rııasyz týra maǵynasynda qabyldaǵan uǵymdar sonsha alystap, munar basyp, bu dúnıede joq nársege, tikeleı qabyldaýdy bylaı qoıǵanda abstraktylyq oılaýdyń ózine aldyrmaıtyn jumbaqqa aınaldy.

Mysalǵa, altyndy alaıyq (shynyna keletin bolsa onyń ornyna kúmisti, ulýdyń qabyrshaǵyn, nemese kez kelgen basqa bir zatty da alýǵa bolar edi). Biz úshin bul – paıdaly saýda jasaýǵa, saqtaýǵa, kez kelgen sátte qaǵaz aqshaǵa aıyrbastaýǵa bolatyn qymbat metall. Dástúrli órkenıet úshin altyn – Kún menen júrek sııaqty Rýhtyń, Bıik Prınıptiń sımvoly. Bul jerde taǵy da mynadaı problema týyndaıdy: qazirgi adam úshin sımvol – maǵynasy adamdardyń arasyndaǵy kelisimnen bastaý alatyn shartty belgi ǵana. Dástúrli mádenıette sımvol – shartsyz, ol ózi belgilegen zatpen nemese qubylyspen tikeleı baılanysady, boıynda ózi beınelegen zat pen qubylystyń qasıeti bar, sol sebepti sımvol atanady. Altynda, júrekte jáne Kúnde bir ortaq qasıet bar, sondyqtan olar bıik dúnıeniń belgisi sanalady.

Ádepki adam kúnge qarasa soqyr bolyp qalýy múmkin, al rýhanı daıyndyǵy bar adam úshin bul – jetilýdiń, ósýdiń joly. Musa paıǵambarmen Qudaı janyp turǵan buta keıipinde sóılesedi, óıtkeni «Bir Allanyń Dıdaryn» kórý adamnyń sanasyna qaterli júk. Sol sııaqty tıisti daıyndyqtan ótpegen adam altyndy kórgende ne óz ajalyn tabady nemese boıynda onyń ózine beımálim tómen ınstınktter oıanyp esinen adasýy múmkin. Al, rýhanı adam altyndy tamashalap, qolymen ustap kórgende Qudaıdyń Dıdaryn kórgendeı áser alady, rýhy jetile túsedi. Dástúrli órkenıette alhımııaǵa eki túrli kózqaras bolǵan. Baılyqqa qunyqqan, bılikti ańsaǵan bireýler qoldan altyn jasamaq bolyp búkil ómirin baıansyz tájirıbe ústinde ótkizer edi. Basqa bireý úshin tómen qasıetti metaldardyń bıik qasıetti altynǵa aınalý proesi tek qana tazarý men kemeldenýdiń, rýhanı jetilýdiń jáne eń sońynda Bıik Aqıqatty júrekpen qabyldap úırenýdiń joly bolatyn.

O. Freıdenbergtiń dáleldeginindeı, arhaıkalyq zamandardaǵy aıyrbas jaýlyq, qarýly keskiles formasynda ótetin bolǵan. Baǵasyna saýdalasý, jáne alaqan soǵysý sodan qalǵan rýdımentter. Aıyrbastyń adaldyǵy, ekvıvalenttilik – saýdanyń piri, adaldyqty, aqtyqty, kelisim shart pen anttyń qatań saqtalýyn qadaǵalap otyratyn «qudaıdyń» «qolynda» bolatyn. Zoroastrızmde bundaı qyzmettiń ıesi Ahýramazdadan keıingi ekinshi qudaı, «aspan nurynyń genııi», «ulan-ǵaıyr jaıylymdardyń ıesi» – Mıtra edi. Avesta gımnderiniń birinde Ahýramazda bylaı deıdi: «Men, o Spıtama, ulan-ǵaıyr jaıylymdardyń ıesi Mıtrany jaratqanda – ózimdeı etip, qurbandyq pen duǵa qylýǵa laıyq etip jarattym… O, Spıtama, senýshilermen de, senbeıtindermen de kelisimdi buzba, sebebi Mıtra senderge de, senbegenderge de ortaq». Táńiri dininde Mıtraǵa uqsas beıne bar, biraq bul basqa áńgimeniń taqyryby.

Aıyrbastyń áskerı sıpaty jáne aıyrbas adaldyǵynyń sakraldik maǵynasy – atalmysh eki faktor, J. Dıýmezıl aıtqandaı, dástúrli órkenıetterde ıgilikti, qazynany bólý jáne aıyrbas isimen áskerılerdiń, kshatrıılerdiń erekshe bir toby aınalysqandyǵyn dáleldeıdi. Materıaldyq óndirýshiler áýletiniń arasynda kásipqoı kópesterdiń paıda bolýy dástúrli qurylymnyń, dástúrli bolmystyń aza bastaǵandyǵynyń belgisi edi.

Kóne dúnıede saýdaǵa baılanysty qanshama tabý-tyıymdar bolǵan. Jáne bul kezdeısoq nárse emes. Taza paıdany qýalaǵan kásipqoı saýda men basy bos aqsha bar jerde aqshany satýǵa degen qumarlyq paıda bolatyny belgili ǵoı.

Adamdar, ásirese, qolynda bıligi bar adamdar kóp rette óziniń múmkindiginen artyq qarjyǵazárú bolady. Sol kezde olarǵa, birde ósimqorlar, birde aıyrbasshylar (menıaly), birde bankırler dep atalatyndar jolyǵyp, óz qyzmetin usynady (Bul jaıynda D. Karasevtyń «Menıaly: ıstorııa bankovskogo dela» atty maqalasynan tolyǵyraq oqýlaryńyzǵa bolady (Megapolıs, 2001 j, NN 24, 40, 44)). Dástúrli órkenıet úshin kredıtten proent alýdyń qylmysty, qudaıǵa jat is ekenin túsindirip jatýdyń keregi joq dep oılaımyz. Eshkimniń basynan shertip kórmegen Aısa ǵalaıyssalam, hramnan aıyrbasshy-ósimqorlardy qýyp shyqqanda ómirinde birinshi ret kúsh jumsapty. Orta ǵasyrlarda katolık shirkeýi kredıtten proent alýǵa talaı ret tyıym salmaq bolǵan. Osy jaıt «Quranda» da aıtylǵan. Aıyrbasshylar isiniń qandaı problemaǵa aınalǵanyn osydan-aq shamalaı berińiz. Rım ımperatorlarynyń alǵashqy ekeýi ósimqorlyqpen kúresemiz dep qaza tapqan. Iýlıı ezardiń óliminiń syry da osynda degen joramal aıtylady. Kóne dúnıeniń, jáne bergi tarıhtyń qanshama ámirshileri osy aıyrbasshy ósimqorlardyń qolynan qaza tapty.

Bizdiń dáýirimizdiń 2 myńjyldyǵynyń basynda aıyrbasshylar Anglııa ekonomıkasyn óz erkine baǵyndyryp, manıpýlıaııa jasap otyrǵan. Aǵylshynnyń alǵashqy bankırleri asyl tas, altyn saýdasymen, zergerlikpen aınalysatyn áýletten shyqqan edi. Ol kezde, qolda bar asyl tas pen altyndy zergerlerge ótkizip, olardan osyny rastaıtyn qolhat alý dástúri bolǵan. Bundaı qolhattar alǵashqy qaǵaz aqshanyń rólin atqarǵan, sebebi zildeı aýyr altyn men kúmis tıyndardy alyp júrgennen, qolhat alyp júrgen áldeqaıda qolaıly edi. Keıinnen zergerler, kóptegen salymshylardyń qolhatty qaıtarmaıtynyn,ótkizgen altynyn ıa basqa qazynasyn keri suramaıtynyn baıqaǵan. Osynyń arqasynda aıyrbasshylar ózderindegi qazynadan áldeqaıda kóp qaǵaz aqsha shyǵaryp túrli mahınaııalarǵa barǵan. Osy, altyn-kúmis, asyl taspen qamtamasyz etilmegen ótirik aqshany (neobespechennye dengı) ósimimen (proentpen) kredıtke berip qısapsyz paıda tapqan.

