“Jeltoqsan” uıymy bolmaǵanda shyndyq aıtylmaı qalar edi

2521
Adyrna.kz Telegram
Bizdiń búgingi spıkerimiz - jeltoqsanshy Erlan Ábdirashıtuly Dekelbaev. Ol 1986 jyly ınjener qyzmetin atqarǵan. Jeltoqsan kóterilisine qatysqany úshin alty jylǵa sottalǵan. 1990 jyly KSRO depýtaty M.Shahanovtyń Qazaq SSR Joǵarǵy keńes janynan qurylǵan «Jeltoqsan kóterilisine túpkilikti baǵa berý» komıssııasynyń jumysshy tobynda, 1992-93 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy halyq-depýtaty M.Shahanovtyń kómekshisi bolǵan. «Allajar» fılminiń avtory jáne koıýshy-rejısseri Q.Ábenovtiń shákirti, rejısserdiń-kómekshisi qyzmetterin atqarǵan. 1989 jyly qurylǵan «Jeltoqsan» uıymynyń múshesi.

-Erlan aǵa, áńgimemizdi Jeltoqsan kóterilisinen bastasaq. Sizdiń taǵdyryńyzǵa bul kóterilis qalaı áser etti?

-1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi kezinde Keńester odaǵynyń búkil áskeri men jendetteri  alańda bolǵan jastardy aıaýsyz qurtýǵa baǵyttady. Sottady, oqýlary men jumystarynan qýydy. Qyzdarymyz zorlandy, ıtke talandy. Ol azdaı, Máskeýdiń ortalyq saıası bıýrosy búkil qazaq halqyna qarsy “Qazaq ultshyldyǵy” degen úlken aıyp taqty. Bul degenimiz qazaq halqy ult retinde joıylýǵa shaq qalyp, taǵdyry qyl ústinde turdy.

Al meni eki kún alańda bolǵanym úshin 1987 jyldyń 2 aqpanynda  Almaty qalalyq soty, QazSSR qylmystyq kodeksiniń 65-shi babymen 6 jylǵa bas bostandyǵymnan aıyrdy. Eskerte keteıin, qylmystyq kodekstiń 60-65 baptaryn 70 jyl ishinde Sovet ókimeti qazaq halqyna tuńǵysh ret qoldandy. Sot úkimi oqylǵanda, sot zalynyń buryshynda anamnyń kóz jasy qalaı aqqany kóz aldymnan áli de kete qoıǵan joq. Bas bostandyǵymnan aıyrylǵanym men úshin árıne aýyr boldy. Túrmeniń azaby men o jaqtyń qara zildeı aýyr ómiri týraly túrmede otyryp kelgender ǵana biledi. Men úshin eń  qıynnyń-qıyny  bas bostandyǵymnan aıyrylǵanym emes, anamnyń eki jyl boıy jazyqsyz aqqan kóz jasy boldy. Ólim aldynda da talaı ret aýrýhanada jatyp shyqqan eken. Ol týraly men keıin bostandyqqa shyqqan soń bildim.

Biraz jeltoqsandyqtardy bostandyqtarynan aıyrǵannan keıin etappen Mańǵyshlaqtyń №34-shi eńbekpen túzeý kolonııasyna jiberdi. Sol jaqta Sábıt Isabekov, Quttybek Aımahanov, Álibek Mýzafarov, Kenjebaı Otarbaev, Nurman Shynybaev, Qasym Ábilhaırov, Qurmanǵazy Rahmetov  jáne basqa jeltoqsandyqtarmen  sol zonada tanystym. Mańǵyshlaqtyń zonasynda eki aıdaı ǵana boldyq. Bizderdi asa qaýipti qylmyskerler retinde, Reseıge deıin Kenester Odaǵynyń jan-jaqtaǵy túrmelerine tarata bastady. Meni KarLAG-tyń túrmesine jiberdi. Basynda qıyn body. Ýaqyt óte ol jerdiń «ómiri» men qatań júıesine de etim úırenip ketti. Alaıda, túrme, abaqty, ashtyq, etap  degen Kenester Odaǵynyń fashıstik júıesi basymyzdy jaryp, densaýlyqtarymyzdan aıyryp, qabyrǵamyzdy syndyrǵanymen, bizdiń  rýhymyzdy syndyra almady.

