Japon ǧalymdary Alaş qoǧamdyq-saiasi qozǧalysyna qatysty jaŋa tarihi mūraǧattyq qūjattardy tapty, dep habarlaidy Habar 24. Olar, qazaqstandyq mamandardyŋ aituynşa, el tarihynyŋ beimälım betterın aşady.
Ǧalymdar tabylǧan tarihi derekter «Alaş» jäne «Alaş-Orda» ataularyn şatastyrumen mäselenı tūiyqtaitynyn aitady. Olardyŋ aituynşa, köpşılık älı künge deiın «Alaş» avtonomiiasy dep atap, būl ataumen respublika bolmaǧanyn däleldep jür. Alaida japondyq zertteuşıler anyqtaǧan faktıler kerısınşe däleldeidı.
Aita keteiık, qazırgı Qazaqstannyŋ bastauy sanalatyn «Alaş» jäne onyŋ ükımetı – «Alaş-Ordanyŋ» qūrylǧanyna biyl 105 jyl. Gumilev atyndaǧy EŪU «Alaş» ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory Sūltan Han Aqqūly bylai dedı:
«Būl qūjattardy japondyq ekı ǧalym Riosuke Ono men belgılı alaştanuşy, japon ǧalymy Tomohiko Oiama aşqan. 1919 jyly Japoniia Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ syrtqy saiasi mūraǧatynan tabylǧan jaŋa mūraǧattyq qūjattarǧa säikes, 1919 jyly Alaş Orda Ükımetı Japoniia ükımetıne diplomatiialyq qarym-qatynas ornatudy, Alaş respublikasynyŋ täuelsızdıgın moiyndaudy, jan-jaqty kömek körsetudı ötındı».
2018 jyldyŋ qyrküiegınde «Qamşy» saitynda «Alaştyŋ ūldaryn ideialaryn jüzge asyruǧa mūmkındık berılgende Qazaqstan ekınşı Japoniiaǧa ainalatyn edı» atty maqalam jariialandy
Onda men Qazaqstannyŋ men Alaş qozǧalysynyŋ daŋqty ūldary, eger Tarih men Taǧdyr olarǧa HH ǧasyrdyŋ basynda täuelsız Qazaq memleketın qūruǧa mümkındık berse, Japoniia jolymen, iaǧni Meidzi reformalary jolymen jüretın edı. Osy reformalar arqasynda, bız qazırgı Ūly Japoniiany bılemız - ekonomikalyq, industriialyq jäne tehnologiialyq jaǧynan älemdegı eŋ damyǧan elderdıŋ bırı.
Men öz maqalamdy tolyǧymen keltıremın:
«Alaş qozǧalysynyŋ tarihy – Qazaqstannyŋ eŋ taŋǧalarlyq jäne qyzyqty betterınıŋ bırı. Dästürlı ekonomika men patriarhaldyq qarym-qatynastardyŋ artta qaluy, äleumettık jäne ekonomikalyq qiyndyqtar XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq qoǧamynyŋ aldyŋǧy qatarly bölıgındegı ūlttyq säikestık pen patriotizmdı oiatuǧa serpın berdı.
Būl, eŋ aldymen, mädenietterdıŋ özara yqpaldasuyna, qazaq qoǧamynda intellektualdy elitanyŋ jaŋa ūrpaǧyn qalyptastyruǧa, ūlttyq jäne mūsylman ruhani dästürlerge tärbieleuıne, sondai-aq Resei imperiiasynyŋ joǧary oqu oryndarynda europalyq bılım alǧanyn jemısı boldy.
Otansüigıştıkke ūmtylǧan adamdar özderınıŋ örkeniet damu joldaryn ızdedı, otarşyldyqtan şyn täueldılıkke qalai qol jetkızemız ūmtyldy. HH ǧasyrdyŋ basynda qazaq halqynyŋ ūlt-azattyq qozǧalysy men onyŋ damuynyŋ jaŋa kezeŋı bastaldy. Qarapaiym kürestıŋ dästürlı nysandarynan patşalyq jüiesıne qarsylyqtyŋ jaŋa saiasi ädısterıne köşu tän erekşelıgı boldy.
