Postkeńestik jáne Eýropa memleketterinde oıyn bıznesi zańmen qalaı rettelgen? Eýropa elderi býkmekerler jumysyna qalaı qaraıdy? Bul salada qandaı zańdardy qabyldaǵan? Elordada ótken oıyn bıznesin retteý jónindegi halyqaralyq konferenııada osy máseleler talqyǵa salyndy.
19 sáýirde Astanada «QR-nyń Bás tigý jáne lotereıa bıznesiniń Ózin-ózi retteý uıymy» assoıaııasy oıyn bıznesin retteýshi – Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi, 4H Agency konsaltıngtigimen birlesip «Oıyn bıznesin retteý: halyqaralyq tájirıbe jáne Qazaqstan» atty halyqaralyq konferenııa ótkizdi.
Jıynǵa QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi, QR Ishki ister mınıstrligi, QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi, Qarjy monıtorıngi agenttiginiń qyzmetkerleri, QR Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi, Aqmola oblysynyń kásipkerlik jáne týrızm basqarmasy, Almaty oblysynyń týrızm basqarmasy, 4H Agency halyqaralyq konsaltıngtik agenttiginiń qyzmetkerleri jáne TMD elderiniń oıyn bıznesin retteýshiler jáne oıyn bıznesiniń ókilderi qatysty.
Aıta keteıik, Qazaqstanda oıyn bıznesin retteý týraly mundaı aýqymdy deńgeıdegi konferenııa alǵash ret uıymdastyryldy. Sharany ótkizýge Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń, Býkmekerlik ÓRU qoldaý bildirdi. Qazaqstannyń memlekettik organdary bás tigý salasyna arnalǵan halyqaralyq konferenııaǵa alǵash ret qatysyp otyr.
Ózekti taqyrypqa arnalǵan jıynda sarapshylar men TMD elderinen kelgen qonaqtar: sala qatysýshylarynyń ózara árekettesýi, oıyn ındýstrııasynyń eýropalyq retteýshileri qyzmetiniń erekshelikteri, «jaýapty oıyn» qumar oıyndardyń prınıpteri, oıyn ındýstrııasynyń turaqty damýy, ekonomıka men bızneske áseri, býkmekerlerdiń salyq tóleýi, zańsyz operatorlardyń oıyn bıznesine áseri týraly talqylady.
Al damyǵan elderde oıyn ındýstrııasyn retteýshiler qyzmetiniń ereksheligi nede? 2023 jyly oıyn bıznesin retteý – lıenzııa túrleri, ártúrli elderdegi oıyn operatorlaryn lıenzııalaý proesi (tolyq tyıym salý, monopolııa, jekelegen salalyq vertıkaldarǵa tyıym salý jáne ashyq naryq) qalaı júzege asady? Oıyn jáne sport ındýstrııasynyń ózara árekettesýi – býkmekerlik keńselerdiń eldegi sportty damytýyna qalaı áser etedi? Býkmekerlik keńse saıttaryna «jaýapty oıyn» fýnkııasyn qosý nelikten mańyzdy? Osy jáne ózge de suraqtar aıasynda otandyq ekspertter men TMD elderinen kelgen spıkerler pikir almasty.
Konferenııaǵa qatysýshylardyń aıtýynsha, aldyńǵy qatarly elder oıyn bıznesi ındýstrııasyn áldeqashan birjaqty etken. Mysaly, Eýropada oıyn bıznesi arqyly memlekettiń bıýdjetine jyl saıyn mıllıardtaǵan salyq túsip jatyr. Árıne, bul óz kezeginde oıyn ındýstrııasy týraly zańdy rettegen elderdiń ekonomıkasyna oń áser etedi. Oǵan qosa, zańnamany jetildirgen memleketterde úlken sporttyń damý kórsetkishi joǵary. Qalaı deısiz ǵoı?! Óıtkeni Eýropada býkmekerler sporttyq jarystardyń birden-bir demeýshisine aınalǵan.