Eń qolaılysy – monarhtarǵa úlken soma aqsha berý edi, sebebi osynyń arqasynda halyqtan salyq jınaý quqyǵyn ıemdenýge bolatyn. Aıyrbasshylar, ámirshilerdi uzaqqa sozylatyn, aqshany sýdaı shashatyn aýyr soǵystarǵa ıtermelegen, jáne kóp rette aıyrbasshylardyń bir uıymynyń, bir bankırler áýletiniń túrli tarmaqtary bir-birimen baqas eki memleketti qarjylandyratyn bolǵan. Aıyrbasshylar, kerek bolǵanda tutas úkimetterdi almastyryp, qolaıyna jaqpaǵan mınıstrler men monarhtardy óltirip otyrǵan.

Aǵylshyn býrjýazııalyq revolıýııasynyń basty sebebi – Olıver Kromveldi qarjylandyrǵan aıyrbasshylardyń múddesinde. Bul, aıyrbasshylardyń istegen qylmystaryn jipke tizetin jer emes. XVI ǵasyrdyń aıaǵynda Anglııada, úkimettiń ruqsatymen, «Anglııanyń Banki» degen aldamshy atpen tarıhtaǵy alǵashqy jekemenshik ortalyq bank paıda boldy. Bul bank óz qalaýynsha memlekettik aqshany basyp shyǵara beretin bolǵan. XX ǵasyrdyń aıaǵyna qaraı bundaı bankter búkil álemniń ekonomıkasyn kontrol jasap otyrǵan. Kredıt saıasatyn qalaýynsha júrgizgen olar túrli ekonomıkalyq daǵdarystar uıymdastyryp, óndiris oryndaryn, fermerlerdi, usaq jeke bankterdi bankrotqa ushyratyp, múlkin tıynǵa satyp alatyn bolǵan.

Biraq bank isiniń eń sumdyq qupııasy – onyń adam aqylynyń isi emes ekendiginde. Bank – jekelegen paıda qýǵan adamdardyń stıhııaly túrde uıymdastyrǵan nársesi emes. Tarıhtyń kózi jetpeıtin, yqylymǵa ketken kóne zamandarda (ondaǵan myń jyl buryn da bolýy múmkin) memlekettik fınans júıelerin, jerdegi óndirilgen barlyq ıgilikti, adam sanasynyń barlyq jetistigin jaýlaý, túptep kelgende álemdik bılikti jaýlaý tehnologııasy paıda bolǵan. Osy tehnologııa sál-pál ǵana jetilip ǵasyrdan ǵasyrǵa ótip kele jatyr (jáne bul tehnologııa belgili bir top adamdardyń  ǵana qolynda). Osynyń arqasynda álemdegi eń baı el – Amerıkanyń baılyǵynyń 60%-i alty áýlettiń ǵana qolynda. Álbette, olar  qalǵan 40%-i qalt jibermeı qadaǵalap otyr. Jáne bul búkil álemde etek alyp otyrǵan qubylys.

Endi, eń kóne zamannan kele jatqan, álemniń bıligine talmaı umtylǵan bular kimder edi degen qytyqshyl saýal bas kóteredi. Ózinen-ózi kelip turǵan jaýap: evreıler, masondar, jáne t. b. Biraq bul… kúnde aıtylatyn daıyn aqıqat. Bul jaýap, óziniń daıyndyǵymen, ońaılyǵymen kúmándi. Álemdik bılik klany (áýleti) sheber jasyryna biledi, óıte almasa bizdiń zamanymyzǵa jete almas edi. Osy jasyrynýdyń bir amaly  – evreı máselesi. Árıne, bul halyqtyń qolynda úlken baılyq, yqpal etýdiń qalyptasqan amaldary bar, álemdik menedjerlerdiń eń bıik toby osylardan quralǵan. Biraq álem bıligi shynynda da evreılerdiń qolynda bolsa, onda evreı máselesi únemi kún tártibinde turmas edi. Bıleýshi áýlet, ıahýdılik messıanızmdi óz maqsatyna sheber paıdalanǵan.

Áıtsede de, bular kimder edi?

Kórnekti tarıhshy Muhtar Maǵaýın úlken tarıhı materıaldy zerdeleýdiń nátıjesinde, bular jer betindegi birde-bir násil men ultqa jatpaıtyn, Mesopotamııanyń kóne qalalyq órkenıetterinen tamyr tartatyn, shyqqan tegi beımálim áýlet degen pikirge kelgen.

Birde, óziniń saıajaıynda tańǵy sháı ústinde, tań atpaı birneshe orys gazetin oqyp tastaǵan Muqań osy maqalanyń avtorlarynyń birine bylaı degen edi:

– Mine, qara, Rossııanyń gazetteri qaıtadan evreı máselesin qozǵap jatyr. Jáne barlyǵy birdeı «Sıon paıǵambarlarynyń protokoldaryna» silteme jasaıdy. Bunyń kádimgi falsıfıkaııa ekenin qalaı túsinbeıdi, tańym bar. Izraıl alaqandaı Palestınany jeńe almaı otyr, evreılerdiń álemdi bılep otyrǵanyna kim senedi? Mynaý, «Sıon paıǵambarlarynyń protokoldary» degen nárseni, shamasy Eýropa elderiniń qupııa qyzmetteri «tııanaqtap» shyǵarǵan. Al, materıal kádimgi Bıblııadaǵy «Kóne ósıet» – «Vethıı Zavetten» alynǵan.

– Olaı bolsa álemdi kim bılep otyr? – dedim men qaljyńdap.

Muhań bir sátke oılanyp qaldy da bylaı dedi:

– Álemdi at tóbelindeı evreı bankırleri emes – adamnyń altynǵa, aqshaǵa, jalpy baılyqqa degen yqylas-peıili bılep otyr. Árıne, evreıler talantty, aýqatty halyq. Biraq olar eshqashan álemdi bılemegen, bılikke umtylmaǵan. Mońǵoldar jaıyndaǵy «qysas áfsana» sııaqty, bul protokoldar da evreıler jaıyndaǵy «qysas áfsana». Tarıh sahnasyna bir ret bolsa da shyqqan kez kelgen halyqtan bundaı messıandyq ıdeıalardy tabýǵa bolady. Mysalǵa, Rossııa, áli kúnge deıin «úshinshi Rım» ıdeıasymen «aýyrady». Anglııa óziniń kolonııalaryn keshe ǵana tastap shyqty. Aqshanyń, kapıtaldyń tarıhyn zerttegisi keletin adam atalmysh «protokoldar» sııaqty ósek-aıańmen emes, keleli materıalmen jumys isteýi kerek.

– Ol materıaldar ne deıdi eken? – dep suradym men.