Qaralyp otyrǧan kezeŋde qazaq qoǧamynyŋ özı siiaqty ūlt-azattyq qozǧalys bırtektı emes edı. Ru-taipalyq qatynastar men köşpelı demokratiianyŋ qaldyqtaryn saqtaumen qatar, kapitalistık qatynastardy qazaq dalasyna enuımen bailanysty jaŋa äleumettık-ekonomikalyq jaǧdailar paida boldy. Kapitaldandyru üderısı öte boiau damyǧan, soǧan bailanysty qazaq ūlttyq burjuaziia saiasi ömırde jetekşı röl atqara almady. Osyndai jaǧdaiǧa bailanysty azat qozǧalysynyŋ jetekşılıgın ūlttyq täuelsızdık ideiasyn däiektı türde bıldıretın qazaq ruhani jäne intellektualdy elita öz qolyna aldy. Ūlt-azattyq qozǧalystyŋ basşylary Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mūhamedjan Tynyşpaev, Myrjaqyp Dulatov, Halel men Janşa Dosmūhamedovtar jäne basqalar. Olardyŋ köpşılıgı joǧary oqu oryndarynyŋ tülekterı. Mysaly, XIX ǧasyrdyŋ 20-şy jyldarynan bastap 1917 jylǧa deiın Qazan universitetınde 30-ǧa juyq jas qazaq bılım aldy, olardyŋ 17-ı zaŋgerlık bılım aldy, qalǧany – medisinalyq. Sol kezde Sankt-Peterbor universitetınde 20-ǧa juyq qazaq studentterı joǧary bılımdı, sonyŋ ışınde Bakytjan Qarataev, Mūstafa Şoqai, Janşa Dosmūhamedov jäne basqalar boldy. Keiınırek belgılı memlekettık jäne saiasi qairatkerler boldy. Halel Dosmūhamedov Sankt-Peterburg äskeri-medisinalyq akademiiasyn bıtırdı, Mūhamedjan Tynyşpaev Sankt-Peterburg temırjol kölıgı institutyn bıtırdı. Tolyq emes derekterge säikes, revoliusiiaǧa deiın şamamen 120 qazaqta joǧary bılımı bar bolǧan, şamamen 700 – orta bılımı boldy. Alaş qozǧalysynyŋ ökılderıne dünietanymyn qalyptastyru, saiasi täjıribe jinaqtau jäne tözımdılık maŋyzdy kezeŋ boldy, ol qazaq halqynyŋ negızgı saiasi jäne äleumettık-ekonomikalyq talaptary, sondai-aq Memlekettık Dumada ökıldık etu üşın küres jürgızılgen ötınışterdı ūiymdastyru boldy.
Eŋ tanymal 1905 jyly Semei oblysy Qarqaraly audanynyŋ 14,5 myŋ tūrǧyny «Koiandy» järmeŋkesınde petisiiaǧa qol qoiylǧan. Onyŋ basty talaptary mädeni jäne ūlttyq sipattaǧy mäselelerdı şeşumen şekteldı: olar tūratyn jerlerdı ielenu qūqyǧyn moiyndau, mekteptegı qazaq tılın oqytudy mındettı türde engızu, mūsylman dınıne säikes dıni räsımderdı oryndau, qazaq tılındegı sot ısın jürgızudı engızu jäne t.b. 1905 jyly Älihan Bökeihanov Mäskeudegı zemstvonyŋ jäne qalanyŋ resmi tūlǧalarynyŋ sezınde söilep, 5 millionǧa teŋ qazaqtardyŋ teŋ qūqyqtaryn talap ettı. Äleumettık tapsyrystyŋ şūǧyl mäselelerımen qatar, ol öz sözınde tıl mäselesın, taŋdau erkındıgın köterdı: «Qazaqtardyŋ tıkelei qajettılıgı – olardyŋ ana tılın paidalanudaǧy erkındıgı, äsırese aldaǧy sailau nauqanyna bailanysty qajet jäne men kongreske sūraǧan joldastardyŋ ūsynystaryna qosylamyn jergılıktı tılderdıŋ qūqyqtaryna qatysty barlyq şekteulerdı bırden joiu turaly aituǧa bolady».