Qumar oıynǵa eýropalyq kózqaras
Eýropa elderinde naryqty basqarýdyń eki úlgisi qoldanylady:
1. Ádette, Úkimet nemese kez kelgen mınıstrlik baqylaıtyn jeke organ qurý (kóp jaǵdaıda Qarjy mınıstrligi).
2. Belgili bir mınıstrliktiń osy mindettemelerdi oryndaýy.
Jalpy, Eýropa elderinde qumar oıyndar naryǵyn jeke, arnaıy organ qurý arqyly memlekettik retteý – eń tanymal model. Bul tańdaý qumar oıyndar naryǵynyń erekshelikterine baılanysty. Sebebi memlekettik retteý turǵysynan osy sheshim negizinde azamattar men qoǵamnyń quqyqtaryn qorǵaý, bıýdjetti toltyrý, qarjylyq monıtorıng jáne bir mezgilde offlaın jáne onlaın baǵyttary qamtylǵan. Atalǵan proess ony ekonomıkanyń basqa salalarynyń erejelerine sáıkes retteýge múmkindik bermeıdi jáne ártúrli salalarda tájirıbesi bar memlekettik sarapshylardy, sondaı-aq jekelegen retteý jáne retteý tásilderin tartýdy talap etedi. Mysal retinde eń damyǵan eýropalyq ıýrısdıkııalardy qarastyraıyq:
Malta – Eýropalyq odaq boıynsha onlaın sektordy retteýdi bastaǵan alǵashqy memleket.
Ulybrıtanııa – qumar oıyndardyń jaqsy qalyptasqan jáne uzaq ýaqyt boıy tıimdiligi dáleldengen retteýi bar elderdiń biri. Munda qumar oıyn operatorlarynyń birqatar álemdik brendteri de ornalasqan.
Danııa – qumar oıyndardy retteý salasyndaǵy zamanaýı ázirlemelerdi jınaǵan salystyrmaly túrde jaqynda ashylǵan naryq. Jýyrda ashylsa da bul eldegi oıyn bıznesiniń aıaqalysy jaman emes.
Oıyn bıznesin retteý úshin Qazaqstanǵa qaıtpek kerek?
Qumar jáne oıyn bıznesi salalaryn zań boıynsha birjaqty etken memleketterdiń tájirıbesin saralaǵan ÓRU býkmekerlik keńsesiniń basshysy Ǵalymjan Dýambekovtyń paıymdaýynsha, eýropalyq modeldi Qazaqstan naryǵyna da engizýge bolady. Tek memlekettiń sektorda oıyn ındýstrııasyna basqasha kózqaras qalyptastyrý kerek.
«Myńdaǵan zańsyz saıttar (sheteldik onlaın kazınolar men býkmekerlik keńseler) bizdiń klıentterimizdiń de, QR-nyń lıenzııalanǵan oıyn bıznesiniń de múddelerine úlken zııan tıgizedi. Zańsyz oıyn saıttaryn shekteıtin ártúrli normalardan zańǵa baǵynatyn kásiporyndar ǵana zardap shegedi. Zańsyz býkmekerler zańdy saqtamaıdy. Qazaqstannan myńdaǵan shaqyrym jerdegi offshorlyq aımaqtarda tirkelgen onlaın býkmekerlik keńseler men onlaın kazınolar salyq tólemeıdi. Olar klıentterin aldaıdy. Utqan aqshasyn bermeı qoıady. Al qarapaıym adamdar mundaı jaǵdaıda ózderin qorǵaı almaıdy.
Másele mundaı zańsyz saıtty buǵattaýǵa tym kóp ýaqytty ketetindiginde ǵana emes. Basty másele – adamdardyń bilimsizdigi: kóp adamdar bilmestikten «zańsyz BK saıttaryn» kásibı bıznespen shatastyrady.
Búgingi jıynda osy máselelerdi de kóterdik. Bul konferenııa kásipkerlik sýbektilerine de, memlekettik organdarǵa da paıdaly boldy. Óıtkeni memlekettik organdarda oıyn bıznesiniń qazirgi jumys isteý formatyn bilmeıdi. Máselen, búginde bás tigý uıymdary, oıyn bıznesi sýbektileri burynǵydan múldem basqa formatta jumys isteıdi. Qazirgi kezde oıyn ındýstrııasynda tólemder men barlyq tranzakııalar fýnkııasy ıfrlyq júıege kóshken.