– Iz kóne Vavılon (Babyl), Assırııa men Shýmer, Mesopotamııaǵa baryp tireledi. Álemdik kapıtal Nınevııa sııaqty qalalarda qalyptasqan. Bul jaıynda úzik-úzik málimetterdi kóne ádebı shyǵarmalardan tabýǵa bolady. Mesopotamııa – kádimgi jaı mysty ıakı basqa metaldy altynǵa aınaldyra alatyn dýahan-sıqyrshylardyń otany. Qazaqtar bul jerdi Ǵajam dep, ıaǵnı, qaskóı arýaqtar men jadygóılerdiń mekeni dep ataǵan…

«Myń bir tún» jınaǵynda «Hasan-zerger» degen ertegi bar. Hasanǵa, mystan altyn jasap kórsetken sıqyrshy, ony aldap ertip aparyp bıik taýdyń basynda qaldyryp ketedi. Qazaqtar asyldan buıym jasaǵan adamdy «zerger» degen, al asyl tas pen altyn saýdasymen aınalysqan adamdy «gaýharprýsh» degen. Hasan – zerger adam, al ony aldap ketken gaýharprýsh, kitapshy sıqyrshy – ol sol aıyrbasshyńyz, bolashaq bankırińiz.

A. Nemırovskııdiń «Hanna, Hýrrı – Hanıgalbaat ı kassıtskaıa Vavılonııa v XVI do n. e. (K ıstorıı «temnogo veka» drevneı Mesopotamıı)» degen tamasha maqalasy M. Maǵaýınniń aıtqan sózin bekite túsedi.

Franýz dástúrshil-tradııonalısi Aleksandr de Dannan sakraldik tekster men ezoterıkalyq materıaldardy zertteı otyryp týra osyndaı qorytyndylarǵa keledi. Ol túrli dástúrlerde kezdesetin, joldan taıǵan, aqyrsońynda adam taıpasynyń urǵashylarymen nekelesken, olarǵa magııa, astrologııa, qarý-jaraq jaratý, zergerlik ónerdi jáne … kosmetıka jasaýdy úıretken perishteler jaıyndaǵy (Enohtyń kitaby) teksterge súıengen. Osylardyń qatarynda, Aleksandr de Dannan, assır-vavılondyq dinı áýletten shyqqan, seksýaldyq kýlttermen aınalysatyn abyz áıelder kollegııasyn atap ketedi. Sondaı-aq, ol Plýtarhtyń eńbeginen Mysyrdaǵy qupııa seksýaldyq kýltter jaıynda ıtata keltiredi. Zertteýshiniń pikirinshe osyndaı yrymdar men kýltterdiń nátıjesinde kontrınııaııalyq ortalyqtar paıda bolǵan. Bul dınastııalar magııa jáne qarjy spekýlıaııasy arqyly, para men qan tógý arqyly qajymaı talmaı, júıeli túrde álemdik bılikke umtylǵan, adamzatty azdyryp ony Jaratýshyǵa qarsy qoıǵan.

Maqalanyń avtorlary, bul kúnde búkil álemdik modaǵa aınalǵan konspırologııaǵa áýestenbeıtin adamdar. Biraq qazaq zertteýshisi men franýz zertteýshisiniń – túrli materıalmen, jáne túrli metodologııamen jumys istegen, túrli dúnıetanym ókilderiniń birdeı qorytyndyǵa kelýi – árıne, adamdy qaıran qaldyrady.

Jibek joly: eki fınans júıesiniń qupııa kúresi

Biz Ket-Buǵanyń, tamplıerler men mamlıýkterdiń tarıhynan sál qıys ketip qaldyq. Biraq, bizdiń oıymyzsha, joǵaryda keltirilgen málimet, Aın Djalýdta bolǵan qantógistiń, asylyq aıtty demeńiz, búkil álemniń tarıhyn múldem basqa arnaǵa burǵan tragedııanyń mánin aıqyndaý úshin kerek.

Uly Jibek Jolynyń boıynda túrli elderdiń kópesteri saýda jasady, musylman elderiniń, Qytaı, Veneııa, Genýıanyń, uıǵyr nestorıandarynyń kópestik kapıtaldary básekege tústi. Biraq Jibek Jolyn ejelden 2-3 saýda úıi ǵana qadaǵalap otyrdy. B.d. I-shi myńjyldyǵynyń aıaǵyna qaraı Portýgalııada nemese Mysyrda osy saýda úıleriniń birine aqshany ótkizip, qolǵa akkredıtıv alyp, búkil qurlyqty kesip ótip Qytaıda sol chekti qaıtadan aqshaǵa aınaldyrýǵa bolatyn edi. Aıyrbasshylar  sol kezdegi Anglııada emin-erkin júrgen bolsa, musylman elderindegi quqyǵy odan da zor edi. Quran ósimqorlyqqa qatań tyıym salǵanymen, ıslam memleketteri din bostandyǵyn ustandy.

Nátıjesinde ıslam memleketterinde ıahýdıler jáne solardyń dinine kirgenderdiń dáýiri júrdi, olar halyqtyń eń aýqatty bóligine aınaldy. Ispan halıfatynda olar qarjy júıesin bılep, tipti, mınıstrlik qyzmetterge otyrdy. Analogııa boıynsha basqa ıslam memleketterinde de osylaı boldy dep joramaldaýǵa bolady. Mysalǵa, Mysyrdy alaıyq: negizgi halyq – hrıstıan dinindegi fellahtar men kohttar, bazarda arab kópesteri saýda jasaıdy, maıdanǵa baryp soǵysatyndar – qypshaq pen sherkesten alynǵan memlekettik quldar, altyn saraıda kúrdtiń Aıýp dınastııasynan shyqqan ámirler bılik quryp otyr. Aqyrcońynda qypshaqtar memlekettik bılikti óz qoldaryna aldy.

«Mysyr etnıkalyq hımeraǵa – bir-birimen qıyspaıtyn elementterdiń jıyntyǵyna aınalýy kerek edi, biraq bulaı bolmady. Bul elementter bir-birinen bólek, sımbıozda ómir súrdi, sol sebepti áleýmettik júıe buzylmaı saqtaldy», – dep jazady L.Gýmılev. Biraq bir ulttan, bir dinnen ǵana turatyn (sol kezdegi Mysyrmen salystyrǵanda) jáne din bostandyǵyn ustanbaǵan Anglııada kelimsek aıyrbasshylar (menıaly) katolık shirkeýiniń zańdaryn, ınkvızıııany aınalyp ótip, búkil memlekettiń ekonomıkasyn baǵdarlap otyrǵanda, fınans jaıly shamaly ǵana túsinigi bar kelimsek  quldar bılegen, kópnásildi, kópdindi eldiń hali neshik degen zańdy suraq týady. Sol sultandar men ámirlerdiń aqshaǵa degen zárýligi eýropalyq monarhtardan esh kem emes edi, sebebi soǵysqa jaramdy jas, áleýetti quldar óte qymbat turatyn. Mysyrdyń tarıhı jolynyń ereksheligin, ol jerdegi tabyný (kýlt) oryndarynyń, qupııa sektalardyń, magııalyq praktıkalardyń kóptigin eskeretin bolsaq, onda, osynyń barlyǵyn kim baǵdarlap otyrdy degen saýal bas kóteredi.

Osyny Mesopotamııa óńiri týraly da aıtýǵa bolar edi. «Myń bir tún» ertegilerin aıtatyn qazaqtyń áńgimeshil qarııalary, ásirese Ǵajamnan shyqqan kitabı dýahandar, jadygóılerge basa nazar aýdaratyn. Baǵdattyń qupııa polıııasy – qýlar jaıyndaǵy ertegilerde ıahýdı Azranyń sıqyrmen óz jaýlaryn esekke aınaldyryp, jumys istetip qoıǵanyn sýretteıtin epızod bar. Qarııalar Azranyń joıyt emes ekenin erekshe atap ketetin bolǵan, sebebi, ıahýdıler dep osy dinge kirip, onyń barlyq ıgiligin paıdalanǵan adamdardy da ataıdy eken.

Endi tamplıerlerge keletin bolsaq, olar hrıstıannyń eń baı ordeni, jáne franýz qazynasan saqtaýshy ǵana emes edi.