Jazamdy KarLAG-ta ótep jatqan kezimde KGB-niń eki qyzmetkeri kelip: «Kolbınniń atyna keshirim hat jazssań, bir aıdan soń bostandyqqa shyǵasyń. Bas tartsań osy jerde shirip ólesiń» - degende, alańdaǵy sumdyqtar men sot zalynda otyrǵan anamnyń aqqan kóz jasyn  kóz aldymda bir mezette elestetip shyqtym. Ashýym kelgeni sonshalyq, Kolbınniń atyna keshirim hat jazýdan bas tarttym. «Men Kolbınniń atyna keshirim hat jazbaımyn. Kerisinshe ol meniń halqymnyń atyna keshirim hat jazssyn» - dep, bostandyqty emes, qazaǵymnyń namysyn  tańdadym. Osydan keıin bostandyqty kórmeıtindeı kúı keship, ómirim osymen bitkendeı boldy. Ólim men ómirdiń ortasynda júrip, abaqtyda ár kúniń 15-20 kúnge teńeletin bundaı jerde kimniń otyrǵysy keledi. Biraq, arada  kóp uzamaı qaıta qurý saıasatynyń birshama alǵa basýyna baılanysty 1989 jyldyń basynan bastap birtalaı jeltoqsandyqtardyń isteri qaıta qaralyp, jaza merzimderimiz qyqartylyp bostandyqqa shyǵa bastadyq.

-Jýyrda siz áleýmettik jelide túrmeden shyqqannan keıingi bolǵan qazaq tiline qatysty bir oqıǵany jazdyńyz. Demek, Jeltoqsan kóterilisi eldiń rýhyn oıatyp, til úshin kúresti bastaýǵa da sep bolǵan deýge bola ma?

-Árıne! 1989 jyldyń 3-aqpanynda, QazMU-dyń tarıh fakýltetiniń stýdenti bolyp júrgende Jeltoqsan kóterilisine qatysyp, bes jylǵa sottalǵan Ermuhan Qýandyqov ekeýmiz KarLAG-tyń qaqaǵan aıazynda kópten kútken bostandyǵymyzǵa  birge shyǵyp, Qaraǵandy temirjol  vokzalyna ushyp bardyq.  Vokzalǵa kelsek  bılet kelesi kúnge Almaty – Petropavl reısine ǵana qalypty. Baıqasaq, vokzaldaǵy habarlandyrýdyń barlyǵy tek orys tilinde ǵana aıtylyp jatyr. Bul bizdiń namysymyzǵa  kezekti ret tıdi. Bostandyqqa shyqqanymyzǵa nebári 2-3 saǵattaı ǵana boldy. Qaraǵandynyń temirjol vokzalynyń ákimshiligine baryp olarǵa habarlandyrýlar nege qazaq tilinde jarııalanbaıtyny týraly aıttyq. Sol jerde otyrǵan kileń  orystar bizge qarsylasyp aýyr-aýyr sózder aıta ma dep oılaǵanbyz. Eń qyzyǵy olar bizdi muqııat tyńdap bolǵan soń, esh qarsylyq kórsetpeı, shaǵymdarymyzdy «shaǵym kitapshasyna»  jazyp ketýimizdi surady. Sóıtip, kitapshaǵa vokzaldaǵy habarlandyrýlar qazaq tilinde bolý qajettigin eskertip, Almatydaǵy meken-jaıymdy kórsetip aryz jazyp kettik.

Arada 1-2 aıdaı ótken soń, Almatydaǵy úıime Qaraǵandy vokzalynan hat keldi. Konvertti ashyp qarasam, “Qurmetti Erlan Dekelbaev, Sizdiń shaǵymyńyz  Qaraǵandy vokzalynyń  jalpy jınalysynda qaraldy. Qazirgi ýaqytta vokzaldyń barlyq habarlandyrýlary qazaq jáne orys tilderinde habarlanýda” degen jazýdy oqyǵanymda, bir qýanyp «Qazaq tiline tıtteı  bolsa da úlesimizdi  qosyppyz ǵoı» - dep kádimgideı marqaıyp qaldym.

-Bostandyqqa shyqqannan keıin kóp uzamaı, Sizder “Jeltoqsan” uıymyn qurdyńyzdar. Osy týraly aıtyp ótseńiz...

