Nartuǧan merekesı - asa ejelgı täŋırlık tanymnan bastau alatyn meiram. Kün ūǧymyn bıldırgen ejelgı «nar» sözı osy merekenıŋ atauyna negız bolǧan.
Köşpelı jūrttar jazǧy būl meiramdy Kün men Jaryqty kie tūtu däuırınde tuyndatqan. Alaida bügınde būl mereke bırşama otyryqtanǧan ūlttar men ūlystarǧa tän. Būl mereke ejelgı köşermen evraziialyq halyqtardyŋ kosmogoniialyq tanymyn äigıleitın qūndylyq bolyp tabylady. Mereke bırneşe satylyq ǧūryptar men joralǧylardan tūratynyn baiqauǧa bolady. Alaida, būl mereke bügınde barynşa ūmytylǧan jäne ol bırte-bırte bırneşe halyqtyŋ bırıgıp qalpyna keltıruımen būrynǧy sipatyn qaita oraltuǧa ainaldy.
Nartuǧan – qys mezgılınıŋ endı bastalǧan kezıne keletın ärı qysqy kün toqyrauy qarsaŋynda atalyp ötedı. Nartuǧan atauy bügınde qazaqtyŋ Nūrtuǧan, Küntuǧan, Aituǧan sekıldı esımdermen qatar atalatyn kısı esımderı bolǧanymen, özınıŋ ejelgı tarihi tanymdar men bılımderdı boiyna jasyrǧan tarihi qūndylyq degen dūrys. Alaida, bügınde jalpytürkılık sipattan ajyrap, ūmytyla bastaǧanyn jasyruǧa bolmaidy. Sol sebeptı köptegen halyqtardyŋ etnografiiasynda būl ataulas meiramdy kezdestıru de qiyn. Būl merekenı bügınde türkı halyqtarynyŋ ışınde emıs-emıs şūbaş halqy bıledı. Būnymen bırge venger/majar halqy da ūmytpastan «korachun» atap toilaumen keledı. Soŋǧy kezderı tatar, başqūrt halyqtary da qalpyna keltıre bastady. Mereke ǧasyrlar boiǧy aluan ideologiianyŋ äserımen türlışe atalyp, türlı sipatqa engenın jasyra almaimyz. Onyŋ üstıne poliak siiaqty halyqtar da «qyzyl jūmyrtqa» künı dep osy meiramnyŋ jūrnaǧyn bolsa da atap ötedı. Qazaq halqynyŋ da köptegen etnografiialyq qūndylyqtary osy aituly künmen tyǧyz bailanysty ekenın eskere kelıp, ejelgı ūly merekenı qalpyna kelıtuge tyrystyq.
NARTUǦAN merekesınıŋ tarihi negızı
Nartuǧan – türkı halyqtarynyŋ ejelgı täŋırlık tanymyna negızdelgen qysqy jyl mausymyndaǧy tanymdyq ūly mereke.
Türkı halyqtary tört düleidı/stihiia Jaratqannyŋ ūly jaratyndysy retınde qasterlegenı mälım. Olar - su, ot, topyraq jäne aua. Türkı tanymynda atalmyş tört düleige Uaqyttyŋ tört jyldyq mausymy säikesetının keltırıp jürmız: köktemge - Su düleiı, jazǧa - Ot, küzge – Topyraq, qysqa – Aua düleiı şendesıp, soǧan orai keŋıs te tört küige tüsedı, tört türlı küi keşedı. Köktem kezınde jer betın su qaptaidy, dünienıŋ bärı sumen aralasyp, ol kezdı qazaq «alasapyran» ataidy; jaz mausymynda jer betıne şyqpaityn şöp,ösımdık qalmaidy, adam da, jändık te, jan-januar da qorekke qaryq bolyp, qoŋdanady, fizika tılımen aitqanda boilaryna quat jinaidy. Qazaq şöbı şüigın maŋdy «otty» jer ataityny osydan. Küz kelgende jazǧy «ottyŋ» bärı qurap,küzeledı, jerge tüsıp, topyraqqa ainalady. Küzde keŋıstık topyraq düleiıne qyzmet etedı. Al qys tüsısımen aua düleiınıŋ patşalyǧy ornap, jer betıne ornyqqan toqsan kün «jeltoqsan» atalatyny sodan. Köktem «jylǧa» sözınen - «jyltoqsan», jaz - «ottoqsan», küz mausymy – «küztoqsan» atalyp kele bertınırekte ūmytylǧan. Tek qana «jeltoqsan» sözı qystyŋ alǧaşqy aiynyŋ atauyna ainalyp, qoldanystan şyqpai qalǧan.
