Kezbeden kelgen kesir

Ekeýiniń atasy eki basqa

Aldymen asteroıd pen meteorıtti ajyrata bilý kerek. Iá, astronomdar olardyń tegi men qozǵalysy eki basqa deıdi.

Meteorıtter – Qus jolyndaǵy juldyzdardyń synyǵy, ǵarysh kezbeleri. Sany joq. Kún júıesine qashan, qalaı kiredi jáne shyǵady eshkimge málim emes.

Jerge negizinen meteorıtter qulap jatady. Olar túrli mýzeılerde tur. Keıbiri kádimgi tas sııaqty, keıbiri temirge uqsaıdy.

Al asteroıdterdiń Kún júıesinde óz orny bar. Árbiri sary alypty óz orbıtasymen aınalyp júredi. Bular iri planeta jarylǵanda paıda bolǵan. Sondyqtan keıde olardy "shaǵyn planeta" dep ataıdy. Mars, Sholpanmen salystyrǵanda qýyrshaqtaı ǵana. Eń iri asteroıd ereranyń kólemi kóldeneńinen 770 shaqyrym eken.

Asteroıdterdiń bári tizimde. Jerge qaısynyń qashan jaqyndap,teleskoppen tabylmas alysqa qaı kezde ketedi, onyń esebi shyǵarylǵan. Mamandar qaýiptileriniń orbıtasyn qalaı ózgertýge bolaryna deıin oılap qoıǵan.

Al "ǵarysh kezbeleri" atanǵan meteorıtter tosynnan tap bolmaq. Jıi-jıi kelip jatady. Qazaqtyń "aqqan juldyz" deıtini – osylar. Kóbi atmosferaǵa ilikken kezde janyp ketedi. Janbaǵany Jerge qulap, qaı tusqa tússe, sonyń atymen atalyp, tarıhta qalady.

Qonaqqa kelgen "hondrıtter"

2019 jyldyń alǵashqy toqsanynda meteorıtke qatysty eki aqparat estidik. Birinshisi byltyr 18 jeltoqsanda Qazaqstan jurty táýelsizdik toıyn toılap jatqanda Kamchatka túbeginen árirekte jarylǵanyn der kezinde bilmeppiz. Ony estimegenimizge merekeniń esh qatysy joq, adamzattyń kóp bóligi beıhabar qalypty.

Oqys oqıǵany Amerıka Qurama Shtattarynyń Ulttyq ǵarysh agenttigi – NASA tirkegen. Úsh aı anyq-qanyǵyna jetý úshin jasyryn ustaǵan. Taza meteorıt ekeni anyqtalǵan soń, taǵy da Qazaqstanda toı bolyp jatqan (bul joly dástúrli Naýryz) tusta jarııa etti.

Álgi pále Jer atmosferasyna sekýndyna 32 shaqyrym jyldamdyqpen kılikken. Sóıtip Berıng teńizi ústinde 23,6 shaqyrym bıikte jarylǵan. Ony AQSh-tyń jasandy Jer serikteri fotoǵa túsirgen. Sosyn Japonııanyń Hımavarı apparaty tirkegen. Eseptep kórse, jarylys kúshi 173 kılotonna kórinedi, bul degenińiz – Hırosımaǵa tastalǵan atom bombasynan 10 ese qýatty.

Osy aqparatty estigen reseılik ǵalymdar jer tepkilep jatyr. "Bizdiń aýmaǵymyzǵa jaqyn tusta qýatty jarylys bolyp, kókten meteorıt túsedi, sony eshkim estimeıdi, bul qalaı?" degen syńaıda. Demek, bul el áskerı barlaý salasynda AQSh-tan qalyp qoıǵanyn moıyndaıtyn shyǵar.

Munyń aldynda taǵy bir aqparat jetti. Oqıǵa Kamchatka meteorıtinen keıin boldy, biraq der kezinde búkil adamzat qulaǵdar etildi. 2019 jyldyń aqpan aıynda Kýbanyń tóbesine kútpegen aspan qonaǵy jaryldy. Alaqandaı aralǵa kóktiń tasy burshaqtaı jaýdy.

Bul eldiń geofızıka ınstıtýty meteorıt qulaǵan tustaǵy qaldyqtardy jınaǵan. Eń úlkeniniń uzyndyǵy – 11 santımetr ǵana. Quramynda temir, nıkel, jáne magnıı sılıkaty bar. Mundaı quramdy ǵalymdar "hondrıt" dep ataıdy.