Al kóptegen memlekettiń qyzmetkerler «qumar oıyny» týraly másele qozǵalǵanda áli de eskishe oılaıdy. Memlekettik sektordyń barlyq ókilderi oıyn bıznesiniń zamanaýı shyndyǵyn kórýge, álemdik tájirıbeni taldaýǵa, eń jaqsy jahandyq retteý tájirıbesimen tanys bolýǵa qyzyǵady dep senemiz.
Oıyn sektorynyń qoǵamǵa keri áseri zańsyz qurylymdardyń qyzmetine tikeleı baılanysty ekenin túsinetin ýaqyt jetti. Iaǵnı, oıyn bıznesin durys baǵytqa qaraı retteý kerek.
Memleket oıyn bıznesimen kúrespeı, onyń qyzmetin kóptegen batys elderindegideı zańsyz qurylymdardy joıý, tutynýshylardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý, jaýapkershilik qaǵıdattaryn engizip, basshylyqqa alǵany durys bolar edi.
Búgingi konferenııany ótkizýdegi maqsatymyz – memlekettik qurylymdarǵa oıyn bıznesiniń qalaı jumys isteıtini, zańsyz býkmekerlik keńselerdiń saıty qalaı zııan keltiretinin, álemde býkmekerlik keńselerdiń jumys isteý baǵytyn túsindirý boldy. Bul – birinshiden. Ekinshiden – bizde oıyn bıznesin halyqaralyq retteý uıymy jumys isteıdi, oılanbaı qabyldanǵan zańdardyń saldary qandaı jaǵdaılarǵa ákep soqty?Osy aqparattardy memlekettik organdarǵa jetkizgimiz keldi», – dedi ÓRU býkmekerlik keńsesiniń basshysy Ǵalymjan Dýambekov.
QR Mádenıet jáne sport vıe-mınıstri Erjan Erkinbaevtyń aıtýynsha, Qazaqstanda býkmekerlik sala jyldam damyp keledi. Sondyqtan Qazaqstanda oıyn bıznesine qatysty zańdarǵa tolyqtyrýlar men ózgerister engizilgen.
E. Erkinbaev Qazaqstanda qumar oıyndar men bettıngtiń zańdy ındýstrııasyn damytýdyń negizgi aspektilerin, salany memlekettik retteýdiń qoldanystaǵy quqyq qoldaný praktıkasynyń erekshelikterin jáne oıyn bıznesi salasyndaǵy zańnamanyń talaptaryn saqtaý, kiristerdi, salyq rejımin jylystatýǵa jáne zańdastyrýǵa qarsy is-qımyl máseleleri boıynsha zańnamany odan ári jetildirý jónindegi josparlardy, sondaı-aq Qazaqstan azamattarynyń quqyqtary men múddelerin atap ótti.
Vıe-mınıstr qatysýshylarǵa qoǵamdaǵy qumar oıyndarǵa táýeldilik problemasynyń ózektiligi men ótkirligine erekshe nazar aýdardy, óıtkeni "halyq únine qulaq asatyn memlekettiń" júrgizilip jatqan saıasaty sheńberinde azamattar, qoǵamdyq birlestikter men Parlament depýtattary tarapynan qumar oıyndar men bás tigý nátıjesinde týyndaıtyn qazaqstandyq otbasylardaǵy problemalarǵa shaǵymdar sany artyp keledi – bul áleýmettik salanyń negizgi ındıkatory memleketter.
Konferenııa qorytyndysynda qatysýshylar «jaýapty oıyn», oıyn bıznesin retteý týraly zańdy birjaqty etpeı, qumar oıyndardyń prınıpterin esepke almaı, oıyn ındýstrııasynyń turaqty damýy múmkin emes. Bul turǵydan oıyn bıznesi, qumar oıyn týraly álemdik ozyq tájirıbelerdi eskerý kerek» degen qorytyndyǵa keldi.