1906 jyly 15 mausymda ol bırınşı orys Memlekettık Dumasynda Semei qazaqtarynyŋ deputaty bolyp bırauyzdan sailandy. Ökınışke qarai, ol öz jūmysyna qatysa almady, sebebı ony Pavlodarda üş ai boiy Omby gubernatory ūstady. Bökeihanov Sankt-Peterborǧa Memlekettık Dumanyŋ ydyrauy qarsaŋynda keldı, sodan keiın ol Finliandiiaǧa, Vyborgke bardy, onda 180 deputatpen bırge Memlekettık Dumanyŋ küşpen taratyluyna qarsy ataqty «Vyborg şaǧymy» qūjatyna qol qoidy. Būl üşın ol jazalandy jäne Sankt-Peterbor audandyq sotynyŋ şeşımı qamauǧa alynyp, keiın Samaraǧa qonystanuǧa mäjbür boldy.
Patşa Reseide alǧaşqy orys revoliusiiasynyŋ jeŋılıske ūşyrauynan keiın reaksiiaşyl zamany bastaldy. Demonstrasiialar, mitingıler men kezdesulerge tyiym salynǧan, Oral, Petropavl, Semei, Vernyi, Perovsk jäne basqa da sosial-demokratiialyq ūiymdar jäne käsıpodaqtar jıberıldı. 1907 jylǧy 3 mausymda Ekınşı Memlekettık Dumanyŋ taratyluy jäne jaŋa sailau jüiesın engızu turaly zaŋǧa säikes, aimaqqa qonystanǧan qazaqtar men basqa ūlttar özderınıŋ sailau qūqyǧynan aiyryldy. Ūlttyq jäne otarşyldyq qysymyn küşeitu, sarizmnıŋ agrarlyq saiasaty, kapitalistık qatynastardy aimaqtyŋ äleumettık-ekonomikalyq ömırıne enuı qazaq halqynyŋ ūlttyq özın-özı tanuynyŋ ūlǧaiuyna sebep boldy.
Soǧys eldegı jalpyǧa ortaq daǧdarystyŋ jetılu üderısın jedeldettı, onyŋ eŋ ülken körınısı – 1916 j. ūlt-azattyq köterılıs boldy, ol Qazaqstan jäne Ortalyq Aziianyŋ barlyq derlık aimaqtaryn sılkındırdı. Töŋkerıstıŋ tıkelei sebebı – 25 mausymnan bastap patşanyŋ Qazaqstan, Ortalyq Aziia jäne 19-43 jastaǧy «böten» erlerdıŋ tyldyq jūmystarǧa alu turaly jarlyǧy. Qazaqstan men Ortalyq Aziiadan 400 myŋ adam tyldyq jūmystarǧa qatysu kerek edı. Bırtındep özdıgınen jüretın qozǧalys ūiymdasqan sipatqa ie boldy: onyŋ tanymal köşbasşylary Amangeldı İmanov, Älıbi Jangeldin jäne Toqaş Bokin bastaǧan Torǧai men Jetısudaǧy ırı ortalyqtary paida boldy. Töŋkerıs patşa äskeri saiasatyna jäne belgılı bır därejede auyldyŋ feodaldyq-joǧarǧy toptaryna qarsy äskeri-otarşyldyqty jäne keŋ auqymdy orys saiasatyna qarsy baǧyttalǧan ūlttyq-azattyq qozǧalysqa ainaldy.