-Biz abaqtydan shyqqannan keıin bir-birimizdi izdeı bastadyq. Bir kúni “Qazaqfılm” kınostýdııasynda bir rejısser jigit Jeltoqsandyqtardyń basyn qosyp jatyr degen habardy estidik. Sóıtip “Qazaqfılmge” barsaq, Amanjol Nálibaev (5 jylǵa sottalǵan), Baqtybek Imanqojaev (teatr ınstıtýtynda oqyp júrip 3 jylǵa sottalyp ketken), Hasen Qojahmetov, Jarmuhanbet Tlegenovter otyr eken. Qasyma Chıta túrmesinen qashyp kelgen Qurmanbaı Qalmuratovty ertip bardym. Aramyzda Mańǵyshlaqtyń zonasynda birge bolǵan Quttybek Aımahanov bar eken. Al, álgi rejısser Qaldybaı Ábenov bolatyn. Qaldekeń bizge ózin tanystyryp bolǵan soń,  shynaıy derekterge súıene otyryp  jeltoqsan  kóterilisi týraly “Allajar” fılmin túsirgisi keletinin aıtty. Fılmge  qajetti materıaldardy jınaý úshin Jeltoqsan kóterilisin jan-jaqty zerttep, derekter tabý kerek boldy. Sondyqtan biz kóterilistiń shyndyǵyn halyqqa jetkizý úshin uıym quraıyq dep sheship, uıymnyń ataýyn biraýyzdan «Jeltoqsan» dep atap, onyń  alǵashqy tóraǵasy etip Baqtybek Imanqojaevty saıladyq. Árbiz sózimiz ben izderimizdi ańdyp otyrǵan KGB-nyń zamanynda, uıymnyń alǵashqy músheleri bolyp: Qaldybaı Ábenov, Baqtybek Imanqojaev, Amanjol Nálibaev, Ótkirhan Múlkibaev, Jarmuhamed Tilegenov, Quttybek Aımahanov, Erlan Dekelbaev, Qurmanbaı Halmuratov sııaqty azamattarymyz  boldy. Arada ýaqyt óte túrmeden aman esen oralǵan Shora Qarabaev, Jeńis Dáýletov sııaqty basqada jeltoqsandyqtar qatarymyzǵa qosyla bastady. Óstip Qaldybaı aǵamyzdyń «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń 250-shi bólmesinde, 1989 jyldyń  20-mamyrynda óz jarǵymyz ben maqsatnamamyzdy qabyldap, Keńester Odaǵynyń qylyshynan qany tamyp, Kolbın taqta otyrǵan kezde «Jeltoqsan» uıymyn quryp, birden saıası kúresimizge kirisip kettik. Qaldybaı aǵa sol jyldary jeltoqsandyqtarǵa qol ushyn sozyp, óziniń qanatynyń astyna alyp, bizderge is júzinde qoldaý kórsetken eń alǵashqy zııalylardyń biri boldy.

-Sizderdiń alǵa qoıǵan negizgi maqsattaryńyz qandaı edi?

-Ókinishke oraı «Jeltoqsan» uıymy 1986 jylǵy jeltoqsan kóterilisine tarıhı ádil, durys saıası baǵa berý maqsatynda qurylǵan  eń alǵashqy táýelsiz komıssııa bolǵany týraly eshkim bilmeıdi.  Alǵashqy maqsattarymyz:

- túrmede otyrǵan qalǵan jeltoqsandyqtardy bosatyp alý,

-  jeltoqsan kóterilisine tarıhı ádil, durys saıası baǵa berip halyqqa shyndyqty jetkizý.

- jeltoqsan  jendetterin jazaǵa tartý

- “Allajar” fılmine kómektesý

- Máskeýdiń  ortalyq saıası bıýrosynyń tikeleı buıryǵymen shyqqan “Qazaq ultshyldyǵy” degen aýyr qaýlysynyń kúshin joıǵyzý

- Jeltoqsan kóterilisi kezinde japa shekken adamdardy taýyp, bul máseleni Halyqaralyq deńgeıde kóterý jáne t/b kóptegen ulttyq máselege baılanysty ıdeologııalarymyz boldy. Medal, orden, páter alý degen túsimizge de kirgen emes, oıymyzda da bolǵan emes.

 -Ol kezde Jeltoqsan shyndyǵyn ashamyz dep nıettengen basqa qandaı uıymdar boldy?

-«Jeltoqsan» uıymyn bizge úkimet quryp bergen joq. Biz Qaldybaı aǵamyzdyń arqasynda  túrmede otyryp kelgen jeltoqsandyq jigitter bolyp, óz kúshimizben quryp, eshkimge baǵynbaıtyn «Jeltoqsan» atty táýelsiz komıssııa qurdyq. Qadyr Myrzalıevtyń komıssııasy boldy. Ol komıssııa eshqandaı jumys tyńdyra almady. Sodan keıin QazSSR Joǵarǵy kenes  janynan, KSRO depýtaty Muhtar Shahanovtyń komıssııasy quryldy. Qatelespesem, ol kúz aılarynda quryldy. Ol kezderi bizder Qadyr Myrzalıevpen de, Muhtar Shahanovpen de aralaspaıtynbyz. Jeltoqsanǵa baılanysty maǵulmattardy óz kúshimizben jınap, ózimizshe jumys istep júrgenbiz. Bul jolda «Jeltoqsan» uıymynyń uzaq jyldar boıy tóraǵasy bolǵan marqum Amanjol Nálibaev aǵamyzdyń ádildiktiń aq týyn kótere bilgen jáne tókken mańdaı teri men eńbegi ushań teńiz ekenin atap ótkim keledi

-Ol - repressııanyń qyzyp turǵan kezi. Soǵan qaramastan táýekelge bardyńyzdar. Sol kezdegi Sizderdiń alǵashqy qadamdaryńyz qandaı boldy?

