HHI ǧasyr – jahandanu ǧasyry. Tehnikalyq prosester ılgerılegen kezeŋde adamzattyq mümkındıkterdıŋ aiasy keŋeiıp, qoǧamymyzdyŋ jetekşı salalary türlendı. Tegeurındı zertteuler men industraldy revoliusiialar äserıne ūşyraǧan mamandyqtar jaŋa formada öz qyzmetıne kırıse bastady. Jaŋa däuırdıŋ basty erekşelıgı – barşa qūndylyqtardyŋ adamzat igılıgıne sai qūruynda edı. Äsırese, jūmyr basty pendenıŋ tırşılıgı, tūrmysy, densaulyǧy – basty nazarǧa alynyp, ūlt, ūrpaq saulyǧy medisinanyŋ basty kredosy boldy. Damuşy jäne damyǧan memleketter tehnogendı ürdısterge iek artyp, salauatty ömır salanyŋ tyŋ taqyryptaryna aiaq basty. Sonyŋ ışınde medisina salasyn erekşe atauǧa bolady. Salanyŋ keleŋsız tūstary – qoǧam kelbetıne köleŋke tüsırıp, özektı mäsele retınde öz maŋyzyn joǧaltpady.
Medisina – salamatty tırşılık keşıp, salauatty ömır sürudıŋ dänekerı. Qoǧamnyŋ jandy organizmı. Onyŋ damuy, jandanuy barşamyzdyŋ tırşılıgımızge jan bıtırıp, densaulyǧymyzdyŋ kepılıne ainalary sözsız. Alaida, bügıngı sanaly tırlık iesınıŋ densaulyqqa salǧyrt qarauynan bastap, ekologiiany lastauyna deiıngı aralyqtaǧy ūşan-teŋız olqylyqtar atauly salasyŋ damuyna öz kedergısın tigızıp otyr. Qazırgı medisinanyŋ özektı mäselelerın talqylaǧanda, onyŋ sebebı men saldaryn bırneşe kategoriialarǧa bölıp qarauymyzǧa bolady. Olardyŋ ışındegı eŋ bastysy – ekologiianyŋ būzyluy.
Tūmsa tabiǧattyŋ qasıret şegıp, kök orai şalǧynnyŋ janşyluy, tymyq jeldıŋ tütın tatyp, tūnyq sudyŋ lastanuy – medisina salasyna öz salqynyn tigızbei qoimaidy. Ekologiialyq şögulerdıŋ yqpalynan, kapitalistık tūrmystyŋ belgılı mölşerdegı äserınen qazır medisinaǧa: qan-tamyr, jürek, jüike, tynys joldary aurularymen jügınetınderdıŋ qatary köbeigen. Jürektıŋ işemiialyq aurulary, mysaly miokard infarktısı, gipertoniialyq auru jäne ortalyq jüike jüiesınıŋ qan tamyrlarynyŋ zaqymdanuy saldarynan köz jūmatyndar ölımnıŋ 80-85%-tın qūraidy. Būl aurulardyŋ negızgı paida bolu sebepterıne: jüikenıŋ syr beruı, fizikalyq. belsendılıktıŋ jetkılıksız, artyq tamaqtanu, alkogoldı ışımdıkter, temekı şegu jatady. Sonymen qatar, qazır medisinanyŋ ötkır mäselesınıŋ bırı – qaterlı ısıkpen tabandy küresu bolyp otyr. sebebı, köptegen ekonomikalyq damyǧan elderde osy aurudyŋ äserınen ölım-jıtım 50 jylda 2-3 esege artqan. Derekterge süiensek, jyl saiyn älemde qaterlı ısıkten kemınde 2 million adam qaitys bolady. Būl, atap aitqanda, atmosferanyŋ lastanuymen tyǧyz bailanysty. Demek, medisinanyŋ özektı mäselelerınıŋ tuyndauy – ekologiialyq jäne tūrmystyq qaişylyqtardan ekendıgın baiqaimyz.
Qazırgı köptegen älem tūrǧyndarynyŋ auruşaŋ boluy –demografiialyq ösımdı janşyp otyr. Tūrmysy naşar elderde qajettı medisinalyq kömekke qol jetkıze almai otyrǧandar öte köp. Medisinanyŋ taŋy bır özektı problemasy – qoljetımsızdıgı. Medisinalyq ortalyqtar men mekemelerdıŋ az boluy – ölım-jıtım sanynyŋ aruyna äkeledı. Tuu körsetkışınıŋ tömendeuınıŋ de basty faktory osynda jasyrynǧan. Sonymen qatar, qazırgı älem halqynda qartaiu ürdısı jürıp jatyr. Jastar men qarttar ülesın tarazyǧa salǧanda, bolaşaq ūrpaq ülesınıŋ az ekendıgın baiqaimyz. Qazır ömır sürudıŋ ortaq jasy - 69-73 jyldy qūraidy.
Bakteriologiialyq, virusologiialyq aurulardan da eŋ bırınşı zardap şegetın – medisina. Älemdegı örıs alǧan virustyq tolqyndar medisinanyŋ damuyn keşeuıldetkenımen, tyŋ täjıribe syilaidy. Degenmen, tabiǧaty tolyq tanylmaǧan ındettık jūqpaly aurular: şeşek, oba, ebolla, tūmau türlerı – medisinanyŋ tolyq meŋgere almai otyrǧan özektı baǧdarlarynyŋ bırı ekenın qazır uaqyttyŋ özı aiǧaqtap otyr. Sol sebepten köptegen elderde infeksiialyq auruşaŋdyq pen ölım-jıtım deŋgeiı joǧary patologiianyŋ sebepker faktory. Būrynǧy infeksiialyq aurulardyŋ türözgerıske ūşyrauy, parazitarlyq ındettıŋ köbeiuı – medisina kün tırtıbındegı kelelı şeşımı tabylmaǧan mäsele.
Ǧylymi anyqtamalardan basqa qazırgı zamanǧy medisina salasynda därıger men nauqastyŋ özara qarym-qatynasy, etikalyq mäseleler, adam jüikesıne psihotroptyq zattarmen äser etu syndy qasaŋ äreketter özektılıgın joǧaltpaǧan. Adam aǧzalaryn saudalau, qūqyqtaryn eskermei aǧzalardy auystyryp salu, donorlyq känärattar – tereŋ zertteu men parasattylyqty qajet etedı. Sala mamandarynyŋ akademiialyq bılımınıŋ taiaz boluy saldarynan ölım qūşyp jatqandar da joq emes. tehnikalyq apparattardyŋ jetıspeuı, jaǧdaisyzdyq – medisinanyŋ damuyn şyrmaityn kıltipandar bolyp qala bermek. Qoryta aitqanda, adam taǧdyry – memleket taǧdyry. Adam taǧdyrynyŋ araşa tüsken sala mamandary men ǧylymynyŋ äleuetın köteru, qūzırettılıgın arttyru – eŋ basty mäsele.
Dastan Qastai
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