Aqpan revoliusiiasynyŋ basty erekşelıgı – elde ekı jaqty bilık – burjuaziialyq uaqytşa ükımet pen jūmysşylar men sarbazdardyŋ keŋesterı qūryldy. Bırınşısı – äskeri gubernatorlardy, general-gubernatorlardy jäne kolonialdyq äkımşılıktıŋ lauazymdy tūlǧalaryn bilıkten alyp tastady. Onyŋ ornyna oblystyq komissarlar, azamattyq atqaruşy komitet, koalisiia komitetı jäne basqalary boldy.
Degenmen, Qazaqstanda Uaqytşa Ükımet ūlttyq mäselenı jäne agrarlyq mäselenı şeşe almady. Būl ükımet qazaqtardyŋ özın-özı basqaru avtonomiia mäselesın, basqa ezılgen halyqtar siiaqty, ol dūrys jäne ädılettı şeşuge asyqpady. Älihan Bökeihanov sol kezde bylai aitty: «Kadet partiiasy ūlttyq avtonomiia qarsy. Bız ūlttyq avtonomiia qūruǧa ūmtylamyz, «Alaş» tuyn köteremız. Men kadet partiiasynyŋ şyǧuǧa jäne «Alaş partiiasyn» ūiymdastyru turaly şeşım qabyldadym».
Osy jaǧdaida qazaq liberaldyq qozǧalysynyŋ basşylary Bükılqazaq kongresın ötkızudı jedeldetu turaly şeşım qabyldady. Qazaqstannyŋ barlyq tükpırlerınıŋ ökılderı qatysqan alǧaşqy Bükılqazak sezı Orynborda 1917 jylǧy 21-26 şıldede öttı. Resei Federasiiasynyŋ qūryltai jinalysyna sailanǧanǧa deiın jariialanǧan «Alaş» partiiasynyŋ baǧdarlamasynyŋ jobasy jalpyǧa bırdei sailau qūqyǧy, proporsionaldy ūlttyq ökıldıgı, demokratiialyq Resei Federasiiasynyŋ prezidentı men zaŋnamalyq dumasy, Reseidı qūraityn avtonomiia teŋdıgı, demokratiialyq erkındık, memleketten şırkeu/meşıt bölınuı, tılderdıŋ teŋdıgı jäne t.b. 1917 jyly qaraşada Qūryltai jinalysyna sailauda Alaş partiiasy köpşılık dauyspen jäne 43 oryndy ielendı. Qūryltai jinalysynda (262 404) sailauda alǧan dauystar sany boiynşa Alaş Reseide Qazan töŋkerısı qarsaŋynda bolǧan elu partiia arasynda 8-şı orynǧa ie boldy. 1917 jyly jeltoqsanda ekınşı Jalpy Kongreste Alaş avtonomiiasy jariialandy jäne «Alaş-Orda» dep atalatyn uaqytşa halyqtyq keŋes qūryldy. Alaş avtonomiiasynyŋ konstitusiiasynyŋ keiınnen rastaluy Bükılreseilık qūryltai jinalysynda qarastyrylǧanyn josparlanǧan bolatyn.
Täuelsızdık avtonomiia türınde tolyq täuelsızdık degendı bıldırmeidı. Osy sūranymda Alaştyŋ köşbasşylary Reseidıŋ saiasi jäne ekonomikalyq jüiesınde tereŋ integrasiiany eskere otyryp, obektivtı boluǧa tyrysty. Ortalyqtyŋ ökılettıkterı men avtonomiialardyŋ egjei-tegjeilı belgılenuı keiıngı kelısımder men zaŋdarmen retteletın bolatyn. Alaş-Ordanyŋ köşbasşysy Älihan Bökeihanov qabyldanǧan odaqtastaryna ündeuınde Alaş halqynyŋ arasynda «separatizmge ūmtylys» bolǧamaǧanyn mälımdedı. Bız Ūly demokratiialyq Reseimen bırıktık.