-Sol kezderi qalaı ǵana qoryqpaı jumys istegenimiz týraly qazir oılansam, ózim de tań qalamyn. Bizdiń alǵashqy qadamymyz – Jeltoqsan kóterilisiniń 3 jyldyǵynda alańǵa baryp, eske alý mıtıngisin jasaý edi. Bul týraly jýyrda Abai.kz saıtynda Qaldybaı aǵamyzdyń "Zamanbek jáne Jeltoqsan" atty maqalasy shyqty. Sol suhbattan alǵashqy jasaǵan qadamdarymyz týraly keńirek oqı alasyzdar.

Sizder alǵash qurylǵan uıym bolǵanymen, keıinnen Muhtar Shahanovtyń komıssııasynda da  biraz jumys istedińizder? Osy jaıynda aıtyp berseńiz?

-Iá, biz “Qazaqfılm” kınostýdııasynda Qaldybaı aǵamyzdyń kabınetinde jarty jyldaı bólek otyrdyq. Bizge Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııasynyń doenti, QazSSR Joǵarǵy keńesiniń janynan qurylǵan, KSRO depýtaty M.Shahanovtyń 1986 jylǵy jeltoqsan kóterilisine túpkilikti baǵa berý komıssııasynda  sol kezderi qyzmet atqarǵan  (marqum ımandy bolsyn) Ámına Nuǵmanova degen apamyz bizderge qoldaý kórsetip aramyzǵa jıi kelip aralasyp turatyn. «Jeltoqsan» uıymynyń  belsendi túrde, istep jatqan qyzý jumystarymyz ben  jeltoqsanǵa baılanysty kóptegen maǵulmattar taýyp jatqanymyzdy kórip, M. Shahanovqa  jetkizip otyrdy.

1990 jyldyń qańtar aıynda  Amanjol Nálibaev, Qaldybaı Ábenov jáne men Ámına apaıymyzdyń uıytqy bolýymen  Muhtar Shahanov aǵamyzdyń shaqyrýymen «Jalyn» jýrnalynyń redakııasynda ornalasqan kabınetine bardyq. Muhańmen biraz sóıleskennen keıin Ámına apaı Muhańǵa: “Osy jigitterdi qasyńa alsań utylmaısyń. Biraz dúnıeni tóńkeretin de osylar!”- dep ótinish bildirdi. Biz de Muhańǵa qolymyzdaǵy kóptegen materıaldardy kórsetip, birlese otyryp jumys isteýge  usynys jasadyq. Sóıtip  Amanjol Nálibaev aǵam ekeýmiz «Jeltoqsan» uıymy tarapynan, M.Shahanovtyń Qazaq SSR Joǵarǵy keńes janynan qurylǵan komıssııanyń quramyna resmı túrde qabyldandyq. Al Qaldybaı aǵa, osy komıssııaǵa kómektesýden basqa, daıyndap bergen materıaldarymyz boıynsha «Allajar» fılmin de qatar túsire bastady.

-Sizder ol jerge qandaı qujattar tapsyrdyńyzdar?

-Óte kóp. «Jeltoqsan» uıymy tarapynan qajetti málimetter men aryzdardy jınaýǵa barymyzsha  aıanbaı  jumys jasadyq.  Komıssııada birge istegen Meıirhan Ábdimanapov ekeýmiz jastarǵa qarsy qoldanǵan armatýralardy qaı jerde daıyndap, oǵan kim tapsyrma bergeni týraly maǵulmattar taptyq. Armatýrany daıyndaǵan «Elektorobytprıbor» zavodtyń dırektorymen kezdesip, barlyq jaǵdaıdy qaǵazǵa túsirtip aldyq ta Muhańnyń aldyna alyp bardyq. Basyna saper kúrek tıip aýyr jaraqat alǵan  alǵashqy adamdy da, zorlanǵan qyzdardy da taptyq. Jalpy sol kezderi «Men jeltoqsan kezinde jaraqat  alyp, jábir kórdim» dep bir adamnyń qolynan aryz jazdyrtyp alýdyń ózi mashaqattyń mashaqaty bolatyn. Belgili nárse. Bári qorqyp qalǵan. Sol kezderi zardap shekken bir-eki adam taýyp, qoldarynan aryz jazdyrtyp alǵan  kezimizde, Muhań da, biz de qatty qýanyp qalatynbyz. Óıtkeni zardap shekken  bir adamnyń jazǵan  aryzy aýadaı qajet edi.

