Ūlttyq biologiia men biotehnologiia ǧylymynyŋ kielı oşaǧy, ainalaŋdy jıtı tanu jolyndaǧy ılım-bılımnıŋ artyn arnasyna ainalǧan qara şaŋyraǧymyzdaǧy Biologiia jäne biotehnologiia fakultetınıŋ ǧimaratyn betkeige bır azamat keledı. Şiraq jürısıne, nyq basqan senımdı qadamdary men azamattyq bolmysy biık tūlǧasyna qarap erıksız taŋdanasyŋ. Alystan qarap-aq, besıkke bölengen kezeŋınen-aq boiynda bıtken qazaqy bolmysty aiqyn aŋǧarasyŋ. Tūmsa tabiǧattyŋ kielı ortasy tärbielep, ata ösietı, ana äldiı ǧylymǧa qanattandyrǧan tūlǧanyŋ önegelı ömır jolyna erıksız üŋılgıŋ keledı. Nazar salyp körgenımızde erekşe eŋbek joly, qajyr men qairat tūtastyrǧan ǧylymdaǧy tabandylyǧy bızdı erekşe taŋdaldyrdy. Onyŋ ömır joly, rasymen, önegege toly ǧūmyr kezeŋderı kez kelgen şäkırt pen ūstazdy täntı etpei qoimaidy. Sebebı, tabiǧatpen tıldesıp, ömırın örelı örnektegen ūstaz, taǧdyry taǧlymǧa toly tūlǧa – Bolathan Zaiada Qazyhanūlynyŋ ömırbaianynda jarqyn jetıstık pen eŋbekşıl qyzmettıŋ qyzyǧy men şyjyǧy jatyr.
Biologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Ūlttyq Ǧylym Akademiiasynyŋ korrespondent müşesı, Biologiia jäne biotehnologiia fakultetınıŋ dekany Zaiada Qazyhanūly el qūrmetıne bölenıp otyr. Qazaqtyŋ qaimaǧy būzylmaǧan kielı ortasynda talabyn ūştap, tabiǧattyŋ qūşaǧynda er jetken bala ǧalymnyŋ ömır örnekterı alǧaş 1989 jyly özgerıp sala berdı. Däl osy şaqta onyŋ ömırı men ǧylymi qyzmetınıŋ jaŋa kezeŋı bastaldy, onyŋ ǧylymi qyzyǧuşylyqtarynyŋ nysany anyqtalyp, onyŋ täuelsız ǧalym retınde qalyptasuyna yqpal ettı. Sodan da bolar, bolaşaǧyna köz salyp, ümıtın ükılegen ūstazdarynyŋ senımın aqtap, Zaiada Qazyhanūly ǧylymǧa degen maqsatty saparyn Mäskeude, KSRO Ǧylym Akademiiasynyŋ K.A. Timiriazev atyndaǧy «Ösımdıkter fiziologiiasy institutynan» bastaidy, onda 1989 jyldan 1990 jylǧa deiın algologtar men biotehnologtardyŋ tanymal mamandary b.ǧ.d., professor V.E. Semenenko, L.N. Soglin jäne M.G. Vladimirovanyŋ jetekşılıgımen zertteuşı-täjıribe jinaqtauşy bolyp qyzmet ıstedı. Elden jyraqta ılım jinap, ūlttyq biologiia ǧylymynyŋ damuyna qaitsem de ülesımdı qosamyn degen tegeurındı maqsat jas aspirantty odan ärmen qanattandyryp, ol ǧylymi äleuetı joǧary ortada şynyqty. Ūstazdarynyŋ qoldauy men şapaǧatyn sezınıp, ǧylymi jaŋalyqtardyŋ basynda jürdı. Leningrad memlekettık universitetınıŋ biotehnologiialyq ortalyǧynda 2 jyldyq taǧylymdamadan öttıp, professor, KSRO ǦA akademigı S.G. İnge-Vechtomov, b.ǧ.d., professor K.V. Kvitko, b.ǧ.d., professor B. V. Gromov, b.ǧ.k., professor A.S. Chunaev siiaqty tanymal reseilık ǧalymdarmen bır ortada zertteu jūmystaryn jürgızdı. Tyŋ baǧyttardaǧy talapty ızdenıster, ırgelı ǧylymnyŋ ışkı qyrtystaryna tereŋnen üŋılu, jasampazdyqqa, jaŋalyqqa qūmar köŋıl aŋsary özınıŋ nätijesın körsetıp, özınıŋ jasynan joǧary jetıstıkterge bastady. Jas bolsa da, jaŋa taqyryptarǧa tereŋnen boilaǧan talapty ǧalym eŋbegınıŋ körsetkışı sol kezdegı ırı jeŋıs – «KSRO-nyŋ mikrobaldyrlar daqyldary kolleksiialarynyŋ katalogy» jinaǧyna engızılgen hlorella mutantty ştamdaryn sipattau jäne sertifikattau sanatymen körınıs tapty. Ǧylymdaǧy sirek kezdesetın qūbylystardy jas ǧalym Zaiada Qazyhanūly tap basyp, sol kezderdegı biologiia salasyndaǧy būlyŋǧyr baǧyttarǧa säule syilady. Baiypty zertteudıŋ baǧdarynda Spirulina platensis mikrobaldyrlarynyŋ fotorezistenttı ştamyn alyp, onyŋ biologiialyq belsendı zattardyŋ öndıruşısı retındegı biotehnologiia salasyndaǧy maŋyzdylyǧyn aiqyndady. Taǧylymdama bolsa da, talap-talaiymen sol kezderden avtorlyq qoltaŋbasyn aiqyn tanytqan ǧalym ömır ötkelderıne nazar sala otyryp: «Būl men üşın qiyn, bıraq sonymen bırge baqytty kezeŋ boldy. Izdenıs pen ümıt uaqyty», - dep erekşe tebırenedı.
