Nartýǵan merekesi - asa ejelgi táńirlik tanymnan bastaý alatyn meıram. Kún uǵymyn bildirgen ejelgi «nar» sózi osy merekeniń ataýyna negiz bolǵan.
Kóshpeli jurttar jazǵy bul meıramdy Kún men Jaryqty kıe tutý dáýirinde týyndatqan. Alaıda búginde bul mereke birshama otyryqtanǵan ulttar men ulystarǵa tán. Bul mereke ejelgi kóshermen evrazııalyq halyqtardyń kosmogonııalyq tanymyn áıgileıtin qundylyq bolyp tabylady. Mereke birneshe satylyq ǵuryptar men joralǵylardan turatynyn baıqaýǵa bolady. Alaıda, bul mereke búginde barynsha umytylǵan jáne ol birte-birte birneshe halyqtyń birigip qalpyna keltirýimen burynǵy sıpatyn qaıta oraltýǵa aınaldy.
Nartýǵan – qys mezgiliniń endi bastalǵan kezine keletin ári qysqy kún toqyraýy qarsańynda atalyp ótedi. Nartýǵan ataýy búginde qazaqtyń Nurtýǵan, Kúntýǵan, Aıtýǵan sekildi esimdermen qatar atalatyn kisi esimderi bolǵanymen, óziniń ejelgi tarıhı tanymdar men bilimderdi boıyna jasyrǵan tarıhı qundylyq degen durys. Alaıda, búginde jalpytúrkilik sıpattan ajyrap, umytyla bastaǵanyn jasyrýǵa bolmaıdy. Sol sebepti kóptegen halyqtardyń etnografııasynda bul ataýlas meıramdy kezdestirý de qıyn. Bul merekeni búginde túrki halyqtarynyń ishinde emis-emis shubash halqy biledi. Bunymen birge venger/majar halqy da umytpastan «korachýn» atap toılaýmen keledi. Sońǵy kezderi tatar, bashqurt halyqtary da qalpyna keltire bastady. Mereke ǵasyrlar boıǵy alýan ıdeologııanyń áserimen túrlishe atalyp, túrli sıpatqa engenin jasyra almaımyz. Onyń ústine polıak sııaqty halyqtar da «qyzyl jumyrtqa» kúni dep osy meıramnyń jurnaǵyn bolsa da atap ótedi. Qazaq halqynyń da kóptegen etnografııalyq qundylyqtary osy aıtýly kúnmen tyǵyz baılanysty ekenin eskere kelip, ejelgi uly merekeni qalpyna kelitýge tyrystyq.
NARTÝǴAN merekesiniń tarıhı negizi
Nartýǵan – túrki halyqtarynyń ejelgi táńirlik tanymyna negizdelgen qysqy jyl maýsymyndaǵy tanymdyq uly mereke.
Túrki halyqtary tórt dúleıdi/stıhııa Jaratqannyń uly jaratyndysy retinde qasterlegeni málim. Olar - sý, ot, topyraq jáne aýa. Túrki tanymynda atalmysh tórt dúleıge Ýaqyttyń tórt jyldyq maýsymy sáıkesetinin keltirip júrmiz: kóktemge - Sý dúleıi, jazǵa - Ot, kúzge – Topyraq, qysqa – Aýa dúleıi shendesip, soǵan oraı keńis te tórt kúıge túsedi, tórt túrli kúı keshedi. Kóktem kezinde jer betin sý qaptaıdy, dúnıeniń bári sýmen aralasyp, ol kezdi qazaq «alasapyran» ataıdy; jaz maýsymynda jer betine shyqpaıtyn shóp,ósimdik qalmaıdy, adam da, jándik te, jan-janýar da qorekke qaryq bolyp, qońdanady, fızıka tilimen aıtqanda boılaryna qýat jınaıdy. Qazaq shóbi shúıgin mańdy «otty» jer ataıtyny osydan. Kúz kelgende jazǵy «ottyń» bári qýrap,kúzeledi, jerge túsip, topyraqqa aınalady. Kúzde keńistik topyraq dúleıine qyzmet etedi. Al qys túsisimen aýa dúleıiniń patshalyǵy ornap, jer betine ornyqqan toqsan kún «jeltoqsan» atalatyny sodan. Kóktem «jylǵa» sózinen - «jyltoqsan», jaz - «ottoqsan», kúz maýsymy – «kúztoqsan» atalyp kele bertinirekte umytylǵan. Tek qana «jeltoqsan» sózi qystyń alǵashqy aıynyń ataýyna aınalyp, qoldanystan shyqpaı qalǵan.