Meteorıttiń eń kóbi – hondrıtter. Kýbaǵa qulaǵany bir zamanda qazaq dalasyna túsken aspan qonaǵynan áldeqaıda kishi ǵoı.

Taskeskenge túsken tas

Taskesken óńiriniń qyrandar meken etken Aqsháýli taýynyń baýraıyna 1840 jyly 9 mamyr kúni top etip kókten tas túsedi. "Top etti" deýimiz jaı sóz, ysqyryp-pysqyryp, qaınap-tútindetip qulaǵan. Mal baǵyp, jer jyrtyp júrgen momyn qazaqtar qatty shoshypty.

Ol kezde zymyran, ushaq jasalmaǵan. Jergilikti qazaqtar aldymen Allaǵa syıynady. Sosyn tútindep qulaǵan páleniń aqyryn kútedi. Anada endi qımyl, qozǵalys joq. Jarty saǵattan soń jıylǵan jurt tas qulaǵan jerge baspalap jaqyndasa, oshaq ornyndaı shuqyr qalypty. Táýekelge bel býyp, ony qazǵanda jarty qulash tereńdikten tas shyǵady. Kókten túskendikten salmaǵy jerdegiden aýyr eken. Boıy áli sýymapty.

O toba, orystyń da aralaspaıtyn tusy joq, sol ýaqytta semeılik kópes Samsonov aına-taraqty, shaı-shaqpaqty el ishindegi jún-jurqa, teri-tersekke aıyrbastaýǵa kelipti. Qazaq qashan tastyń qadirin bilgen, kókten túskenin kóre tura ony kópeske ustatyp jibergen. Ol tusta árbir kópes – jaı saýdager emes, alystaǵy aq patshanyń tyńshysy, kózi men qulaǵy. Samsonov dereý qundy zatty qundaqtap, alystaǵy Peterborǵa jiberedi. Ondaǵy ǵalymdar aldymen "Qaraqol meteorıti" dep ataıdy. Turqyn ólshep, quramyn anyqtaıdy. Salmaǵy 2 keli 765 gramm tartady. Aınaldyra ólshese syrtynan 45 santımetr.

Quramy nıkel aralasqan temirden turady. Sol baıaǵy "hondrıttiń" ózi. Salmaǵynyń jaı tastan aýyrlyǵy sodan. Jerge ushyp kelgen jaǵy úshkir kórinedi.

Sonymen "Qaraqol meteorıti" Reseıdiń ǵylymı oljasyna aınaldy. Ádepki kórinis. Aqsaq Temir qashatqan, Sátbaev tapqan tas solaı áketilgen. 1924 jyly Geografııalyq qoǵamnyń Semeıdegi bólimshesi sońynan suraý salǵan eken. Lenıngrad bir jaǵynan bizdiń ǵalymdardy renjitpeýdi, ári meteorıtten aırylmaýdy oılap, onyń kóshirmesin jasap jiberipti. Toqsan jyl burynǵy kóshirme tastyń qaıda turǵany bizge belgisiz.

Endi joqtap júrgen eshkim baıqalmaıdy. Qanshama jyl buryn jazylǵan Saǵı Jıenbaevtyń óleńi ǵana Qaraqoldyń kók tasyn izdeıtindeı:

Qaraıdy aspan juldyzdaryn joǵaltqan,

Erteli-kesh kók júzinen kóp aqqan.

Qaraıdy kól aspan jaqqa eleńdep,

Qaraıdy ózen tolqyndaryn tonatqan.

Aspannan aǵyp túsken juldyzymyzdyń joǵalyp, tolqynymyzdyń tonalyp kelgeni ótirik pe?

Bizdiń dalamyzdaǵy jylt etkenge jarmasatyn Reseı ózine túsken kók tasyn tappaı sendeletini taǵy ras. Myna Kamchatkadaǵy aspan qonaǵyn kózden tas etip alǵany bólek áńgime, olar ataqty Tuńǵys turmaq, beridegi Chelıabi meteorıtin quıryǵynan ustaı almaı qapy qalǵan.