Ärbır toqsannyŋ kelu mezgılı Kün men Tünnıŋ araqatysyna säikes tanylǧan: köktemgı kün-tün teŋesımınde – Nauryz, küzgı teŋesımde – Sabantoi, jazǧy Tün toqyrauynda – Sabatoi, al qysqy Kün toqyrauynda – Nartuǧan merekelerımen säikes dülei mezgılderı aşylǧan, atap ötılgen. Jaratqannan jaily da jaǧymdy, baiandy jaittar tılenıp, kütılgen.
Nartuǧan – osyndai tarihi-filosofiialyq tanymǧa negızdelgen tört ūly merekenıŋ bırı jäne ol qysqy mausymnyŋ nyşany bolyp tabylsa da künnıŋ ejelgı atauyn ielenumen bırge, ūly tanymnyŋ qainar közıne bastaidy. Ejelgı türkı tanymynda Kün – mäŋgı jäne ol sondyqtan da jyl saiyn ölıp, qaita tırıledı. Onyŋ öletın künı jyl ışındegı eŋ qysqa kündız täulıgıne säikes keledı, al ol kün – 22 jeltoqsan. Qasiettı üş künnen soŋ kün-säule qaita tuady. Būl kün - 25 jeltoqsan. Būny türkıler Nartuǧan-Nartukan ataidy.
NARTUǦAN merekesınıŋ tarihi körınısterı
«Nartuǧan» atalatyn mereke bügınde şūbaştar men tatar-başqūrttarda emıs-emıs saqtalǧan. Būndaǧy «nar» sözı nenı bıldıredı? Qazaqta bügınde qasiettı säulenı «nūr» deidı, bıraq būl ejelgı «kün» ūǧymy bolatyn da, ony «nar» ataǧan: bertın kele islamdyq «nūr» sözımen almasty. Bırtūtas altai tıldık topqa jatatyn maŋǧol jūrty älı «nar» ataidy. Jalpy, «nar» sözı Künnıŋ bükıladamzattyq atauy, tek qana ärkım öz tılıne ikemdep «nar» nemese «nūr»/«nur» atap ketken... 
Qazaqta joralǧy türınde emes, adamnyŋ esımı retınde Nartuǧan, Nūrtuǧan saqtalypty: Nartuǧan da, Nūrtuǧan da jyraulardyŋ esımderı. Ädette qazaq būny adamnyŋ tuǧan künıne orailas qūbylyspen bailanystyryp qoiady: būl kısıler ejelgı «Nartuǧan» atalǧan mereke kezınde tuuy mümkın bolmasa, bertın kele qaita tuǧan kündei nūrly, säulelı jyrlaryna säikes laqapat boluy da yqtimal.
Arǧy ata-babamyz jeltoqsan aiyn soǧymnan bastaidy. Bıraq būl bügınde qūlqynnyŋ qamyna ainalyp, qysqa et qamdau nauqanyna ainalyp ketken. Al ejelgı nūsqasy – ūly Ömırdıŋ közıne ainalǧan jaryqtyŋ qainary – Künnıŋ qūrmetıne qūrbandyq şalu edı. Irı maly joq nemese az kedeiler bırıgıp bır ırı maldy soiyp, ony 12 jılıkke böletın de, jerebemen bölısıp alatyn. Būl täŋırlık dünietanym joralǧysy edı. 12 jılıgıŋız aspandaǧy 12 şoqjūldyzynan tūratyn Kün jüiesıne tıkelei yqpaly bar ǧalamdyq Keŋıstıŋ qūrylymyn paş etu belgısı ärı sol keŋıstıŋ amandyǧyn tıleu bolar.