-Uıymnyń músheleri retinde Keńester Odaǵynda buryn sońdy bolmaǵan saıası ashtyq akııasyn da uıymdastydyńyzdar. Onyń nátıjesi qandaı boldy jáne bılik tarapynan kimder qoldady?

-1990 jyldyń 24-sáýirinde «Jeltoqsan» uıymynyń jigitteri “Jeltoqsan tutqyndary túrmeden bosatylsyn!” “Qazaq ultshyldyǵy joıylsyn!” “M.Shahanovtyń komıssııasyna jumys isteýge múmkindik berilsin!”degen transporanttar jazyp, eski alańnyń aldyna baryp talaptarymyzdy qoıyp, eń alǵashqy saıası pıketimizdi  uıymdastyrdyq. Sebebi, sol kezderi Muhańnyń komıssııasy jabylý aldynda turǵan. Komıssııaǵa da, bizderge de jan-jaqtan qysym kórsetý jumystary kúsheıip, barlyqtaryńdy óltiremiz degenge deıin bardy. Eger bulaı jalǵasa beretin bolsa, biz kóshege búkil halyqty alyp shyǵamyz dep Úkimetke de, qalalyq ákimshilikke de qatań eskertý jasadyq. Óıtkeni birlese otyryp jasaǵan komıssııa úlken jumystar atqaryp, jendetterdiń jasaǵan kóptegen qylmystary ashylaıyn dep turǵan sátinde, syltaý taýyp komıssııany «jabamyz» degenderi de saıası tapsyryspen jasalǵandary kórinip turdy. Bizdiń taǵdyrymyz taǵyda qyl ústinde turdy.  Biraq biz qoıamyz ba. Aınalamyzǵa OMON-dar qaptady. Vıdeo kameralarymen KGB-nyń adamdary kelip transporanttarymyzben birge bizderdi túsirip jatty.  Biz báribir ketpedik. Ókinishke oraı bul pıketimiz nátıjesiz aıaqtaldy.

Arada jıyrma kún  ótken soń  Qaırat Rysqulbekovpen birge 14-15 jylǵa sottalǵan T.Taıjumaev, Q.Kúzembaev, T.Tashenovtardy túrmeden bosatyp alý úshin, basymyzdy taǵyda báıgege tigip  saıası ashtyq jarııalaıtyn boldyq.  Jınalysymyzdy jasap, hattamamyzdy toltyryp jınalystyń sheshimi boıynsha  Qurmanbaı Qalmuratov, Mıhaıl Kóbekov, Ótkirhan Múlkibaev, Qaıratpen birge turyp, 14 jylǵa sottalǵan Túgelbaı Táshenovtyń aǵasy Qaıyrgeldi Tashenov jáne J.Barlybaev degen azamattarymyz ashtyqqa jatatyn boldy. Qalǵandarymyz uıymdastyrýshylar  retinde, saıası ashtyqqa shyqqanymyz týraly jáne ondaǵy talaptarymyzdy tizip, sol kezdegi QazSSR Prezıdent N.Nazarbaevtyń atyna hat jazdyq. Ondaǵy talaptarymyz:

-Túrmede otyrǵan qalǵan jeltoqsandyqtardy bostandyqqa shyǵarý,

-Máskeýdiń  ortalyq saıası bıýrosynyń  “Qazaq ultshyldyǵy” degen aýyr qaýlysynyń kúshin joıǵyzý.

-Jeltoqsan jendetterin jaýapkershilikke tartý.

-QazSSR Joǵarǵy Keńes janynan qurylǵan jeltoqsan kóterilisne baılanysty M.Shahanovtyń komıssııasyna qysym kórsetýdi toqatatyp, jabylaıyn dep turǵan komıssııaǵa jumys isteýge tolyqtaı múmkindik berilsin degen talaptar qoıdyq.

Sóıtip tórt  jeltoqsandyq jigitterimiz tórt kún, tórt tún boıy jańbyrǵa da qaramastan ashtyqta jatty. Biraz ýaqyttan keıin ashtyq jarııalaýshylar qataryn jeltoqsandyq Quttybek Aımahanov toltyrdy. Tek, tórtinshi kúni ǵana aspannan shelektep jańbyr jaýyp turǵan kezde  “Jeltoqsandyqtar túrmeden bosatylsyn” degen qaýly shyqty. Bizdiń jańbyr astynda kórgen qýanyshymyzdy kórseńder ǵoı. Ony sózben jetkizý múmkin emes. Biz jyladyq ta, qýanǵanymyzdan aıǵaladyq ta! Bizderge janashyrlyq bildirgen jáne osy qaýlynyń shyǵýyna kómektesken  sol kezdegi depýtattar Serik Abdarhmanov, Imanǵalı Tasmaǵambetov, Murat Áýezov, S.Sartaevtar  boldy. Bul bizdiń -  Keńester Odaǵynda, Táýelsizdigimizdi almaı turǵan kezimizdegi eń alǵashqy tarıhta qalǵan tuńǵysh eń úlken saıası jeńisimiz boldy. Al 1990 jyldyń mamyr aıynyń 21-de Máskeýdiń KSRO Ortalyq Komıteti «Qazaq ultshyldyǵy» degen aýyr aıypty qate ketken qaýly dep tanyp, onyń kúshin joıdy. Sol komıssııanyń tireýi de, jabylyp qalmaýyna da sebepshi bolǵan «Jeltoqsan» uıymy bolǵany jaıynda eshkim bilmeıdi. Bul týraly da «Allajar» fılminiń jalǵasynda kóretin bolasyzdar.

