Faktchekerler Reseıdiń eks-prezıdenti Dmıtrıı Medvedevtiń paraqshasynda jarııalanyp, 10 mınýttan keıin joıylǵan Qazaqstan týraly atyshýly jazbadaǵy aqparattyń rastyǵyn joıdy. Bul týraly Factcheck. kz saıty jarııalady, dep habarlaıdy “Adyrna” ulttyq portaly.
«Málimdeme: «Keńes Odaǵy ydyraǵanǵa deıin Soltústik Qazaqstan halqynyń 65,2% slavıandar boldy». Dmıtrıı Medvedevtiń VK-daǵy resmı paraqshasynda jarııalandy. Úkim: manıpýlıaııa. Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq statıstıka bıýrosynyń (BNS) bizge bergen málimetteri boıynsha, 1989 jylǵy búkilodaqtyq halyq sanaǵynyń qorytyndysy mynadaı boldy: soltústiktegi negizgi etnostardyń halqy (tórt oblys: Soltústik Qazaqstan, Qostanaı, Aqmola jáne Pavlodar) Qazaqstannyń 3 981 936 adamyn qurady; onyń ishinde: 60% - slavıan halqy (orystar, ýkraındar jáne belorýstar).
Orys halqy 47%, qazaqtar 25% qurady. Alaıda Qazaqstannyń memlekettiligi men aýmaqtyq tutastyǵyna kúmán keltiretin Joldaýdyń jalpy habarlamasyn eskersek, bul málimdeme manıpýlıaııa bolyp tabylady», - delingen juma kúni jarııalanǵan maqalada.
Faktchekerlerdiń pikirinshe, muny túsiný úshin kelesi suraqqa jaýap berý kerek: «Nege KSRO ydyraǵanǵa deıin Qazaqstannyń soltústik aımaqtarynda (jalpy elde) slavıandar (atap aıtqanda, orystar) kóp boldy?»
«19 ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap Reseı ımperııasynan sol kezde tolyǵymen derlik otarlanǵan qazaq jeriniń aýmaǵyna sharýalardyń jappaı qonys aýdarýy bastaldy. Usynys boıynsha otarlaý faktisin buryn post avtorynyń ózi rastaǵan. Keıbir málimetterge qaraǵanda, qonys aýdarý bastapqyda krepostnoılyq quqyq joıylǵannan keıin sharýalardy kóterilisterden alshaqtatý, sondaı-aq dalada áleýmettik qoldaý jasaý maqsatynda josparlanyp, júzege asyryldy. Biraq keıinnen stıhııalyq sıpatqa ıe boldy. Basqalardyń pikirinshe, ol bastapqyda erikti boldy jáne memleket tarapynan qaıtadan otarlaý quraly retinde yntalandyryldy.
Qalaı bolǵanda da, ásirese, Stolypındik agrarlyq reforma qabyldanǵannan keıin qonys aýdarý jumystary kúsheıip, Sibirden basqa, qazaqtyń Aqmola, Torǵaı, Semeı, Jetisý, Syrdarııa oblystary sharýalardyń baratyn jerine aınaldy. Keńes Odaǵy kezinde shekaranyń ortaq bolýyna baılanysty azamattardyń oryn aýystyrýy ádettegi úrdiske aınaldy. Túrli sebeptermen (ındýstrııalandyrý, tyń ıgerý) Qazaqstanǵa orystardyń qonys aýdarýy jalǵasty», - dep naqtylaıdy avtorlar.
Qazaqstannyń demografııalyq qurylymynyń ózgerýine basqa da tarıhı oqıǵalar da áser etti. 1930 jyldardyń basyndaǵy asharshylyq 1,5 mıllıonnan 4 mıllıonǵa deıin adamnyń ómirin qıdy. 1937-1938 jyldardaǵy qýǵyn-súrgin kezinde tarıhshylardyń derekteri boıynsha 120 myńnan astam qazaqstandyq qýǵyn-súrginge ushyrady, 25 myńǵa jýyq adam atyldy.
«Osylaısha, belgili bir kezeńde Soltústik Qazaqstan aýmaǵynda «slavıandardyń» basym bolýy – patshalyq, odan keıin keńestik saıasattyń saldary», – degen derekte.
Sonlaı-aq, 2022 jyldyń basynda Soltústik Qazaqstannyń tórt oblysynda orys ultynyń úlesi BNS derekteri boıynsha 38 paıyzdy quraıtynyn atap ótti.
«Qazaqstan jasandy memleket, burynǵy Reseı terrıtorııalary, mysaly, Gýrev, Semeı qalalary, tipti Almaty 1924 jylǵa deıin Vernyı dep ataldy» degen tujyrym ótirik jáne manıpýlıaııa dep tanyldy.