NARTUǦAN merekesınıŋ mänı men mazmūny
22 jeltoqsan — Kün men Tünnıŋ qysqy arbasu künı. Būl kün astronomiialyq qystyŋ basy. Jyldaǧy eŋ ūzaq tün men eŋ qysqa kündız bolyp tabylady. Būl – qystyŋ bastalu meiramy.Būl 
Uaqyttyŋ jaŋaru künı. Keŋıstıkke Aua düleiı patşalyq qūrady. Sol sebeptı qysqy mausymnyŋ alǧaşqy aiy «jeltoqsan» atalady. 25 jeltoqsan – Nartuǧan künı. Būny Europada «Rojdestvo» deidı de, ony İsa paiǧambar düniege kelgen künmen şendestıredı.
Qysqy ūly merekenıŋ mänı ärine joǧaryda atalyp ötken qysqy mausym düleiı men Uaqytty jaŋartu jäne solarǧa qajettı ǧūryptardy därıpteuge negızdelgen.
Nartuǧan merekesı qys mezgılınıŋ mausymaşary, eŋ qysqa Kündızdı eŋ ūzaq tünge jeŋgızudıŋ amaly men şarasy, Kün men Tünnıŋ arbasuyn jaryqqa ūtqyzu ǧūrpy.
Nartuǧan – «jeltoqsan» atalatyn toqsan kün qysty paş etu saltanaty; auaǧa qūrmet, Kündı kie tūtu, Jaryqty qadyr tūtu, ot pen auanyŋ üilesımın tıleu sekıldı adamzattyq qūndylyqtardy sıŋırudıŋ basy. Qystyŋ soŋǧy aiynda Ūly Dalany aq boran basady, būl da Auanyŋ qysqy sipaty. Sodan baryp ol ai «aqpan» atalǧan. Būl da auaǧa qatysty. 
Nartuǧan meiramynyŋ mazmūnyn aiǧaqtai tüsetın tarihi myna bır qūndylyqqa nazar audarǧan abzal.Aŋyraqai tauyndaǧy jartastaǧy petroglifte beinelengen jazǧy mausymdy baiqatatyn köterem siyr osy qys mezgılınıŋ tırılei beinesı ekenın moiyndauymyz kerek.
Qazaq ūǧymynda qys mausymy uaqyttyŋ qartaiu belgısın bıldıredı. Sondyqtan ūly Abai «Qys» öleŋınde:
Kärı qūdaŋ qys kelıp älek saldy – deidı.
Nartuǧan merekesı Kün beinesındegı Uaqyttyŋ ölıp tırılu arqyly mäŋgı jasauyn paş etu basty maŋyzǧa ie. Qaita tuǧan kündı «qyzyl şaqa» atasa kerek. Būl jaŋa tuǧan närestenıŋ beinesı jäne «şaqa» sözı ejelgı türkınıŋ «bala» degen ūǧymy. Poliak ūltynyŋ qūramyndaǧy türkılermen bırge qyzyl jūmyrtqa» ǧūrpyn därıpteuı de osy Nartuǧan räsımınıŋ bır jūrnaǧy dep esepteu kerek.
NARTUǦANnyŋ türlı jūrttardaǧy körınısı
Būl kün aituly mereke retınde talai jūrtta saqtalyp, är halyq būl künmen öz tanymyn beineleidı: majar halqynda – «karachun»/qaratün; poliakta «qyzyljūmyrtqa künı», şūbaşta – nartukan t.s.s. Al qazaq būny aituly mereke retınde emes, sonyŋ jūrnaǧy bolǧan qūrbandyqty «soǧym basy» retınde özgertıp, tūrmystyq saltqa beiımdep ketken, ǧūryptyŋ mänı islam dınınıŋ keluımen ūmytylǧan.
