Ótkende Amerıkada turatyn dosymmen sóz barysynda anany - mynany surasyp biraz áńgimelestik.
Amerıka halqynyń mentalıteti týraly sóz bolǵanda muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy dosym bylaı dedi;
"Bulardyń ár salada myqty mamandary, qasqyr tirlikpen ómir súretin qasqyrlary bar árıne, uly Amerıkany qurap shyqqan solar ǵoı, biraq bulardyń buqara qara halqy óte qarapaıym, kishipeıil jáne tárbıeli bolyp keledi. Bir ǵana mysal, sen bulardyń kóshede ketip bara jatqan adamynan birdeńe surasań, ol saǵan jymııa qarap jaýap qatady. Iyǵymen qaǵyp ketse de, keshirim surap izet uryp jatady. Qashan kórseń de kózderi kúlimdep ezýleri jymıyp turady. Sosyn qashanda elp etip saǵan qamqorlyq jasap, qol úshin tıgizýge daıar aqjarqyn bop keledi, keremet tipti, bul Amerıkań naǵyz qaıyrymdylyq ordasy sııaqty. Al ana bizdiń postsovettik elderde bireý bireýge jymııa qarasa, ondaǵy adamdar "bul maǵan kúlip tur ma" dep yńǵaısyzdanyp, qorlanýy múmkin. Bundaıdy túsinbeıdi. Jalpy, orysqa qatysty elderdegi adamdardyń qabaqtary qatýly, tońq ete qalýǵa daıyn yzaly, baqytsyz bolady aý deımin, bul shamasy olarǵa orystan juqqan.
Biraq bizdiń babalarymyz - baıaǵynyń qazaǵy tap osy amerıkandyqtar sııaqty ashyq, aqjarqyn, izetti bolǵan, biz de buryn osyndaı bolǵanbyz" dep kúrsinedi dosym.
Onyń bul sóziniń jany bar. Rasynda biz - qazaqstandyq qazaqtar syrttaı salqynqandy, sýyqtaý halyqpyz ǵoı jalpy. Buny ásirese elge syrtta qaımaǵy buzylmaı qazaqshylyǵy saqtalyp ańqyldap kelip jatatyn oralmandar jaqsy ańǵarady. Bizden baıaǵy darqandyq, keńdik, ashyqtyq degen qasıetter ketkeli qashan.
Baıaǵynyń qazaǵynyń jóni bólek.
13 ǵasyrdaǵy qazaq jerine at basyn tirep, Batýdyń qabyldaýynda bolǵan Rım papasynyń ókili Plano Karpını óz jazbalarynda bylaı deıdi;
"Bul halyq óz bıleýshilerine, o dúnıelik bolǵan babalarynyń aldynda, el bılegen tulǵalaryna óte adal bolyp keledi, bularda jalǵan sóılep, ótirik aıtý degen joq. Bul halyqtyń arasynda ózara aıtys - tartys degen bolmaıdy.Urlyq - qarlyq degen nárse bularda atymen joq, sondyqtan bolar, bulardyń esikterine ómiri qulyp salynbaıdy. Bulardyń tipti maly adasyp basqa qoraǵa kirip ketse de, onyń ıesi adasqan maldy qaıta aıdap keledi. Jalpy bulardyń aýyzbirligi, yntymaǵy óte berik jáne taýqymetke shydamdy, jolda ashqursaq júrse de júzinen kúlkisi ketpeıtin darqan, aqjarqyn halyq" deıdi.
Qazaqtar san ǵasyr osylaı ómir súrgen eken, ana sovet zamanynda da esigin qulyptaýdy bilmepti.
Endi bul, qýlyq - sumdyq, mansapqorlyq, ekijúzdilik, qylmys, dúnıeqońyzdyq, t.b basqa jaman qasıetter bizdiń boıymyzǵa qaıdan daryǵan eken?
Bolys boldym minekı,
Bar malymdy shyǵyndap.
Túıede qom, atta jal
Qalmady elge tyǵyndap.
Sóıtse - daǵy elimdi
Ustaı almadym myǵymdap.
Kúshtilerim sóz aıtsa,
Bas ızeımin shybyndap.
Álsizdiń sózin salǵyrtsyp,
Shala uǵamyn qyryndap.
Syıaz bar dese júregim
Ornyqpaıdy sýyldap.
Syrtqylarǵa syr bermeı,
Qur kúlemin jymyńdap dep Abaı 19 ǵasyrdaǵy orys otarshyldarynyń qazaqtan shyqqan qyzmetkerlerin sýretteıdi.
20 ǵasyrdyń basynda Júsipbek (Aımaýyt) bylaı deıdi;
Kórshimiz orysty alaıyq. Bulardyń qara halqy nadan boldy. Oqyǵany ult qamyn oılaǵan joq, qyzyqqa, shenge, dárejege salynyp, bas paıdasynan ózgeni eskergen joq. Sheneýnigi ózi qoja, ózi tóre bolyp, qara halyqty mensinbedi, jan esebinde kórmedi.
"Orys shkóliniń tárbıesi de oqyǵandardy ultshyldyq, kishpeıildilik, taza júrekti qyzmetkerlikke artyq áser bermeıdi. Orys balalary ult degendi kóp eskermeıdi, kóbi ózimshil, maqtanshaq, tákappar keledi. Olarda jaqsy minez shamaly, al qyzmetke kirgeli kórgeni – Nıkolaıdyń jadaǵaı sheneýnikteri. Olardyń kóretin rahaty: jaqsy kıim, jaqsy tamaq, troıka arǵymaq, kataıtsa, sekektetken «madmazel» (áıel). Májilisi – araq, qarta, bıllıard, saltanat, aıbar: «Taqsyr-eke! Gospodın!», shulǵyǵan, shoqynǵan qara jurt, mini, bulardan alǵan tárbıeniń túri osy sııaqty".....
P.S. Ókinishke oraı jaratylysy osyndaı adamdar keıin bizge bolshevıktik Qazaq SSR i degen otar memleket quryp berdi, qyzyldar halyqtyń psıhologııasyna, salt - sanasyna áser ete otyryp búgingi dúbarany týdyrdy, biz áli kúnge sheıin osy qalypta sol otarshyldar memleketiniń rýhanı, ıdeologııalyq, tabıǵı izbasarymyz
Oljas Ábil
"Adyrna" ulttyq portaly