«Alaş» partiiasynyŋ basşylary qazan töŋkerısın jaqsy qabyldanǧan joq. Ahmet Baitūrsynov keiınırek Aqpan töŋkerısın dūrys tüsındık jäne qazaqtar quanyşymen qarsy alǧanyn aitqan edı, öitkenı, bırınşıden, olardy patşa ükımetınıŋ ezgısınen jäne zorlyq-zombylyqtan bosatty, ekınşıden, özderın basqaruǧa degen armandaryn jüzege asyruǧa degen ümıtın nyǧaitty. Ekınşı töŋkerıs qazaqtarǧa tüsınıksız bolǧan: jaiylymdar men kapitaldyŋ saralanuy bolmaǧan, tıptı olardyŋ mülıkterı basqa halyqtar siiaqty erekşelenbegen. Qazan töŋkerısı qazaqtardy syrtqy körınısterımen qorqytty. Bolşevik qozǧalysynyŋ zorlyq-zombylyǧy, qaraqşylyǧy, diktatorlyq bilıgı soǧan sebep.
Keŋestık bilık qūrǧan kezde «Alaş» partiiasynyŋ jaŋa bilık organdarymen qarym-qatynasy kompromisten tūrdy. Bırqatar qalalarda – jergılıktı Keŋesterdıŋ bilıgı bolşevikterdıŋ qolynda bolǧan – Petropavl, Perovsk (qazırgı Qyzylorda), Äulie Ata (qazırgı Taraz) «Alaş» belsendılerı repressiiaǧa ūşyrady. Tek Semei, Vernyi (Almaty) jäne basqa da jerlerde näzık, qysqa merzımdı yntymaqtastyq olardyŋ arasynda ornatyldy.
Sonymen bırge, partiialar bır-bırıne senbedı, sebebı ärqaisysy özderınıŋ saiasi maqsattaryna ūmtyldy: Keŋes Odaǧynyŋ basşylary Alaş belsendılerı arqyly qazaq halqyna öz yqpalyn küşeituge tyrysty, Alaş köşbasşylary Keŋes ökımetın resmi qoldau körsetkende, jaŋa bilıktı ışınen «sūiyltu» saiasatyn jürgızdı.
Alaş qozǧalysynyŋ eŋ bastysy – Otanǧa jäne bızdıŋ halqymyzǧa degen süiıspenşılıkke, özımşıldıkke, adaldyq pen abyroiǧa, eŋbek pen bılımge degen qūrmetke, mındetke adaldyǧymyzǧa, joǧary mūrattarǧa qūrbandyqqa baratyn mäŋgılık qūndylyqtarǧa arnaldy.
Sol jyldarda Alaş qozǧalysynyŋ ökılderı, olardyŋ jaqtastary jüzege ūly gumanitarlyq missiiany asyrǧan eken. Stalinizm jaǧdaiynda ūzaq uaqytqa sozylǧan tyiymdarǧa qaramastan jäne olardyŋ mūrasynyŋ bır bölıgın joǧaltqanyna qaramastan, Alaş qozǧalysynyŋ arqasynda 20-şı ǧasyrda qazaq qoǧamnyŋ būryn-soŋdy bolmaǧan mädeni progresı üşın köptegen negızderın qūrdy jäne nyǧaitty.
Bızdıŋ oiymyzşa, eger tarih Qazaqstannyŋ men Alaştyŋ ūly ūldaryna 20 ǧasyrdyŋ basynda barlyq ideialary jüzege asyruǧa mümkındık berse, onda Qazaqstan ekınşı Japoniiaǧa ainaluǧa tolyq mümkındık bolatyn edı. Būl el HIH ǧasyrdyŋ üşınşı jartysynda tarihta «Meidzi revoliusiiasy» dep reformalardy jasady jäne zamanǧa sai Japoniiany düniege äkeldı. Ortaǧasyrlyq däuırde artta qalǧan elden Aziia kontinentındegı jäne älemdık qauymdastyqtaǧy zamanaui küşke ainaldyrdy. Būndai damu jolyna HH ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Alaş qairatkerlerı Qazaq elın sondai deŋgeige jetkızetın edı».
Kerımsal Jūbatqanov,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty,
Qazaq-Orys halyqaralyq universitetınıŋ dosentı
Ūqsas jaŋalyqtar