-Sizderdiń kúresterińiz tek Jeltoqsan shyndyǵyn ashýmen ǵana shekteldi me? Álde, basqa da ulttyq máselelerdi kóterdińizder me?

-Tórt jigitimizdi túrmeden bosatyp alǵan soń, 1990 jyldyń mamyr aıynyń 20-da  “Kıno úıinde»  «Jeltoqsan» uıymynan, «Jeltoqsan» ulttyq-demokratııalyq partııasynyń quryltaıyn ótkizip, partııaǵa aınaldyq. Onyń negizgi maqsaty –  Keńester Odaǵynan  bólek ózimizdi Egemendi el retinde jarııalaý, orys tilin múldem alyp tastap qazaq tilin memlekettik til dep jarııalaý, shet elde júrgen qandastarymyzdy Otanymyzǵa qaıtarýǵa úles qosý, Islam dinimen qatar  salt-dástúrimizdi jańǵyrtýǵa, Keńester Odaǵynyń basqa respýblıkalarynda áskerı boryshtaryn atqaryp júrgen qazaq soldattaryn óz elimizde qyzmet atqarsyn  degen kóptegen ulttyq múddege baılanysty jarǵylarymyzdy  qabyldadyq.  «Jeltoqsan» partııasynyń aq týyn kóterip, Úkimetke jáne kóshelerdi aralap elderge habarlandyrýlardy taratyp, halqymyzdy saıası belsendilikke shaqyrdyq. Aramyzda stýdentter de boldy. Syrttan qosylǵan azamattarda boldy. Partııamyzdy qoldap, izgi nıetimen  óz qýanyshyn bildirgen zııalylardyń ishinde  Ámına Nuǵmanova degen aq peıildi apamyz boldy. Ámına apamyzdyń bizge jasaǵan jaqsylyǵyn eshqashan umytpaımyz. Halyqqa «Jeltoqsan» partııasynyń baǵdarlamasyn tanystyryp, nasıhat júrgizý maqsatynda  “Jeltoqsan” degen gazetimizdi de  shyǵardyq. Gazetimizdiń mańdaıshasynda «Qazaqstannyń  bolashaǵy - Táýelsizdikte” degen uranymyz boldy. Umytpasam gazetimiz eki myń danamen shyqty aý deımin. Onyń barlyǵyn tıpografııada jasyryn túrde shyǵarǵanbyz. Gazetimizdi jer-jerde, aıaǵymyzdan sý ótip, basymyzdan kún ótkenine qaramastan, jaıaý júrip tarattyq. Gazetke qarjyny da óz qaltamyzdan shyǵardyq.  Ókinishke oraı qarajat tapshylyǵynan  gazetimiz de eki-úsh jyldan keıin jabylyp qaldy. Bizdiń «Qazaqstannyń bolashaǵy – Táýelsizdikte» degen uranymyzdy kórip, kópshiligi qorqyp, bizge jaqyndamady. KSRO kezi ǵoı, túsinikti. Sol kezderi az  bolǵanymyzben, biz - sanymyzben  emes, sapamyzben, rýhymyzben, birligimizben myqty boldyq. Sol rýh pen birligimizdiń  arqasynda biraz jeńisterge jettik.

-Al, jeke uıym retinde Jeltoqsan kóterilisin Halyqaralyq minberlerde kótere aldyńyzdar ma?