Tarihi otan, qasterlı atajūrtqa jetelegen arman-mūrat aǧysynyŋ quatymen Bolathan Zaiada Qazyhanūly 1991 jyly Qazaq elınıŋ qasiettı topyraǧyna aiaq basty. Onyŋ elımdı körkeituge qaitsem de at salysamyn degen ızgı mūrat tuǧan el topyraǧynda airyqşa köktep, el men jerdıŋ damu jolyna jūmsaldy. Alatau etegınde ornalasqan arman qala Almatydaǧy qyzmet ǧylym salasymen örbıp, Zaiada Qazyhanūly Qazaqstan Ūlttyq Jaratylystanu ǧylymdary akademiiasynyŋ akademigı, qazırgı uaqytta RMK «Mikrobiologiia jäne virusologiia instituty» bas direktory A.K. Sadanovtyŋ şapaǧatyna bölendı. Olardyŋ bırlesken ǧylymi jūmystarynyŋ nätijesınde Bolathan Qazyhanūlynyŋ jetekşılıgımen mikrobaldyrlardyŋ ekologiiasy boiynşa alǧaşqy kandidattyq dissertasiia qorǧaldy. Şäkırtın baulyǧan mereilı ūstaz märtebesı, ǧylymi ortanyŋ erekşe qoldauy Bolathan Qazyhanūlynyŋ taǧdyr torabyn Qazaqstan Ūlttyq Jaratylystanu ǧylymdary akademiiasynyŋ akademigı A.A. Jūbanovanyŋ jeteleuımen Qazaq Ūlttyq universitetınde tüiıstırdı. Qazaq ūlttyq universitetındegı biologiialyq zerthanalar, mol kıtap qory ǧalymnyŋ ǧylymi tegeurının jetıldırıp, onyŋ «bioälemındegı» altyn qazyqqa ainaldy. Zertteu nysanasyna döp tietın ǧylymi közqarasynyŋ arqasynda ūstazdyq baspaldaqqa aiaq basyp, sol kezderdegı Qazaqstan mikrobiologiiasyndaǧy tyŋ qatparlardyŋ bırı fototrofty mikroorganizmderdıŋ biotehnologiiasyn damytuǧa türen saldy. Osylaişa, Qazaqstanda alǧaş ret äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-nıŋ sol kezdegı mikrobiologiia kafedrasynda, B.K. Zaiadan fotobiotehnologiia zerthanasyn qūrdy, onyŋ bazasynda qazırgı uaqytta mikrobaldyrlar men sianobakteriialardyŋ molekuliarlyq-genetikalyq taksonomiiasy, mikrobaldyrlar biologiiasy men ekologiiasy, fototrofty mikroorganizmderdıŋ fiziologiiasy, biohimiiasy jäne biotehnologiiasy baǧyttary boiynşa ǧylymi zertteuler tabysty jürgızılıp keledı.
Joǧaryda atalǧan ǧylym jolyndaǧy soqpaqtar men jarqyn jetıstıkter, oqu-bılım sanatyndaǧy maŋyzdy tarihi datalar – Bolathan Zaiada Qazyhanūlyna tiesılı önegelı ömırdıŋ bır parasy ǧana. Ärqaşan berekelı ısterge bastamaşy ǧalym «Fototrofty mikroorganizmder, olardy biotehnologiia men bioenergetikada qoldanu» baǧyty boiynşa Qazaqstanda tūŋǧyş ǧylymi mektep qūrdy. Jasampaz mektep ırgesınde qazır äl-Farabi atyndaǧy QazŪU Biologiia jäne biotehnologiia mäselelerı ǧylymi-zertteu institutynyŋ biotehnologiia zerthanasy jūmys ısteidı. Osy zerthana bazasynda ǧalym mikrobaldyrlar men sianobakteriialardyŋ biologiiasy men biotehnologiiasyna arnalǧan QR BǦM jäne ŪǦA qarjylandyratyn 18 ǧylymi-zertteu jobasyna basşylyq jasady. Komandalyq ǧūmystardy tiımdı ūiymdastyra bılgen zertteuşı mekteptegı ǧylymi baǧyttardy biotehnologiialyq maŋyzdy faktorlaǧa orailastyra qūra bıldı. Atalmyş sanattardyŋ ışınde: fototrofty mikroorganizmderdıŋ perspektivtı daqyldaryn ızdeumen jäne zertteumen, atap aitqanda medisinada biologiialyq belsendı zattar (BBZ) jäne auyl şaruaşylyǧy üşın biologiialyq belsendı qospalar (BBQ) alu, biootyn jäne biotyŋaitqyştar alu, lastanǧan qorşaǧan orta obektılerıne biomonitoring jäne bioremediasiia jürgızuden tūratyn bırneşe baǧyttar bar.