R.Genonnyń aıtysyna qaraǵanda, bul áskerı-rýhanı orden hrıstıandyq Eýropadaǵy aqshanyń qozǵalysyn qadaǵalap otyrǵan. Kórikti Fılıpp óziniń bankırleri – tamplıerlerge jaı ǵana qaryz emes edi. Óziniń bıligin kúsheıtpek maqsatta ol feodal-senorlarmen únemi jaýlyq ústinde boldy, sondaı-aq, flamandtyqtarmen jáne aǵylshyndarmen úzdiksiz soǵys júrgizip otyrdy.  Aıyrbasshylardyń mundaı jaǵdaıda asa dáýirleıtinin joǵaryda aıtyp kettik. Tyǵyryqtan shyǵý úshin korol, evreılerdiń búkil múlkin tárkilep, ózderin elden qýyp jiberdi. Sodan soń ol baǵasy tómen, qunsyz aqsha shyǵara bastady. Tamplıerler oǵan ótirik aqsha shyǵardy dep aıyp taqty. Fılıpp, ordenniń basshylyǵyna óziniń uldarynyń birin taǵaıyndap, amal tappaq boldy. Bul áreketi iske aspaǵan ol eń sońǵy amalǵa kóshti, ınkvızıııanyń kómegimen aıyptaýshylardyń ózin joıyp, búkil qazynasyn qolyna aldy. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, – osy qandy qyrǵynnyń basy-qasynda bolǵan fınans mınıstri Nogareniń ózi ınkvızıııanyń qolynan qaza tapqan  katar áúletinen shyqqan dinbuzar-eretıktiń nemeresi edi. Shamasy, ol katolık dininiń bir tiregin joıǵanda atasynyń kegin qýǵan.

Alaıda tamplıerlerdiń ózin perishte dep aıtý qıyn edi. Abyroıy bıik, yqpaldy, baı ordenge árkim-aq múshe bolǵysy kelgen, bul jerde talaı pysyq, avantıýrıst-alaıaqqa jol ashyq edi. Orden shirip qulaýǵa shaq turǵan. Hrıstıan órkenıetiniń sakraldyq negizderiniń, fınans júıesiniń saqshysy tamplıerler senorlarǵa ósimge (proentke) aqsha bergeni, ıaǵnı, ózderi kúresýge, toqtatýǵa tıis ispen ózderi aınalysqany belgili. Ryarlar ordenge múshelikke alynǵanda múmın, faqyr bolamyz, nápsiden aýlaq bolamyz dep ant bergenimen, shyntýaıtyna kelgende baılyqqa, kúná men zınaǵa belshesinen batqan, ózderin zańnan jáne hrıstıan ámirshilerinen bıik sanaǵan.

Biraq eń qyzyǵy sot proesi kezinde tamplıerlerge «vavılon sultanymen» anda-odaqtas boldyńdar, búkil hrıstıan jurtyn sonyń tabanynyń astyna salyp berem dep ant berdińder degen aıyp taǵylǵan. Árıne, bundaı aıyp – aqylǵa syımaıtyn absýrd. Alaıda, tamplıerlerdiń musylman ámirlerimen kúnde qatynasyp turǵanyn, ınkvızıııa Taıaý Shyǵystyń saıası kartasyn jaqsy bilgendigin, jáne dańqty ordendi túbegeıli joıý úshin aqylǵa áldeqaıda qonymdy aıyp taǵýǵa (mysaly, ısmaılıt-assasındermen ıakı basqa terrorıstik uıymdarmen til tabystyńdar dep nege aıyptamasqa) múddeli ekenin eskeretin bolsaq, onda ınkvızıııanyń bul aıyptaý júıesiniń basqa bir astary ashylatyndaı.

Biz úshin aqylǵa syımaıtyn aıyptyń ol kezde áldebir, biz umytqan sımvoldyq maǵynasy bolǵany anyq. Onyń ústine, tamplıerler mońǵoldardy hrıstıan sanamaǵan kúnniń ózinde, eń qarapaıym adamdyq múddege saı, olar mońǵol men mamlıýk soǵysynda beıtarap saıasat ustaný kerek edi, sebebi olar mońǵoldardyń da, mamlıýkterdiń de barynsha qansyraǵanyna múddeli bolatyn, sondyqtan bul qantógiste kim jeńse de olardyń upaıy túgel bolar edi. Dál sol sátte kúshi sál ǵana artyqtaý mamlıýkterdi qoldaǵan tamplıerler óz ajalyna jol ashty. Bul – ordenniń jaı ǵana azǵandyǵynyń belgisi emes, bul onyń áldebir eshkim bilmeıtin úshinshi jaqtyń qolyndaǵy mylqaý qarý bolǵandyǵyn aıǵaqtaıtyn dálel.

Osydan 700 jyl buryn bolǵan tamplıerlerdiń sot proesi jaıynda Batysta áli kúnge deıin daý-damaı júrip jatyr, bul taqyrypqa qanshama kitap jazyldy. Eýropa men Taıaý Shyǵystaǵy aqsha aınalymy men qarjy júıesin qadaǵalap otyrýǵa mindetti Ordenniń qulaýyn tarıhshylar Eýropanyń, jáne odan keıin búkil álemniń dástúrli órkenıetiniń kúıreýine jol ashqan betburys oqıǵa dep esepteıdi. Ordenniń azyp-tozýy onyń talaısyz ajalynan buryn bastalǵan. Hram Ordeni Eýropanyń búkil sakraldyq órkenıeti sııaqty ishten iridi. Tamplıerlerdiń odaqtas mońǵoldarǵa istegen satqyndyǵy, franýz koroli men Rım papasynyń istegen isteri – osynyń aınymas aıǵaǵy. Aıyrbasshylar (menıaly) barlyq yqpaldy adamdardy óz qaramaǵyna aldy, al qalǵan tarıh – osynyń saldary ǵana. Sakraldik (kıeli)  fınans júıesi men dástúrli órkenıetke qarsy kúshterdiń qalyptastyrǵan fınans júıesiniń arasynda myńdaǵan jyldarǵa sozylǵan kúres sońǵysynyń jeńisimen aıaqtaldy. Jáne kontrınııaııalyq kúshter bul kúreste magııany emes – adamnyń pendeligi men álsizdigin sheber paıdalandy. Bul júıe kúni búginge deıin saqtalyp otyr.

Ket-Buǵanyń qupııa mıssııasy

Osy oqıǵadaǵy Ket-Buǵanyń orny qandaı edi? Ol shynyndy da, L.Gýmılev aıtqandaı Jaratýshynyń tabytyn qutqarýǵa bara jatqan sońǵy hrıstıan bahadúri me edi? «Sary krest joryǵy» («Jeltyı krestovyı pohod»), mońǵol ıdealızminiń, qupııa kúshterdiń júrgizgen las fınans oıyndaryna jolyqqan sebepti jeńiliske ushyraǵany ma? Iahýdı-hrıstıan áleminiń álsirep bara jatqan sakraldik órkenıeti jáne álemdik bılikke talmaı umtylyp kele jatqan aıyrbasshylarmen eki aradaǵy kúresi qalaı aıaqtalýy kerek edi? Kim bilipti. Biraq biz budan tıisti sabaq alýymyz kerek, qazaq ulty álemde bolyp jatqan oqıǵalardy rııasyz, sanaly túrde qabyldap, ádemi ıdeıalardyń tasasyndaǵy qupııa sebepter men túrli múddelerdiń tartysyn ajyratyp úırenýi kerek.