Árbir toqsannyń kelý mezgili Kún men Túnniń araqatysyna sáıkes tanylǵan: kóktemgi kún-tún teńesiminde – Naýryz, kúzgi teńesimde – Sabantoı, jazǵy Tún toqyraýynda – Sabatoı, al qysqy Kún toqyraýynda – Nartýǵan merekelerimen sáıkes dúleı mezgilderi ashylǵan, atap ótilgen. Jaratqannan jaıly da jaǵymdy, baıandy jaıttar tilenip, kútilgen.
Nartýǵan – osyndaı tarıhı-fılosofııalyq tanymǵa negizdelgen tórt uly merekeniń biri jáne ol qysqy maýsymnyń nyshany bolyp tabylsa da kúnniń ejelgi ataýyn ıelenýmen birge, uly tanymnyń qaınar kózine bastaıdy. Ejelgi túrki tanymynda Kún – máńgi jáne ol sondyqtan da jyl saıyn ólip, qaıta tiriledi. Onyń óletin kúni jyl ishindegi eń qysqa kúndiz táýligine sáıkes keledi, al ol kún – 22 jeltoqsan. Qasıetti úsh kúnnen soń kún-sáýle qaıta týady. Bul kún - 25 jeltoqsan. Buny túrkiler Nartýǵan-Nartýkan ataıdy.
NARTÝǴAN merekesiniń tarıhı kórinisteri
«Nartýǵan» atalatyn mereke búginde shubashtar men tatar-bashqurttarda emis-emis saqtalǵan. Bundaǵy «nar» sózi neni bildiredi? Qazaqta búginde qasıetti sáýleni «nur» deıdi, biraq bul ejelgi «kún» uǵymy bolatyn da, ony «nar» ataǵan: bertin kele ıslamdyq «nur» sózimen almasty. Birtutas altaı tildik topqa jatatyn mańǵol jurty áli «nar» ataıdy. Jalpy, «nar» sózi Kúnniń búkiladamzattyq ataýy, tek qana árkim óz tiline ıkemdep «nar» nemese «nur»/«nýr» atap ketken... 
Qazaqta joralǵy túrinde emes, adamnyń esimi retinde Nartýǵan, Nurtýǵan saqtalypty: Nartýǵan da, Nurtýǵan da jyraýlardyń esimderi. Ádette qazaq buny adamnyń týǵan kúnine oraılas qubylyspen baılanystyryp qoıady: bul kisiler ejelgi «Nartýǵan» atalǵan mereke kezinde týýy múmkin bolmasa, bertin kele qaıta týǵan kúndeı nurly, sáýleli jyrlaryna sáıkes laqapat bolýy da yqtımal.
Arǵy ata-babamyz jeltoqsan aıyn soǵymnan bastaıdy. Biraq bul búginde qulqynnyń qamyna aınalyp, qysqa et qamdaý naýqanyna aınalyp ketken. Al ejelgi nusqasy – uly Ómirdiń kózine aınalǵan jaryqtyń qaınary – Kúnniń qurmetine qurbandyq shalý edi. Iri maly joq nemese az kedeıler birigip bir iri maldy soıyp, ony 12 jilikke bóletin de, jerebemen bólisip alatyn. Bul táńirlik dúnıetanym joralǵysy edi. 12 jiligińiz aspandaǵy 12 shoqjuldyzynan turatyn Kún júıesine tikeleı yqpaly bar ǵalamdyq Keńistiń qurylymyn pash etý belgisi ári sol keńistiń amandyǵyn tileý bolar.
NARTÝǴAN merekesiniń máni men mazmuny
22 jeltoqsan — Kún men Túnniń qysqy arbasý kúni. Bul kún astronomııalyq qystyń basy. Jyldaǵy eń uzaq tún men eń qysqa kúndiz bolyp tabylady. Bul – qystyń bastalý meıramy.Bul 
Ýaqyttyń jańarý kúni. Keńistikke Aýa dúleıi patshalyq qurady. Sol sebepti qysqy maýsymnyń alǵashqy aıy «jeltoqsan» atalady. 25 jeltoqsan – Nartýǵan kúni. Buny Eýropada «Rojdestvo» deıdi de, ony Isa paıǵambar dúnıege kelgen kúnmen shendestiredi.
Qysqy uly merekeniń máni árıne joǵaryda atalyp ótken qysqy maýsym dúleıi men Ýaqytty jańartý jáne solarǵa qajetti ǵuryptardy dáripteýge negizdelgen.
Nartýǵan merekesi qys mezgiliniń maýsymashary, eń qysqa Kúndizdi eń uzaq túnge jeńgizýdiń amaly men sharasy, Kún men Túnniń arbasýyn jaryqqa utqyzý ǵurpy.