Nartuǧanǧa qatysty türkı halyqtarynyŋ ışınde barynşa tolyq ǧūryp pen dästür şūbaştarda. Köz jetkızu üşın Surhuri ǧūrpyn alaiyq. 
Surhuri – künge qatysty merekenıŋ basy (22 dekabria). Sur huri (qaraǧa qarap tükıru) qaiǧyny joqqa şyǧaru degendı bıldıredı. Basqaşa jergılıktı jerde «nartukan» ataidy. Üş kün būryn qyzdar auyldy aralap şyǧyp, kelını bar üidı ainalady eken. Sosyn boza men botqa pısıruge uyt pen daqyl jinaidy. Bärı jinalyp oŋaşa üide pısıredı. Osy üide keşkısın jastar oŋaşa merekeleidı. Būl qazaqtyŋ «bastaŋǧy» otyrmaǧyna ūqsaidy. Kelesı künı taŋerteŋ jastardyŋ negızınen äkelerı jinalady. Olardy törge otyrǧyzyp boza berıp, äzıldep köŋılderın köteredı. Şūbaştardaǧy būl meiramnyŋ mänı jyldyŋ aiaqtaluy men jaŋa jyldyŋ tuuy bolyp tabylady. Set künı – eskı men qaraŋǧyny qiratudyŋ negızı. Jyldaǧy eŋ qysqa kündız. Būl kün qara küşterdıŋ küşeigen sätı bolyp esepteledı. Būl künı üidıŋ kielerıne qatysty dūǧa oqylady. Qūrban retınde qaz soiylady eken. Al qazaqta soǧym – ırı qara soiylady.
Käşarni (Kăşarni) - bır aptaǧa sozylatyn Nartuǧannyŋ/surhuridyŋ jalǧasy. Būl aptanyŋ basty susyny arnaiy räsımmen aşytylǧan boza. Būny aşytu kezınde arnaiy saqtalatyn ǧūryp pen dūǧa oqylady. Kăşarni – 21-22 jeltoqsannan keiın bastalady. 
Mary elınıŋ de Nartuǧanǧa tıkelei qatysty ǧūryptary jetkılıktı. Marylardyŋ qysqy kün-tün arbasuynan keiın oinalatyn «Şorykiol» (Qoidyŋ aiaǧy) oiyndary osy künderı bır apta boiy oinalady eken. Būndaǧy qoi Künnıŋ jerdegı bır proeksiiasy retınde beinelengen. Al qazaqtyŋ qoşqar müiız oiuynyŋ
tübınde Künnıŋ bırjylǧy ömır joly beinelense kerek.Ol sondyqtan da qadyrly ärı qasterlı taŋba bolyp sıŋgen. Būl oiyn tıptı şūbaş, tatar, başqūrt pen ūdmurttarǧa da tän.
Sondai-aq marylarda «Soqyrtaǧa» atalatyn oiyny bar jäne ol qazaqtaǧy «Soqyrteke» oiynynyŋ bır parasy, nūsqasy. Soqyrteke - Tünnıŋ keipı bolyp tabylady. Qazaq 
folkloryndaǧy aimüiızdı aq serke tünnıŋ nyşany, aidyŋ rölın müiız atqarady. Soqyrteke oiyny Tündı äjualau, Künnıŋ märtebesın arttyru, qoldaudyŋ şarasy.
Nartuǧannyŋ nyşandary
Nartuǧan merekesınıŋ atributtyq nyşandary meiramnyŋ sanaǧa sıŋısuın, qabyldanuyn tezdetedı, onyŋ qadyryn arttyrady.
Müiızdı qoşqar – Nartuǧannyŋ basty aiuandyq keipı, müiızı Künnıŋ bırjylǧy jürıp öter jolynyŋ traektoriiasy.