Shubarkóldegi kóktiń shortany

2013 jylǵy 15 aqpanda jergilikti ýaqyt tańǵy 9 saǵat 20 mınýtta Qostanaı aspanynan quldılap, Reseıdiń Chelıabi oblysyna meteorıt qulady. Qulardan buryn Amerıka Qurama Shtattary Ulttyq ǵarysh agenttiginiń esebinshe 20 shaqyrym bıiktikte jaryldy. Jarylys bolǵan jer men aspan óziniki deıtin Reseı Ǵalym akademııasy "joq, 10 shaqyrymnan joǵaryda boldy" depti. Ne qylsa da Jerge jaqyndaǵanda turqy 17 metr, salmaǵy 10 myń tonna eken. Aspanda jarylǵany abyroı bolǵan. Myna salmaq, ana joıqyn jyldamdyqpen Jerdi soqqanda, Chelıabińiz ne, Qostanaıdyń ózi selkildep keter me edi?!

Jarylǵandaǵy synyqtardyń úlkeni Shubarkól atty kóldiń ústine qulady. Qalyń muzdyń kıiz úıdeı aýmaǵyn oıyp jibergen. Ony súńgýirler izdep tappady.

Jarylys saldarynan Chelıabi qalasy men oblysyna aıtarlyqtaı shyǵyn keldi. Úılerdiń myńdaǵan terezesi shaǵylǵan, birqatar ǵımarat shatynap, birer jerde qabyrǵalary qulady. Áınek jaralanǵan, qabyrǵaǵa soǵylǵan, esikke qysylǵan júzdegen adam aýrýhanaǵa tústi.

Sol tusta aspan álemin qas qaqpaı ańdıtyn ǵalymdardyń kútkeni basqa edi: 2013 jylǵy aqpannyń 16-synda "2012 DA14" ataýly asteroıd Jerden 34 myń shaqyrymda ótip ketýi kerek. Ǵarysh ólsheminen óte jaqyn. Bir-birine tımeı, janasyp qana ótetin avtokólikter sııaqty. Jerdiń júrisi shabandaý, anaý basyp ozýy kerek. Salmaǵy 130 myń tonna, aýqymy 40 metrdeı. Sóıtip, "2012 DA14" atty asterıodtan aman qutylýdy oılap otyrǵanda meteorıt kelip soǵysty. Abyroı bolǵanda, bul kishirek kórinedi.

Aqqan juldyzdyń jyldamdyǵy – eger, ol Jerdi sońynan qýyp jetse sekýndyna 10-11 shaqyrym. Al eger Jerdiń aınalýyna qarsy jaqtan ushyp kelse, jyldamdyǵy sekýndyna 60-70 shaqyrym bolmaq. Shubatylǵan tútini Qostanaı dalasyna anyq kóringen myna meteorıttiń Jerdi qýa jetkendegi jyldamdyǵy sekýndyna 15 shaqyrym eken. "Mynaý" dep nusqap jatý da artyq, aspan denelerin zertteýshiler oǵan "Shubarkól meteorıti" degen resmı at qoıdy.

Ýral federaldy ýnıversıtetiniń professory, Reseı Ǵylym akademııasy meteorıtter jónindegi komıtetiniń múshesi Vıktor Grohovskııdiń pikirinshe, Kamchatka ústinde jarylǵan meteorıt – alty jyl burynǵy Chelıabiden keıingi qýattysy. Kúshi shamamen alǵashqysynyń 40 paıyzyna teń.

– Aýqymy on metrge deıin jetetin aspan denelerinen qoryqpaý kerek. Bul – jıi bolatyn qubylys, – deıdi professor. – Jer úlken ǵoı, únemi bizdiń basymyzǵa túse bermeıdi. Al Kamchatkadaǵy meteorıtti nege ańdamaı qaldyq desek, jasandy Jer serikterimiz ol kezde jaǵalaýdan alysta turdy. Ári aspandy qalyń bult torlaǵan eken.

Iá, professor aıtqandaı, Jer úlken. Sodan ba, beridegi meteorıt soqqysynan qazaq dalasy aman. Biraq bir zamandarda munda dáý aspan denesi qulaǵan. Qazir ol jer – qazyna izdeýshilerdiń qyzyǵatyn núktesi.