Nartýǵan – «jeltoqsan» atalatyn toqsan kún qysty pash etý saltanaty; aýaǵa qurmet, Kúndi kıe tutý, Jaryqty qadyr tutý, ot pen aýanyń úılesimin tileý sekildi adamzattyq qundylyqtardy sińirýdiń basy. Qystyń sońǵy aıynda Uly Dalany aq boran basady, bul da Aýanyń qysqy sıpaty. Sodan baryp ol aı «aqpan» atalǵan. Bul da aýaǵa qatysty. 
Nartýǵan meıramynyń mazmunyn aıǵaqtaı túsetin tarıhı myna bir qundylyqqa nazar aýdarǵan abzal.Ańyraqaı taýyndaǵy jartastaǵy petroglıfte beınelengen jazǵy maýsymdy baıqatatyn kóterem sıyr osy qys mezgiliniń tirileı beınesi ekenin moıyndaýymyz kerek.
Qazaq uǵymynda qys maýsymy ýaqyttyń qartaıý belgisin bildiredi. Sondyqtan uly Abaı «Qys» óleńinde:
Kári qudań qys kelip álek saldy – deıdi.
Nartýǵan merekesi Kún beınesindegi Ýaqyttyń ólip tirilý arqyly máńgi jasaýyn pash etý basty mańyzǵa ıe. Qaıta týǵan kúndi «qyzyl shaqa» atasa kerek. Bul jańa týǵan náresteniń beınesi jáne «shaqa» sózi ejelgi túrkiniń «bala» degen uǵymy. Polıak ultynyń quramyndaǵy túrkilermen birge qyzyl jumyrtqa» ǵurpyn dáripteýi de osy Nartýǵan rásiminiń bir jurnaǵy dep esepteý kerek.
NARTÝǴANnyń túrli jurttardaǵy kórinisi
Bul kún aıtýly mereke retinde talaı jurtta saqtalyp, ár halyq bul kúnmen óz tanymyn beıneleıdi: majar halqynda – «karachýn»/qaratún; polıakta «qyzyljumyrtqa kúni», shubashta – nartýkan t.s.s. Al qazaq buny aıtýly mereke retinde emes, sonyń jurnaǵy bolǵan qurbandyqty «soǵym basy» retinde ózgertip, turmystyq saltqa beıimdep ketken, ǵuryptyń máni ıslam dininiń kelýimen umytylǵan.
Nartýǵanǵa qatysty túrki halyqtarynyń ishinde barynsha tolyq ǵuryp pen dástúr shubashtarda. Kóz jetkizý úshin Sýrhýrı ǵurpyn alaıyq. 
Sýrhýrı – kúnge qatysty merekeniń basy (22 dekabrıa). Sýr hýrı (qaraǵa qarap túkirý) qaıǵyny joqqa shyǵarý degendi bildiredi. Basqasha jergilikti jerde «nartýkan» ataıdy. Úsh kún buryn qyzdar aýyldy aralap shyǵyp, kelini bar úıdi aınalady eken. Sosyn boza men botqa pisirýge ýyt pen daqyl jınaıdy. Bári jınalyp ońasha úıde pisiredi. Osy úıde keshkisin jastar ońasha merekeleıdi. Bul qazaqtyń «bastańǵy» otyrmaǵyna uqsaıdy. Kelesi kúni tańerteń jastardyń negizinen ákeleri jınalady. Olardy tórge otyrǵyzyp boza berip, ázildep kóńilderin kóteredi. Shubashtardaǵy bul meıramnyń máni jyldyń aıaqtalýy men jańa jyldyń týýy bolyp tabylady.
Set kúni – eski men qarańǵyny qıratýdyń negizi. Jyldaǵy eń qysqa kúndiz. Bul kún qara kúshterdiń kúsheıgen sáti bolyp esepteledi. Bul kúni úıdiń kıelerine qatysty duǵa oqylady. Qurban retinde qaz soıylady eken. Al qazaqta soǵym – iri qara soıylady.
Kásharnı (Kăsharnı) - bir aptaǵa sozylatyn Nartýǵannyń/sýrhýrıdyń jalǵasy. Bul aptanyń basty sýsyny arnaıy rásimmen ashytylǵan boza. Buny ashytý kezinde arnaıy saqtalatyn ǵuryp pen duǵa oqylady. Kăsharnı – 21-22 jeltoqsannan keıin bastalady. 
Mary eliniń de Nartýǵanǵa tikeleı qatysty ǵuryptary jetkilikti. Marylardyń qysqy kún-tún arbasýynan keıin oınalatyn «Shorykıol» (Qoıdyń aıaǵy) oıyndary osy kúnderi bir apta boıy oınalady eken. Bundaǵy qoı Kúnniń jerdegi bir proekııasy retinde beınelengen. Al qazaqtyń qoshqar múıiz oıýynyń
túbinde Kúnniń birjylǵy ómir joly beınelense kerek.Ol sondyqtan da qadyrly ári qasterli tańba bolyp sińgen. Bul oıyn tipti shubash, tatar, bashqurt pen udmýrttarǵa da tán.