Ket-Buǵa men onyń jaýyngerleri bógde bireýlerdiń júrgizgen oıynyndaǵy mylqaý qarý emes edi. Bulaı deýge úlken negiz bar. Árıne, ol nestorıandyq edi, biraq ol eń áýeli Qulaǵý hannyń qolbasshysy bolatyn, saharanyń perzenti bolatyn. Kezinde V.Rýbrýk han ordasyna kelgende, Batý hannyń uly Sartaqtyń hrıstıan ekenin bile tura ol qandaı dinde edi dep suraıdy. Sonda Sartaqtyń hatshysy: «Ol hrıstıan emes, ol mońǵol» dep jaýap beripti. Eýropalyq saıahatshy, mońǵoldar etnos pen dinniń arasyn ajyratpaıdy dep bulqan-talqan bolady. L.Gýmılevtiń aıtysyna qaraǵanda, áńgime múldem basqa nársede – baıyrǵy mońǵol dini jaıynda edi. «Biz, mońǵoldar Bir Jaratýshyǵa ǵana senemiz, al onyń ámirin óz sáýegeılerimiz arqyly bilemiz» deıdi eken mońǵoldar. Sartaqqa baılanysty aıtylǵandardyń Ket-Buǵaǵa da qatysy bar.

Kóshpeliler úshin hrıstıandyq – japsarlas basqa dinder, mysaly, ıslam sııaqty ilki, birtutas dinniń bir kebi, tarıhı formasy ǵana. Kezinde osy maqalanyń avtorlarynyń biri joly túsip L. Gýmılevtiń úıinde qonaq boldy. Áńgime onyń ózi jaqsy kóretin ótken zaman qaharmandarynyń biri – Ket-Buǵa noıan jaıly boldy. Lev Nıkolaevıch, Ket-Buǵanyń qolbasshy ǵana emes, dáýlesker kúıshi bolǵanyn, onyń shyǵarmalarynyń qazaq dalasynda kúni búginge deıin oryndalyp kelgenin estip qaıran qalǵan. Az-kem únsizdikten keıin ol bylaı degen edi: «Iá, árıne, Ket-Buǵa saharanyń perzenti ǵoı, ıaǵnı, jaýynger de, aqyn da bolǵan. Ol zamanda ómir men óner, epos pen maıdan dalasyndaǵy erlik bir-aq nárse edi ǵoı».

Uly ǵalymnyń bul sózinen dalanyń uldary – kóshpelilerge degen asqaq, izgi mahabbaty tanylady. Biraq bul málimetti aıaǵyna deıin paıymdaı almaǵany baıqalady. Qobyzshy Ket-Buǵa Táńiriniń kúbirin estı alatyn, Táńiri dinindegi adam. Uly jyraý, uly kúıshi bolý – kóshpeli órkenıettiń ezoterıkalyq dástúrine teliný, qanyq bolý degen sóz. Shyńǵys handy alǵa jetelegen kóshpeliniń kóne túısigi, kóne mıssııasy, Ket-Buǵany da jetelegen. Ol, ózi dúnıege kelerden myńdaǵan jyl buryn salynǵan jolmen júrdi. Ǵajam men Mysyr, jetken jetistikterinen meımanasy tasyp, aqyrsońynda Bir Jaratýshyǵa qarsy shyqqan Atlantıdadan tamyr tartatyn kontrınııaııanyń, kitabı sıqyrshylyqtyń, dýahandyqtyń, qudaıdyń zańyn teriske shyǵaratyn tómen alhımııanyń ejelgi qupııa ortalyqtary bolyp sanalady (oqyrman bul sózdi durys túsiný úshin, joǵaryda aıtylǵan Irannyń eki túrli beınesi jaıyndaǵy pikirimizdi esine salamyz. Bul pikirdiń Mysyrǵa da qatysy bar).

«Jabaıy» kóshpeliler izgilik turǵysynan alǵanda óziniń «mádenıetti» dushpandarynan áldeqaıda bıik edi. Semıt paıǵambarlarynyń aıanynda aıtylǵan, otyryqshy halyqtar kúndelikti buzyp otyratyn kisilik salttary, kóshpeliler úshin aıtýdy, talqylaýdy, negizdeýdi, fálsafanyń taqyrybyna aınaldyrýdy kerek etpeıtin tabıǵı, óz ózinen bolýǵa tıisti nárse sanalady. Kóshpeliliktiń dáýirlegen kezinde Adaldyq pen Namys arhetıpine negizdeletin áskerı moral osyndaı bolatyn. Mysaly, kóshpeliler gomoseksýalızmdi tabıǵat zańyna, Jaratýshyǵa qarsy is, qııanat dep sanaǵan. XX ǵasyrdyń ózinde qazaqtar osyndaı qylyq ústinde baıqalyp qalǵan tórt túlik maldy da, jabaıy ańdy da aıamaıtyn bolǵan. Olardyń etin tipti, ıtke de jegizbegen, órtep jiberetin bolǵan. Mońǵoldardyń, jaýlaǵan qalalarda eń áýeli, Quran men Bıblııanyń tyıym salǵanyna qaramastan Shyǵys pen Batysta qaptap ketken gomoseksýalısterdiń bylapythanalarynqıratqandary belgili.

Meta-tarıhı deńgeıden alyp qaraǵanda Ket-Buǵanyń joryǵy bolmaı qoımaıtyn nárse edi. Bul, Jaratýshynyń ósıetterinen barǵan saıyn alshaqtap bara jatqan «kitabı násildi» jónge salýdy ǵana emes, bul eń áýeli aıyrbasshylardyń bıligin tejep, dúnıeni azyp-tozýdan, kúıreýden saqtaýdy kózdegen joryq bolatyn.

Bul joramalymyzdyń negizi nede?

Dúnıedegi ilki tártip pen jarasymdy saqtap otyrýǵa jaratylǵan, Táńiriniń óz áskeri atanǵan kóshpeliler, kontrınııaııalyq ortalyqtardyń Evrazııalyq dástúrli órkenıetterdi kúıretýge baǵyttalǵan osynshama keń kólemdi, júıeli áreketine jaýap qaıtarmaýy múmkin emes edi.

«Jylan qaıys» áskerı ınııaııalyq yrymynyń formasy onyń biregeıligi men kóneligi jaıynda habar beredi. Kóshpeli jaýyngerge qarý-jaraqpen birge tapsyrylatyn mıssııany, kóne tekster «joldan taıǵan perishteler» atandyrǵandardyń Qudaıǵa qarsy, antısakraldik mıssııasymen salǵastyrmaý múmkin emes (bulardyń, kontrınııaııalyq násilderge magııany, temirshilikti, qarý-jaraq jasaýdy úıretkeni belgili). Mádenıettanýshylar atap ketip otyratyn, túrli halyqtardyń mıfologııasyndaǵy ustalyq, temirshilik ónerge degen ambıvalentti (eki túrli) qatynasy, osy ónerdiń túrli qoldardan alynǵandyǵymen, dálirek aıtqanda, túrli násildiń ónerden túrli murat izdeıtindigimen túsindirýge bolady.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, materıaldyq ıgilikter men aqshanyń aınalysyn qadaǵalaý áskerı áýlettiń erekshe bir tobynyń fýnkııasy bolyp sanalady, demek, kontınentaldik masshtabta bul  túrik-mońǵol kóshpelileriniń mindeti bolyp tabylady dep joramaldaýǵa bolady. Kóshpelilerdiń únemi Jibek Joly – Evrazııanyń bar qazyna ıgiliginiń  jyljıtyn jolynyń bıligine umtylyp otyrýyn osylaısha ǵana túsindirýge bolady.