Qoraz – Aua düleiınıŋ belgısı, uaqyt 
jarşysy.Ol ärbır taŋnyŋ atuyn habarlap, täulıktıŋ jaŋarǧanyn jariialaidy. Künnıŋ kömekşısı.
Şyrşa - Aua düleiıne tötep berıp, tüsın bermeitın mäŋgı jasyl aǧaş, uaqyttyŋ mäŋgılık 
nyşany. Tabiǧattaǧy jolterektıŋ, iaǧni tılektıŋ joly. Şyrşany jolterek türınde de paidalanuǧa bolady.
Bauyrsaq – Kün-qūdyrettıŋ säulesındei 
şaşylatyn däm. Qyzuly Künnıŋ beinesın paş etedı, jaŋa tuǧan Narǧa ot pen quat berıp qoldaidy.
Nartuǧandyq dämder
Soǧym järmeŋkesı. Qysqy mereke ūlttyq taǧamdardyŋ qai-qaisysynda jainatyp körsetu mümkındıgı mol kezeŋ. Äsırese, Nardyŋ tuar qarsaŋynda qazaqtyŋ «qyzyl» ataityn et taǧamdaryna molynan oryn berıledı. Soǧym soiylyp, jılıkteme taratu, sybaǧa ülestıru, soǧym satu şaralarynyŋ qyzatyn nauqany.
Bauyrsaq. Jaŋa tuar Kün-qūdyrettıŋ şaşuy, merekege tartuy men säulesınıŋ beinesı. Nartuǧan meiramynda dastarqanǧa meilınşe şaşyrata tögılgen bauyrsaq Künnıŋ bauyrlary – säulesı esebınde tartymdy bolary sözsız. Arnaiy bauyrsaq künın de belgıleuge bolady.
Quyrdaq. Quyrdaq köbınese soǧym soiylǧanda tartylady. «Quyrdaqtyŋ kökesın tüie soiǧanda köresıŋ» degen mätel bar.
Boza. Būl susyn äsırese şūbaş halqynda osy meiramnyŋ basty ışım sanalady. Bıraq köşpelı türkı halyqtaryna keŋ taralǧan dästürlı aşymaq, masaŋdyǧy äljuaz susyn bolyp esepteledı.
Qatyq – būl köbınese bügınde şalap sekıldı susynnyŋ atauy retınde qate atalyp 
jürgen kez kelgen sūiyq taǧamǧa qatatyn, qosatyn sütten äzırlenetın qoiu tamaq. Būny sorpa qūrt dep te ataidy.Qatyq – qatu, qosu degendı bıldıredı.
Nauan – tanymdyq taǧam, būl - Yrys pen 
Berekenı paş etetın dastarhan sänı retınde jaŋaşa oilastyryldy. «Nauan» sözı Kök pen Jerdı qosatyndai biık jäne taŋǧajaiyp, öte jaqsy, tamaşa, ädemı degen maǧynany beredı, bıraq naqty nenı bıldıretını beimälım, soǧan qaraǧanda ejelgı miftık tanymnyŋ jūrnaǧy bolǧany.
Nauan qazaq ūǧymyna negızdelgen üş tektı dämnıŋ jyimasynan tūrady: halqymyz «qyzyl» dep et taǧamyn, «aq» dep sütten 
pısırılgen asty, al «kök» dep kökönıs pen jemıs-jidektı ataǧan. Soǧan orai, üş sörenı üş tektı dämge toltyru arqyly yrysty paş etu maqsat boldy. Nauannan kelgen qonaqtar däm tatyp ketedı de, ol üzdıksız taǧammen toltyrylady, söitıp, sarqylmas bereke közı ıspettı alyp qazyna nyşany bolyp tabylady.
Nauan taǧamy ejelgı türkılık üş beldeulı ǧalamdyq qūrylymdy elestetedı: joǧarǧy, ortaŋǧy jäne tömengı älem.