Shalǵaı taýdaǵy shashyrandy

Qazaq dalasyndaǵy "Yrǵyz" meteorıti týraly aýyz ádebıetinen esh derek tappaısyz. Qazaǵyńyz ne, áli adamzat jaratylmaǵan kezde, osydan mıllıon jyl buryn qulaǵan ǵoı. Qazaqtyń qolynan kelgeni – japan daladaǵy jańǵyz taýdy Jamanshyń ataǵany. Biraq, sonyń baýraıynda qandaı ǵajaıyp oqıǵa bolǵanyn bilmegen.

1937-39 jyldary Keńes Odaǵy aldaǵy soǵysqa daıyndalǵanda qazaq jeriniń ár túpkirin shuqylap, ken kózderin izdestirgen. Sonda A. Ianshın, V. Vahrameev bastaǵan geologtar Jamanshyńnyń astynda kerek metall joq, al betinde ǵylymǵa túsiniksiz qubylystar ótkenin anyqtaıdy. Soǵysqa daıyndalyp, qorǵasyn, myrysh, temir, margane jáne basqa kerek metaldardy izdegen elde bul aqparatqa eshkim kóńil bólmegen.

Tek jeńisten keıin máskeýlik ǵalymdar Jamanshyń óńirine aınalyp soqty. Munda erekshe tústi tas pen áınek kezdesedi. Ony Petr Florenskıı degen ǵalym zerttedi. Ol Jamanshyńnyń túbindegi oıpat meteorıt qulaǵandaǵy jarylystan paıda bolǵanyn dáleldedi. Álgi erekshe tasqa "jamanshıt", áınekke "ırgızıt" degen ataý berdi.

1989 jyly KSRO Ǵylym akademııasy AQSh pen Kanada, Germanııa men Franııa ǵalymdarynan quralǵan halyqaralyq ekspedıııa uıymdastyrdy. Jamanshyń aty alǵash álemge estildi. Ony ǵylymı aınalysqa túsirýge bir sapar azdyq etti. Odan Keńes Odaǵy ydyrady. Qazaqstan bolsa ǵylymǵa emes, saýdaǵa bet burǵan. Bul óńir osylaı túpkilikti zertteýdi kútip qala berdi.

"Yrǵyz" meteorıtiniń balqyǵan synyqtary uzyndyǵy men eni birdeı jeti shaqyrymdyq sharshy alapqa shashyraǵan. Negizgi denesi jer astyna kirip ketken. Sodan paıda bolǵan oıpat ushaq arqyly qaraǵanda anyq baıqalady. Bir shetinen kelesi sheti jarty shaqyrymdyq bul shuńǵymaǵa qandaı úlken meteorıt túskenin kózge elestetýge bolar.

Kóktiń tasy túskendegi jarylys Semeıde synalǵan atom bombalarynan mıllıon ese qýatty bolǵan. Aınalaǵa usaq ushqyndar shashyraǵan. Keıin sýyǵanda "jamanshıt", "ırgızıt" atalatyn tasqa aınaldy. Kórki erekshe. Dańqy Máskeý asyp, Eýropaǵa jetti. Ádemiliginen basqa, túrli aýrýlarǵa em. Lıtoterapııa úshin satylady.

Ǵalymdar nazarynan áli de tys qalǵanymen bul óńirden mıllıon jyl burynǵy jarylysta paıda bolǵan ushqyndardyń jasýyn izdegen pysyqaılar jaz aılarynda jetkilikti.

Ár aımaqtaǵy ájimder

Jerge qanshama meteorıt qulaǵanyn eshkim sanaı almaıdy. Al tabylǵandardyń arasyndaǵy eń úlkeni Goba dep atalǵan. Salmaǵy 66 tonna, kólemi 9 tekshemetr. Bul meteorıt Afrıkadaǵy Namıbııa aýmaǵyna buǵan 80 myń jyl buryn túsken. Ony 1920 jyly jer óńdep júrgen bir sharýa tapty.

Kádimgi kisiniń ústine qulaǵan kók tasy da bar. Ol oqıǵa 1954 jyly AQSh-tyń Alabama aımaǵynda tirkeldi. Salmaǵy 4 keli bolatyn meeteorıt úıdiń shatyry men tóbesin tesip, esi shyqqan áıeldiń qoly men jambasyn janap ótken.