Árıne, bizde qolmen qoıǵandaı derek joq, jáne de bola qoıar ma eken. Biraq jazba málimetten kende emes eýropalyq órkenıettiń ózinde, aqsha salasyna rýhanı kontrol jasap otyrǵan tamplıerlerdiń róli janama derekter arqyly ǵana túsindiriledi. Joramalymyzǵa dálel retinde, saharanyń kóshpeli órkenıetiniń jalpylyq sıpaty men aqshanyń sakraldik tabıǵatyna, altynǵa degen qatynasyn atap ketkimiz keledi. Ortalyq Azııanyń kóshpelileri jaı ǵana kshatrııler emes edi, olardyń minezinde abyzdarǵa (brahmandarǵa) tán bolmys syryna shomýshylyq, kúıkilikten, baılyqtan, jalpy fánılik kerekten bıik qasıetter bar edi, ıaǵnı, kóshpeliler áskerı- rýhanı ordenniń sıpattaryna ıe bolatyn. Kóne tarıhshylardyń ózderi kóshpelilerdiń altynǵa degen salǵyrttyǵyn, selqostyǵyn baıqap, atap ketken.

Buǵan qosarymyz: sahara quıma altynǵa qashanda baı bolǵan, kóshpeliler altyndy baǵalaǵan, odan qanshama baǵaly múlikter daıyndaıtyn bolǵan (sakraldik sımvolıkamen bezendirilgen bul altyn «skıf altyny» dep atalady). HH ǵasyrǵa deıin qazaqtar saharanyń altyn tamyrly ózenderi jaıynda jaqsy habardar bolǵan. Olar altyndy tómendegideı amalmen óndirgen: jazdyń basynda ózenniń tabanyna keptirilgen, júni qalyń qoı terisin tósep aýyr tastarmen bastyryp ketedi. Biraz ýaqyt ótip, sýdyń beti kópirshı bastaǵanda jıdigen terini sýdan alyp qaıyra keptiredi. Sodan soń teriniń júnin qyrqyp alyp otqa jaǵady. Osy operaııalardyń nátıjesinde bir teriden keıde balanyń judyryǵyndaı, keıde bir taıtuıaq altyn túsedi eken. Árıne, bul qospasy bar altyn, keıinnen ustaǵa, zergerge beriledi, saf altynǵa aınaldyrylady. HIH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda, qazaqtar kerek bolǵanda mundaı altyndy orystyń altyn prııskterine ótkizip, ornyna aqsha alatyn bolǵan.

Altyn jaıynda eldiń bári bilgen desek ótirik aıtqandyq bolmas. Biraq ol belgili bir jaǵdaıda ǵana (qyz uzatyp, jasaýyna altyn- kúmis bilezik soǵý, toıdaǵy saıysshylarǵa jamby quıý kerek bolǵanda) óndiriletin bolǵan. Osyndaı ońaıǵa túsetin altyn jaıy basqa elde, nemese qazirgi Qazaqstanda belgili bolsa, qandaı «altyn bezgeginiń» («zolotaıa lıhoradka») órshıtinin elestetý qıyn emes. Kóshpelilerdiń altynǵa «nemquraıdy» bolýy, shyntýaıtynda olardyń altyndy sakraldik metall dep baǵalaýyn, jáne olardyń boıynda, álsiz adamnyń boıynda bolatyn tómen ınstınktterdiń joqtyǵyn kórsetedi.

Al, altyn jınaıtyn teri – bul sol baıaǵy, aıdaharlar kúzetetin, Iason bastaǵan argonavttar basyn báıgege tigip, sonaý Elladadan Kolhıdaǵa, Kavkazǵa izdep keletin «altyn teri» («zolotoe rýno»), mıfologııada bıik rýhanı aıannyń, qaterli, aýyr rýhanı erliktiń sımvoly bolǵan altyn teri. Kóne grek tarıhshylarynyń Altaıdaǵy «altyn kúzetken quzǵyndar» («grıfony steregýıe zoloto») jaıly aıtqan ańyzdary óziniń arnaıy zertteýshisin kútip tur.

Áńgime mıfologııa jaıyna aýysqan eken, bul jerde saýdany, jolǵa shyqqan jolaýshyny jelep-jebeıtin pir, Olımptegi qudaılar men jerdegi adamdardyń arasyna dáneker bolatyn Merkýrııdiń qolyndaǵy asasy – kadýeı jaıly aıtpaı ketýge bolmas. Osy ýaqytqa deıin ádil saýda men aıyrbastyń, daý-damaıdyń beıbit sheshiminiń sımvoly bolyp saqtalǵan bul asa áýbasta gıperboreılik kún qudaıy Apollonnyń mal baǵatyn aǵash taıaǵy bolǵan, bul taıaqtyń grekshe aty «kerıýkeı». Qazaqtar jylqyshynyń taıaǵyn quryq deıtini belgili.

Túrik-monǵol kóshpelileri Tasty basqa bolmystan buryn jaratylǵan, Táńiriniń jerdegi bir kebi dep, adam men bolmystyń bıik bastaýynyń sımvoly, kelisim men anttyń kıesi dep uqqan. Tasqa bulaısha tabyný, zamanynda, búkil adamzatqa ortaq dástúr bolǵan. Buny zoroastr dinindegilerdiń jaıylym ıesi Mıtraǵa, rımdikterdiń etrýskterden muralanǵan dástúri, ıelikterdiń arasyndaǵy meje tas («Termın»), jáne musylmandardyń qara tas Qaǵbaǵa tabynýynan kórýge bolady. Iaǵnı, jaýynger kóshpeli úshin kelisimdi adal saqtaý, jáne saýda men aıyrbastyń adaldyǵy sakraldik qatardaǵy qundylyqtar sanalǵan.

Qazaqtyń dástúrli metallýrgııasynyń tehnologııasy men termınologııasyna zer sala otyryp, kóshpelilerde alhımııanyń bolǵanyn shamalaý qıyn emes. Magııa maǵynasyndaǵy, qudaıǵa qarsy amalmen baıýdy kózdeıtin alhımııa emes, ólimniń synynan ótkizý arqyly adamnyń jáne zattardyń túpki tabıǵatyn ashatyn sakraldik rýhanı praktıka maǵynasyndaǵy alhımııa. Kóshpelilerdiń áskerı seriktestikterindegi ınııaııanyń sheberi – osy alhımııany meńgergen usta, darhan bolyp tabylady, ıaǵnı, kıeli qarý men aqsha jasalatyn, áshekeı soǵylatyn metaldyń sımvolızmi Ortalyq Azııadaǵy kóshpelilerdiń áskerı odaqtaryna jat emes edi. Esikten tabylǵan Altyn adam – osynyń aıǵaǵy. Sondaı- aq Shyǵys pen Batysta birdeı júrgen tıynnyń «dınar» atalýy da tegin emes (bul sózdiń sakraldik etımologııasyn joǵaryda sóz etkenbiz).

Óz mıssııasyn oryndaý barysynda, kóshpeliler tek sakraldik málimetke ǵana emes, kúndelikti ómirdiń tájirıbesine de súıengen, sebebi olar Jibek Jolynyń tirshiligine qatysyp otyrǵan. Mońǵoldardyń odaqtastary, ınformatorlary men tyńshylary uıǵyr jáne musylman kópesteri bolǵany belgili (bul iske batystyq jáne qytaı áriptesterdiń de qatysýy ǵajap emes). Kóptegen avtorlar, mońǵoldardyń áskerı operaııalarǵa uzaq daıyndalatynyn, bolashaqta jaýlamaq elderdiń joldaryn, klımatyn, saıası jáne ekonomıkalyq ahýalyn qapysyz zertteıtinin aıtady.