Ǧylym joly – asa kürdelı baǧyt. Onyŋ qūdıretı sonda, atauly joldyŋ kezektı nüktelerınen ötude, belesterın eŋserude tözımsızdık tanytqandar bolsa, bırden jolda qaldyrady. Ūşan-teŋız bılımmen qarulanyp, şydam men şyŋdaludyŋ şeberlıgın bolmysyna qaşaǧandar ǧana şynaiy ǧylymnyŋ mınberıne şyqpaq. Barşamyzdyŋ ūstazymyz, biologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Zaiada Qazyhanūlynyŋ eŋbegı de ärıptesterı, ūjymy, ūltynyŋ tarapynan eş eleusız qalmady. Onyŋ ışınde ǧylym doktorlyǧynan bastap, halyqaralyq marapattar tızbegı önımdı eŋbegınıŋ jarqyn nätijesın aiǧaqtap, ǧylymi-köpşılık qauymdy, ızbasarlardy jıgerlendıredı. Mäselen, 2018 jyly QR Bılım jäne Ǧylym ministrlıgı marapattaǧan «Qazaqstan Respublikasynyŋ ǧylymyn damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın» tösbelgısı köŋılımızge erekşe quanyş syilap, ǧylym jolyndaǧy jarqyn jetıstıktıŋ etalony retınde oiymyzǧa ornyqty. Oqytuşylyq, ūstazdyq qyzmette biık belesterdı eŋserıp, ǧylymi-pedagogikalyq nätijelerımen önege örnegın saldy. Qazırgı uaqytta ol alys jäne jaqyn şetelderde jäne Qazaqstanda 20-ǧa juyq patentter men 400-ge juyq publikasiialar, onyŋ ışınde 15 kıtap pen 5 monografiianyŋ jäne International Journal of Hydrogen Energy, Journal of Biotechnology, Genome Announcements, FEMS Microbiology Letters, Photosynthesis Research, Russian journal of Plant physiology, Microbiology, Applied Microbiology and Biotechnology, Renewable and Sustainable Energy Reviews siiaqty halyqaralyq, joǧary reitingtı jurnaldarda jariialanǧan 80-nen astam maqalalardyŋ avtory. Rasynda, Zaiada Qazyhanūly bızdıŋ derekter naqtylaǧandai, ǧylymda tabysty eren tūlǧa, ızdenımpaz oqytuşy, käsıbi ūstaz ǧana emes, elınıŋ qoǧamdyq-saiasi örkendeuıne öz ünın qosqan azamat. 2017 jyly B.K. Zaiadan Astanada ötken «Bolaşaq energiiasy» taqyrybyna arnalǧan EXPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylǧan körmesıne qatysyp, onda energiia ünemdeudıŋ üzdık älemdık tehnologiialary, qoldanystaǧy balamaly energiia közderın paidalanudyŋ jaŋa äzırlemelerı men tehnologiialaryn ūsyndy. Şeteldık Adunic AG (Avstriia) jäne EcologicStudio (London) kompaniialarymen bırlesıp «EKSPO 2017 şeŋberınde fotobioreaktorlarda biodizel alu üşın mikrobaldyrlardy jappai daqyldau jäne monitoringıleu» jobasyn basqardy.
Qadırmendı oqyrman, qasterlı «ūstaz» atyn biıkten tüsırmei jürgen ärıptes qauym! Biyl Bolathan Zaiada Qazyhanūly mereilı ... jasqa kelıp otyr. Bız şama-şarqymyz jetkenşe ūstazymyzdyŋ «Önegege toly ömır» kartinasyna üŋılıp kördık. Syry men syny ketpegen, abyroiy men bedelın biıkten eş qūldyratpaǧan ūstazdyŋ ömırbaianynan tabiǧatpen bıte qainasqan airyqşa bolmysty aŋǧardyq. Tabiǧatpen tıldesıp, onyŋ qyr-syryna qanyqqan ǧalymǧa ūzaq ömır, baiandy baqyt, ǧylymi tabystar tıleimız!
Dastan Qastai
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU oqytuşysy
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