-Sol kezdegi bizdiń uıymnyń múshesi, «Jeltoqsan» partııasynyń  ókili retinde Mıhaıl Kóbekov degen jigitimiz Ýkraınadaǵy  Ivanovo-Frankovsk qalasyna baryp, “Adam quqyqtaryn qorǵaý” taqyrybyndaǵy halyqaralyq demokratııalyq kúshterdiń uıymdastyrýymen bolǵan konferenııasyna qatysyp qaıtty. Onda Evropadan kelgen adamdarǵa Qazaqstandaǵy Jeltoqsan kóterilisi kezinde Moskvanyń tikeleı buıryǵymen Kommýnıstik partııanyń qazaq halqyna qarsy jasalǵan genoıdi men  «Jeltoqsan» partııasynyń atqaryp jatqan jumystary týraly aıtyp, Mıhaıl baýyrymyz abyroıymyzdy Halyqaralyq dárejege deıin kóterip ketken edi. Qaldybaı aǵa, Amanjol Nálibaev, Hasen Qojahmet jáne men   AQSh-tyń «Amerıka Halyqaralyq Helsınkı tobynyń» Vashıngtonnan kelgen  Djerı Loıber men Katarına Kosmen degen jýrnalısterge de jeltoqsan jendetteriniń qazaq halqyna qarsy jasaǵan qylmystary týraly bar bilgenimizdi aıtyp, jaıyp saldyq. Amerıkandyq jýrnalıster bul suqbatymyzdy 1990 jyldyń qazan aıynda búkil Amerıka men Evropaǵa 60 betten asatyn jýrnaldy myńdaǵan tırajben taratqan. «Jeltoqsan» uıymy osyndaı jolmen halyqaralyq deńgeıge deıin jeltoqsan shyndyǵy týraly óz daýystaryn jetkize bildi. 1990  jyldary Almaty qalasynda basqa da qoǵamdyq uıymdarmen birlese otyryp, mıtıngiler uıymdastyryp, negizgi jaýapkershilikti «Jeltoqsan» uıymy óz moınyna ala otyryp,  «Qazaqstan KSRO-dan bólek, Egemendi el bolýyna baılanysty qarar qabyldap, halyqtar arasynda referendým júrgizetinimizge deıin jarııalap, biraz qujattardy Máskeý men QazSSR Úkimetine deıin tapsyrǵan kezderimiz de boldy. Jasaǵan jumystarymyz óte kóp, bárin aıtyp bul jerge syıdyra almaıtyn shyǵarmyn.   Aıtpasam bolmaıyn dep tur, 1993 jyly demokrattar úıinde Amanjol Nálibaev aǵamyz bastaǵan bizdiń jigitter úkimet adamdaryna jeltoqsandyqtardy resmı túrde jappaı saıası-qýǵyn súrgin qurbandary retinde aqtaý týraly talaptarymyzdy qoıa bastadyq. 10-15 kúnge sozylǵan taǵyda ashtyq jarııaladyq.  Sábıt Isabekov, Jambyl Taıdjumaev, Kenjebaı Otarbaev j/e taǵyda basqalary óz ómirlerin taǵyda qaýipke tóndirip ashtyqqa jatty. Sol qarsylyqtary úshin eki jyldan túrmede otyryp kelgen jeltoqsandyqtar taǵyda 15 táýlikke qamaldy. Biraz jigitterimiz  ákimshilik jazaǵa  tartyldy. Jeti jeltoqsandyq óz ómirlerine qol salamyz dep halqyna amanat hatyn da daıyndap qoıdy. Al «Jeltoqsan» uıymynyń tóraǵasy Amanjol Nálibaev pen Ábdimanapov Meıirhan degen baýyrymyz eshbir kedergilerge qaramastan, eski alańnyń aldynda 45 kún boıy ashtyq jarııalady. Sol kúrestiń nátıjesinde ashtyq jarııalaǵan jeltoqsandyqtardyń barlyq talaptaryn oryndaý úshin, Ókimet amalsyzdan arnaıy komıssııa quryp qaýly shyǵardy. Ókimet qaýly shyǵarǵanymen óz ýádesinde turmaı  taǵyda oryndamady. Al bizder kúresimizdi ary qaraı jalǵastyrýǵa májbúr boldyq. Osyndaı kúrestiń arqasynda 1996 jyly Jeltoqsandyqtar resmı túrde qýǵyn-súrgin qurbandary retinde «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandary» dep tanylyp tolyq aqtaldyq.

-Kópshilik Muhtar Shahanovtyń komıssııasyn biledi. «Allajar» fılmin biledi. Alaıda, osyndaı aýqymdy jumys atqarsańyzdar da, áli kúnge deıin Sizderdiń uıymdaryńyz týraly basym kópshiligi bilmeıdi. Nege?