Kóshpeliler ejelden dalalyq barlaýdyń (polevaıa razvedka) ǵana emes, ıntellektýaldyq barlaýdyń da (ıntellektýalnaıa razvedka) tásilderin meńgergen. Qytaı rynogynyń konıýnktýrasyn baıyptaı otyryp, kóshpeliler, qytaı armııasynyń qashan jáne qaı tarapqa attanatynyn, joryqqa qansha adam qatysatynyn shamamen eseptep shyǵaratyn bolǵan. Árıne, bul jerde kóshpelilerdiń ózderine ǵana tán til alýdyń amaldaryn da (mysaly, sáýegeı baqsylardyń kómegimen) umytpaýymyz kerek.

Erendjen Hara-Davan óziniń «Chıngıs-han kak polkovode ı gosýdarstvennyı deıatel» atty kitabynda mynandaı derek keltiredi: Ońtústik Qytaımen aradaǵy soǵysta Súbútaı bahadúrdiń uly Ýrıanh Qadanǵa 100 myń áskerdi bastap, Qytaıdy tý syrtynan aınalyp ótip, soltústiktegi negizgi monǵol armııasymen birge ońtústikten shabýylǵa shyǵý tapsyrylady. Aınalma manevrge 5 jyl ýaqyt ketipti. Mońǵol armııasy eshkimniń kózine túspeı, Qıyr Shyǵys pen Shyǵys Tıbet arqyly júrip, jolshybaı Tonkın men Annam koroldikterin baǵyndyryp Úndi-Qytaıǵa ótedi. Urystarda jáne tropıkalyq aýrýlardan 80 myń jaýynger ólipti. Olardyń ornyn Úndi- Qytaıdyń jergilikti halqynan jasaqtalǵan jaıaý ásker toltyrady.

Ýrıanh-Qadannyń sherigi myńdaǵan kılometr soltústikte jatqan mońǵoldyń bas áskerimen birge shabýylǵa shyǵady. Bul qalaı múmkin bolǵan? Qytaıdyń qupııa polıııasynyń damyǵandyǵy sondaı, birde bir jansyz, ıa tyńshy ımperııanyń jerin kesip óte almas edi. Kógershin poshtasyn paıdalaný da múmkin emes: qytaıdyń búkil terrıtorııasy sharshylarǵa bólingen, ár sharshyny arnaıy daıyndyqtan ótken qarshyǵalar qadaǵalap otyrar edi. Sondyqtan, kóshpelilerdiń málimet alý tásilderin basqa taraptan zerdelegen jón.

Ket-Buǵanyń sońǵy joryqqa attanǵanda naqty qandaı tapsyrma alǵanyn bilý, árıne, múmkin emes, biraq biz, Shyńǵys han oıatqan Namys pen Aspandaǵy Bıik Iege degen adaldyqtyń arqasynda ózinen áldeneshe ese kóp jaýdy qırata jeńgen, bir ǵasyrǵa tolmaıtyn ýaqyttyń ishinde kontınenttiń etnıkalyq jáne saıası kartasyn qaıtadan syzyp shyqqan, álemdik tarıhtyń keńistigin qaıtadan jaratqan er babalarymyzdyń atyna az da bolsa laıyq bolǵymyz kelse, onda biz ózimizge telingen jabaıy, prımıtıv stereotıpterden arylýymyz kerek.

Ket-Buǵa óziniń asyl armanyna jete almaǵanymen, áıtsede Jibek Jolynyń kóp bóligi Shyńǵys han urpaqtarynyń qolyna kóshti. Olardyń qupııa jaýlary ózderiniń josparlaryn iske asyrý úshin basqa jol izdeýge májbúr boldy. Osylaısha teńizshilik damydy. Uly geografııalyq «jańalyqtar» men jer sharyn aınalǵan uly saıahattar zamany bastaldy. Resmı «tarıhshylar» buny óziniń ıntýııasyna jáne jerdiń dóńgelek ekenine sengen jekelegen adamdardyń kózsiz erligi dep túsindiredi. Biraq Amerıka qurlyǵy men Eski Dúnıe (Staryı Svet) arasynda ejelden beri úzdiksiz qatynas bolǵandyǵyn dáleldeıtin derekter jetkilikti. Óziniń áıgili saıahatyna attanyp bara jatqan Kolýmbtyń qolynda Atlantıka men Amerıkanyń atlantıkalyq jaǵalaýynyń (Grenlandııadan bastap, Antarktıdaǵa deıingi aralyq) egjeı-tegjeıli kartasy bolǵan. Bul málimetter san ǵasyr jasyrýly jatqan, aqyrynda belgili bir adamdar kóshpelilerdiń qarymy jetpeıtin jańa joldar, jańa jerler ashý kerek dep sheshkende, tyǵýly jatqan jerinen jaryqqa shyǵarylǵan. Jańa Dúnıeniń (Novyı Svet) «ashylýy» álemniń qupııa bıleýshileriniń ámirin kúsheıtti, baılyǵyn kóbeıtti. Biraq Jańa Dúnıeniń baıyrǵy turǵyndary úshin genoıd, qorlyq pen quldyq, tonaý men talaýdyń zamany keldi.

Dáýir sońyndaǵy kóshpeli rýh.

Ket-Buǵanyń jalǵyz balasy Batyl esimdi oǵlan, ákesi Palestına joryǵynda júrgen kezde, jumbaq ólimmen ólgen. Ulynyń ólgenin estigen Ket-Buǵa «Synǵan Buǵy» degen qaıǵyly kúı shyǵarypty. Biz úshin bul tragedııanyń aýyzeki dástúrde qalaı ınterpretaııalanǵandyǵy qyzǵylyqty. «Synǵan Buǵy» kúıiniń ańyzy tómendegideı: saharaǵa áldebir elden saýda kerýeni keledi. Kerýende aıdaı sulý bir qyz bar eken. Batyl sony kórip qumarlanady. Qyz, keshke ózenniń boıyndaǵy qamys ishinde kezdeseıik deıdi. Bul qyz sý eli patshasynyń qyzy eken, jigitti sý astyna súırep ketpek bolady. Biraq jigit qatty qarsylyq qylady, aqyrynda qyz ony qapııada sadaqpen atyp óltiredi. Qaıǵyly habardy Ket-Buǵa Mysyr ámiriniń saraıynda masattanyp otyrǵanda estipti.

Ańyz osydan 7 ǵasyr buryn bolǵan oqıǵany qalaı taldaǵanymen qyzyqty. Buǵy – gıperboreılik, solıarlik sımvol, «Synǵan Buǵy» – satqyndyqtyń saldarynan sý eli Atlantıdanyń saýdagerlerinen jeńilgen kóshpeli órkenıet. Ańyz boıynsha Shyńǵys han Mysyrda júrgen qolbasshysyna qaraly habar jiberedi. Shyńǵys hannyń janynda júrgen jyraý – basqa Ket-Buǵa. Biraq ańyzdyq sımvoldyń maǵynasy shyn ómirdiń usaq-túıek derekterinen ústem tur. Ańyz kóshpeli órkenıettiń kúıregenin, qaharman ǵasyrdyń kúniniń batqanyn, sakraldik qundylyqtardyń endigi jerde bolashaǵy joq ekenin baıan etedi. Alaıda, ańyzdyń aıaǵynda ádiletten úmit paıda bolady: Shyńǵys han sý eliniń saýdagerlerine qyzdy alyp kelýdi jarlyq qylady da, basyn shabady.