Sol Amerıkaǵa barǵanymyzda úndisterdiń tutas taıpasyn bir meteorıttiń joq qylǵany jaıynda estigenbiz. Soltústik Karolına ýnıversıtetiniń ǵalymdary 13 myń jyl buryn osynda úlken aspan denesi jarylǵan dep tujyrǵan. Sodan aımaqty mekendeıtin janýarlar men úndister qyrylypty. Keıin "Klovıs" atalatyn mádenıet osy aspan kezbesiniń kesirinen joq boldy.

Aıtpaqshy, "Arızon meteorıti" she? Ol qulaǵanda paıda bolǵan shuńqyrdyń aýmaǵy at shaptyrym. Ǵalymdar eseptegende dıametri 1, 2 shaqyrym bolǵan. Oǵan metall tektes meteorıt 49 myń jyl buryn túsken. Denıel Berrındjer degen geolog usaq shashyrandylaryn tapqan da, eń úlkeni jer astyna kirip ketti dep tujyrǵan. Ony qazyp shyǵý úshin bar aqshasyn shashyp Arızon kraterin satyp alypty. Báribir qymbat metall tabylmady, esesine Berrındjer otbasy oǵan túrli átkenshekter ornatyp, týrıstik ortalyqqa aınaldyrdy.

Osy HHI ǵasyrda Perýdiń Bolıvııamen shektes Tıtıkaka kóliniń jaǵasyna qulaǵan meteorıttiń daýy kóp boldy. Odan 600-deı adam zardap shekken. 15 metrlik shuqanaq paıda bolǵan. Jaqyndap barǵandardyń bastary aýyryp, qusa bastaǵan. Sodan baryp "bul – meteorıt emes, AQSh-tyń qulaǵan ıadrolyq zymyrany" degen sóz taraıdy.

Dereý ǵalymdar zertteýge keledi. Betterin tumshalap, qoldaryna qolǵap kıgenmen, olardyń da keńsirikteri kúıip, tamaqtary qarlyǵady. Shuqanaqqa tolyp qalǵan sýdy ishken buqa aram qatady. Aqyr-aıaǵynda Perý geofızıka ınstıtýtynyń ǵalymdary "bul – aýmaǵy bir metrdeı tas meteorıt" dep tujyrǵan.

Jerden tabylǵan aspan denesinen bireý zardap shekse, bireý paıda túsiredi. Chılıdiń Ien Hatchıon degen kásipkeri ishine 7 santımetrlik meteorıt salyp, bir bóshke sharap ashytqan. Babyna kelgende bótelkelerge quıǵan. Onda meteorıttiń Iýpıter men Marstyń arasyndaǵy asteroıdter beldeýinen qańǵyryp kelip Jerge tap bolǵanyn jazyp qoıǵan. Baǵasy sodan aspandap tur.

Araq-sharapqa zaýqy joq Túrkimenstanǵa 1998 jylǵy 20 maýsymda meteorıt tústi. Kóne Úrgenish aýdanyndaǵy Zaman aýylynyń irgesine. Aldymen Tashaýyz qalasynyń turǵyndary baıqaǵan. Oǵan deıin Jezqazǵan, Aral qalalarynyń ústinen ótken. Sol baıaǵy qatty ysqyryq. Aýany qaq aıyrǵan jarylys.

Dereý áskerı adamdar habardar etildi. Azamattyq qorǵanys qyzmeti ólshegende radıaııalyq ahýal qalypty eken. Mına izdegishti iske qosqanda úsh jarym metr tereńdikte bir zattyń jatqany anyqtaldy. Aldymen áldeqalaı túse qalǵan bomba ma dep qorqady. Sosyn shuqyrdy qazǵanda meteorıt shyǵady. Uzyndyǵy – 72, eni – 81, bıiktigi – 48 santımetr bolypty. Biraq óte aýyr, 820 keli tartady. Aınaladan usaq shashyrandylar shyǵady. Olardyń jıyntyq salmaǵy 40 keliden asady. Ashǵabad ǵalymdary jarydy da qaldy. Bas aman, ári úlken ǵylymı oljaǵa keneldi.

Qaraqol meteorıti sııaqty qoldy bolǵan joq. Jamanshyń sııaqty negizgi kesegi taptyrmaı turǵan joq. Táýelsiz Túrkimenniń taǵy bir salada bizden ozyp shyqqany talassyz.

Qaınar Oljaı 

informBIýRO