-Muhtar aǵanyń komıssııasy óte úlken jumystar atqarǵany ras. Ony joqqa shyǵara almaımyn. Biraq  odan buryn qurylǵan «Jeltoqsan» uıymynyń atqarǵan isteri tipten  aýqymdy da, aýyr  edi. Ras, bul uıym qazir kópshilikke beımálim. Sebebi, osy uıymnyń jaqsylyǵyn kórgen keıbir “zııalylarymyz” bul týraly múlde aıtpaıdy. Bizdiń uıym týraly aıtatyn adamdarymyzdyń kóbi qaıtys bolyp ketti. Birazy umytyp ketti. Ol  kezderi bizder  atymyzdy shyǵaraıyq dep jumys istegen joqpyz. Bar nıetimiz – Muhańnyń komıssııasy men “Allajar” fılmine qoldaý kórsetip, kómektesý edi. Jańa joǵaryda aıtyp ketkenimdeı “Jeltoqsan” uıymy  bolmaǵanda, M.Shahanovtyń komıssııasy jabylyp, jeltoqsan týraly kóptegen shyndyqtar aıtylmaı keter edi. Biz sol kezderi bir-birimizge qoldaý kórsetip, tireý bolǵanymyzdy bireýler umytsa, Qaldybaı aǵa ekeýmiz  umytqanymyz joq. Bári beınetaspada saqtaýly. Ony joqqa shyǵara almaımyz. Bul tarıhı fakt.

-Sizder jýyrda BAQ arqyly “Allajar” fılminiń jalǵasy túsiriletini týraly aıttyńyzdar. Bul fılm ne týraly bolmaq? Buǵan qandaı materıaldar qoldanylady?

Iá, biz Qaldybaı aǵa ekeýmiz áleýmettik jelide de, aqparat quraldarynda da osy fılmniń jalǵasy bolatynyn aıtyp kele jatqanymyzǵa biraz jyl boldy. «Allajar» fılmniń jalǵasy Jeltoqsan kóterilisi týraly emes. Bul fılm Qaldybaı aǵamyzdyń otyz jyldan beri aıtyp kele jatqan, 1989 jyly «Qazafılmde» qurylǵan aty ańyzǵa aınalǵan «Jeltoqsan»  uıymynyń halyqaralyq saıası arenada jáne Egemendik jolynda  atqarǵan  kúresteri týraly kóp serııaly derekti epopeıa bolmaq.  Qaldybaı aǵamyzdyń otyz jyldan beri kele jatqan 60 saǵattyq beınematerıaldary men  sonaý 1989 jyly «Jeltoqsan» uıymy retinde qurylǵannan beri saqtalyp kele jatqan asa qundy qujattarymyzda bar. Atalǵan beınematerıaldar men qujattardy  negizge ala otyryp   osy fılmdi urpaq aldynda jaryqqa shyǵarýǵa bel býdyq. Biz beınematerıaldar men qujattardy  qupııa túrde  saqtap otyrmyz. «Qaldeke! «Allajar» fılmin jaryqqa shyǵarǵan kezde seniń aıaǵyńnan shalyp, qııanat jasaǵandar óte kóp boldy. «Allajar» fılminiń jalǵasyn túsirý úshin, barlyq beınematerıaldardy maǵan amanat etip tapsyryp otyrsyń. Meniń aıaǵymnan shalyp, qııanat jasaıtyndar bolatynyn bilip otyrmyn. Olar kimder bolady?» - degen suraǵyma: «Óz aýylyńnyń eń jaqyn ıtteri  qabatyn bolady!» - dep meniń oıymdaǵymdy dál aıtqan kezde tań qaldym.  Men bárin túsindim. Bul Qaldybaı aǵamyzdyń maǵan qaldyrǵan amanaty! Qaldekeńniń jaǵdaıyn ózderińiz bilesizder, tym nashar. Kótereıin dep jatqan júgim tym aýyr. «Eı, Alla! Bir Óziń jar bola gór!» - dep, Alla densaýlyq berse, bul týyndyny jaryqqa shyǵaramyn.

-Bul fılmdi shyǵarý úshin, Sizderge naqty qandaı kómek  qajet?

-Bizge eń birinshiden kıno túsiretin vıdeokamera, mıkrofon, shtatıv sııaqty quraldar aýadaı qajet bolyp tur. Biraz túsiretin  jumystary bar. Eń bolmaǵanda 3 mıllıondaı qarajat tabyla qalsa, joǵarydaǵy atalǵan quraldady satyp alyp, túsirilim tobyn quryp, jumysyma  kirise berer edim. Jalpy bul fılmdi shyǵarý úshin bálenbaı mıllıondaǵan dollar qajet etpeıdi. Óıtkeni materıaldardyń bári daıyn, qolymyzda tur.Mundaǵy eń negizgi jumys – montajdyq jumystar. Qarajat tapshylyǵyna qaramastan Qaldybaı aǵa ekeýmiz biraz jumystardy da atqaryp, osy baǵytta jumysymyzdy toqtapaı kelemiz. Eń bolmasa jeltoqsan kóterilisiniń 35 jyldyǵyna arnap, 1-2 serııasyn shyǵarsaq ta jaman bolmas edi.


Áńgimeńizge raqmet!

Suhbattasqan Nurbıke Beksultanqyzy

Abai.kz

Pikirler