Sondaı-aq marylarda «Soqyrtaǵa» atalatyn oıyny bar jáne ol qazaqtaǵy «Soqyrteke» oıynynyń bir parasy, nusqasy. Soqyrteke - Túnniń keıpi bolyp tabylady. Qazaq 
folkloryndaǵy aımúıizdi aq serke túnniń nyshany, aıdyń rólin múıiz atqarady. Soqyrteke oıyny Túndi ájýalaý, Kúnniń mártebesin arttyrý, qoldaýdyń sharasy.
Nartýǵannyń nyshandary
Nartýǵan merekesiniń atrıbýttyq nyshandary meıramnyń sanaǵa sińisýin, qabyldanýyn tezdetedi, onyń qadyryn arttyrady.
Múıizdi qoshqar – Nartýǵannyń basty aıýandyq keıpi, múıizi Kúnniń birjylǵy júrip óter jolynyń traektorııasy.
Qoraz – Aýa dúleıiniń belgisi, ýaqyt 
jarshysy.Ol árbir tańnyń atýyn habarlap, táýliktiń jańarǵanyn jarııalaıdy. Kúnniń kómekshisi.
Shyrsha - Aýa dúleıine tótep berip, túsin bermeıtin máńgi jasyl aǵash, ýaqyttyń máńgilik 
nyshany. Tabıǵattaǵy jolterektiń, ıaǵnı tilektiń joly. Shyrshany jolterek túrinde de paıdalanýǵa bolady.
Baýyrsaq – Kún-qudyrettiń sáýlesindeı 
shashylatyn dám. Qyzýly Kúnniń beınesin pash etedi, jańa týǵan Narǵa ot pen qýat berip qoldaıdy.
Nartýǵandyq dámder
Soǵym jármeńkesi. Qysqy mereke ulttyq taǵamdardyń qaı-qaısysynda jaınatyp kórsetý múmkindigi mol kezeń. Ásirese, Nardyń týar qarsańynda qazaqtyń «qyzyl» ataıtyn et taǵamdaryna molynan oryn beriledi. Soǵym soıylyp, jilikteme taratý, sybaǵa úlestirý, soǵym satý sharalarynyń qyzatyn naýqany.
Baýyrsaq. Jańa týar Kún-qudyrettiń shashýy, merekege tartýy men sáýlesiniń beınesi. Nartýǵan meıramynda dastarqanǵa meılinshe shashyrata tógilgen baýyrsaq Kúnniń baýyrlary – sáýlesi esebinde tartymdy bolary sózsiz. Arnaıy baýyrsaq kúnin de belgileýge bolady.
Qýyrdaq. Qýyrdaq kóbinese soǵym soıylǵanda tartylady. «Qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kóresiń» degen mátel bar.
Boza. Bul sýsyn ásirese shubash halqynda osy meıramnyń basty ishim sanalady. Biraq kóshpeli túrki halyqtaryna keń taralǵan dástúrli ashymaq, masańdyǵy áljýaz sýsyn bolyp esepteledi.
Qatyq – bul kóbinese búginde shalap sekildi sýsynnyń ataýy retinde qate atalyp 
júrgen kez kelgen suıyq taǵamǵa qatatyn, qosatyn sútten ázirlenetin qoıý tamaq. Buny sorpa qurt dep te ataıdy.Qatyq – qatý, qosý degendi bildiredi.
Naýan – tanymdyq taǵam, bul - Yrys pen 
Berekeni pash etetin dastarhan sáni retinde jańasha oılastyryldy. «Naýan» sózi Kók pen Jerdi qosatyndaı bıik jáne tańǵajaıyp, óte jaqsy, tamasha, ádemi degen maǵynany beredi, biraq naqty neni bildiretini beımálim, soǵan qaraǵanda ejelgi mıftik tanymnyń jurnaǵy bolǵany.
Naýan qazaq uǵymyna negizdelgen úsh tekti dámniń jyımasynan turady: halqymyz «qyzyl» dep et taǵamyn, «aq» dep sútten 
pisirilgen asty, al «kók» dep kókónis pen jemis-jıdekti ataǵan. Soǵan oraı, úsh sóreni úsh tekti dámge toltyrý arqyly yrysty pash etý maqsat boldy. Naýannan kelgen qonaqtar dám tatyp ketedi de, ol úzdiksiz taǵammen toltyrylady, sóıtip, sarqylmas bereke kózi ispetti alyp qazyna nyshany bolyp tabylady.
Naýan taǵamy ejelgi túrkilik úsh beldeýli ǵalamdyq qurylymdy elestetedi: joǵarǵy, ortańǵy jáne tómengi álem.