«Osydan keıin degenimiz, osynyń saldarynan degen sóz emes» deıtin logıkalyq qaǵıda bar, ıaǵnı, ýaqyt aıasyndaǵy birizdilik áli sebep-saldarlyq baılanys emes. Kóptegen musylman avtorlar ortaǵasyrlyq ıslam órkenıetiniń óshýin mońǵol shapqynshylyǵynyń saldary dep esepteıdi. Olaı bolsa ondaǵan jyldarǵa sozylǵan kúızelisten keıin, ıslam memleketteri nege tazaryp, jasaryp-jańǵyryp dúnıege qaıta kelmedi, ıslam órkenıeti aıasyndaǵy saýda men  ıntellektýaldyq aıyrbas nege toqtap qaldy degen saýal týady. Kóshpeliler tarapynan bolatyn qaýipten boı tartqan sebepti, Jibek Jolynyń qupııa ámirshileri – bankırler, bul joldyń endi bolashaǵy joq dep sheshkendikten osylaı bolǵan joq pa eken? Bankırler, bul terrıtorııany álemdik aınalystan shyǵaryp tastaý kerek dep sheshti.

Islam álemi elıtasynyń, ásirese, Horezm bıleýshileriniń kúnási mońǵoldardan eshbir kem emes, sebebi olar Paıǵambardyń aıtyp ketken ósıetin buzdy, kóshpeli halyqtardyń ary men ojdanyn taptamaq boldy. Kim biledi, bul ósıet aıaǵyna deıin oryndalǵanda ıslam dúnıesi men kóshpeliler bir-birimen uǵynysýǵa múmkindik alar ma edi, ortaq jaýǵa birge tize qosyp shabar ma edi. Bir kezde kóshpeliler jaıynda «qysas áfsanany» oılap shyǵarǵandar, endi sol úrdisti paıdalanyp ıslam terrorızmi men fýndamentalızminiń qubyjyq beınesin somdap jatyr.

Bolǵan tarıhtyń sakraldik sebepterin anyqtaýǵa óresi jetpegendikten máseleni birjaqty ǵana qoıatyn keleńsiz dıskýssııalar aqyrsońynda ultty rýlyq-taıpalyq jikke bólip tynady. Árıne, Otyrardyń bıik mádenıetine, ony qorǵaǵandardyń erligine bas ımeý múmkin emes, biraq álemde eshkim teń kelmegen mońǵoldardy toqtatqan Bıbarys mamlıýkteriniń erligi odan da asqan. Olar kóshpelige kóshpeli ǵana teń keletinin dáleldedi. Qypshaq mamlıýkteri ózderin, ózderiniń jańa otanyn jáne búkil musylman órkenıetin mońǵoldardan da, eýropalyq krestshilerden de qorǵady. Tarıh shartty raıda jazylmaıdy, biraq, bizdiń babalarymyz, saharanyń arys uldary bir-birimen tize qosyp ortaq múdde úshin kúresse qalaı bolar edi degen oı sanaǵa eriksiz uıalaıdy…

Paıǵambardyń áskerin alqaǵan, kóshpeli májúsı arabtardy az ýaqytta jarty dúnıeniń bıligine jetkizgen Rýh mońǵol túmenderinen de alqaǵan. Buny moıyndamaǵan adam genoteızmge nemese dýalızmge urynar edi (qazaqtyń bir fılosofy qııaldap otyryp, «Alla – arabtardyń egregory, al Táńiri – túrikerdiń egregory» degen «tujyrymǵa» da jetipti ǵoı).

Tarıh jaıynda tolǵanǵanda, biz babalarymyzdyń basqa dúnıede ómir súrgenin, jáne bizden aıyrymy kóp, basqa adamdar bolǵandyǵyn umytpaýymyz kerek. Jaýynger jolymen júrgen adam úshin ómir men ólimniń maǵynasy múldem basqa edi. Ol er bolyp kezdesken jaýdy qurmettegen, sebebi, ózi teńdes ermen beldesken jaýynger rýhanı órge shyǵar edi, óz ózinen asar edi. HH ǵasyrdaǵy teńdesi joq nomadolog L.Gýmılevtiń ózi, Jámúke men Temirsheniń (bolashaq Shyńǵys hannyń) jaýlyq-dostyǵyn túsinbegen kúıi ketti. Jámúke únemi óziniń andasyna qarsy basqa taıpalardyń kúresin uıymdastyryp, ony ózi basqaryp otyrǵan. Biraq jeńiske, bılikke bir qadam qalǵan sheshýshi sátte ol Temirsheni  bosatyp qoıa beretin bolǵan, tipti onyń bıliginiń kúsheıýine yqpal etip otyrǵan. Aqyrsońynda uly han dep tanylǵan Shyńǵys óziniń andasyn ólimge kesti.

Kóptegen zertteýshiler bul hıkaıany paıymdamaq áreketinde, Jámúke Temirsheniń jaý arasynda júrgen qupııa jansyzy, ýaqyty kelgende rahmeti joq qatygez Shyńǵys han óziniń andasyn óltirýge buıyrdy, sebebi ony endigi jerde jansyz etip ustaýdyń máni joq, al ordada keńesshi bolyp otyrsa jeńimpaz ámirshige kóleńkesi túse berer edi degen qorytyndyǵa kelgen. Bul ınterpretaııa, ótken zaman qaharmandarynyń is-áreketin búgingi ólshemmen ólshegende qalaı ońaı qatelesýge bolatynyn kórsetedi. Kóshpeliler er bolǵan jaýdy jaı ǵana qurmettemegen, olar er bolyp kezdesken dushpannyń qolynan ólgen jaýynger dúnıege qaıyra kelgende, alǵashynda qyrshyn ketken Rýh burynǵydan da bıik órge shyǵady dep eseptegen. Sondyqtan, kóshpeli etıkanyń ezoretıkalyq deńgeıdegi ımperatıvi «Jaýyńnyń er bolǵanyn tile, jaýyńdy er qylyp tárbıele, ólseń er qolynan ól, er qolynan ólgen – eń bıik abyroı» degendi ýaǵyzdaıdy. Mine Jámúkeniń áreketi – osynyń aıǵaǵy. Ol, mońǵol shejiresi jetkizgendeı, Shyńǵys hannyń qolynan ólim tilegende – shyn júrekten tilegen.

Jaýyngerdiń keýdesinde aqynjúrek týlaı soqqan ýaqyt, saıyn saharanyń dúbirli dáýreni yqylym ǵasyrda, kóz jetpeıtin alysta, basqa dúnıede qaldy.

Sáıgúlik pen naızanyń ornyn bank esepshoty men ot qarý basatyn zamannyń kele jatqanyń túısingen qazaqtyń ulttyq elıtasy, «Iasanyń» ósıetine kereǵar, otyryqshylyq ómir saltyna, jer óńdeýge kóshý kerek ekenin túısindi. Qazaqtyń sońǵy uly hany Ábilmansur – Abylaı – Ábil – Aveldiń bul, jańa dúnıe, jańa tártiptiń talabynan týyndaǵan pragmatıkalyq josparlardy oryndaı almaı armanda ketýinde sımvolyq maǵyna bar. Aǵyny qatty tarıh qazaqtyń jolyn kesti, han armany oryndalmady. Qazaq jerindegi jańa qala, jańa mádenıet múldem basqa sebepterden óristedi…

Kóshpeli rýh tym názik sýbstanııa, ony tas qabyrǵada ustap otyrý múmkin emes. Artqa, ótken zamanǵa, óz bolmysymyzdyń bastaýyna kóz tikken biz, ózimiz túsine almaıtyn Ulylyqty, Danalyq pen Qasıet-Qıeni emis-emis qana sezgendeı bolamyz.

Sońǵy jyraýlardyń óleń joldary kóńilimizde, júregimizde, uly dúnıemen, bizge jat bolyp kelmeske ketken dúnıemen qoshtasýymyzdyń qamryqty, qasiretti kúıindeı bolyp shertiledi. Jasandy dúnıeniń jasandy nurynyń astynda kún keship jatqan bizge tek Tózim men Senim ǵana buıyrypty.

Derekkóz: www.otuken.kz