«Birinshiden, Qazaqstan – halyqaralyq qoǵamdastyq (onyń ishinde Reseı) moıyndaǵan táýelsiz memleket. 1992 jyldan beri BUU-nyń tolyqqandy múshesi. Ekinshiden, keıbir reseılik saıasatkerlerdiń burynǵy Reseı aýmaǵy týraly dálelderi bastapqyda manıpýlıaııalyq sıpatqa ıe. Óıtkeni olar kúrdeli tarıhı proesterdi jeńildetýge jáne «qajetti» tarıhı kezeńge nazar aýdarýǵa tyrysady.
Gýrev (qazirgi Atyraý), Semeı (qazirgi Semeı qalasy) jáne Vernyı (qazirgi Almaty qalasy, aıtpaqshy, 1924 jyly emes, 1921 jyly ataýy ózgertilgen) qalalaryn patsha áskerleri salǵan. Biraq buryn Qazaq handyǵyna qaraǵan ımperııa otarlaǵan jerlerge salynǵan. Sonymen birge, Jońǵardyń Dorjynkıt qalasynan alys emes jerde jeti býddalyq qalmaq ǵıbadathanasynyń ornynda Semeıdiń negizi qalandy. Bir kezderi Vernyıdyń ornynda ortaǵasyrlyq Almaty qalasy turdy», - dep eske alady zertteýshiler.
Olardyń paıymdaýynsha, qazirgi Qazaqstan jerinde Reseı ımperııasy paıda bolǵanǵa deıin jáne Qazaq handyǵyna deıin basqa da memlekettik birlestikter bolǵan, memleketterdiń shekarasy soǵystar men azamattyq qaqtyǵystar saldarynan únemi ózgerip otyrǵan.
«Eger biz úgit-nasıhatshylardyń logıkasyna súıenip, tarıhtyń belgili bir bóligine júginetin bolsaq, kóptegen memleketter Reseıdiń belgili bir bólikteri sııaqty Qazaqstannyń jerine de talap qoıa alady nemese talap ete alady.
Bul «jasandy memleket» uǵymyna ákeleli. Muny kóbinese basqa eldiń óz tarıhy (mádenıet jáne basqa zattar) joq jáne basqalar qurǵanyn kórsetý úshin jıi qoldanylatynyn kórsetedi. Mysaly, bul termındi reseılik úgit-nasıhat Ýkraınaǵa qatysty belsendi túrde qoldandy», - dep atap ótti faktchekerler.
Sondaı-aq jelide Kosovo, Ázirbaıjan, tipti AQSh-tyń jasandylyǵy týraly málimdemelerdi taba alasyz.
“Alaıda, uǵymnyń naqty anyqtamasy berilmeıdi. Internettiń aǵylshyn tildi segmentinde jasandy kúı sózderiniń naqty neni bildiretinin anyqtaý áreketteri bar. Mysaly, Ýılıam Isterlı jáne onyń áriptesteri jasandy memleketter dep halyq qalaǵan ulttardyń bólinýimen saıası shekaralary sáıkes kelmeıtin memleketter dep jazady. Odan ári ındıkator retinde sarapshylar shekaranyń etnıkalyq toptardy eki bólek kórshi elge bóletinin jáne túzý shekaralar jasandy bolýy múmkin degen boljammen qurlyqtaǵy shekaralardyń qanshalyqty túzý ekenin qarastyrýdy usynady.
Qazaqstan bul anyqtamaǵa jatpaıtyny anyq. Qalaı bolǵanda da, jasandylyq týraly áńgimelerdiń bári belgili faktige bólinedi. Qazaqtardyń óz tarıhy men mádenıeti bar, táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasy paıda bolǵanǵa deıin jáne paıda bolǵanǵa deıin de óz memlekettiligi bolǵan», dep atap kórsetilgen maqalada.
Qazaq handyǵynyń ózindik quqyqtyq júıesi bar tolyqqandy memleket retinde ómir súrgenin halyqaralyq tarıhı ǵylymı qaýymdastyq, onyń ishinde reseılik qoǵam da moıyndap otyr.
Handyq – túrki monarhııasynyń dástúrli nysany, memleket basshysy (taıpalar odaǵy) han ataǵy bar joǵarǵy bıleýshi bolyp tabylady.
Eske salaıyq, 2 tamyzǵa qaraǵan túni Medvedevtiń paraqshasynda Qazaqstan bıligin orystardy genoıdke jiberdi dep aıyptap, Reseıdiń KSRO-ny qaıta qurý jospary týraly málimdemesi bar jazba paıda boldy. Post jarııalanǵannan keıin birneshe mınýttan keıin joıyldy. Keıin Medvedevtiń ókilderi jaǵdaıdy onyń paraqshasyn buzý arqyly túsindirse, Reseıdiń eks-prezıdentiniń ózi mundaı jaǵdaı birinshi ret emes ekenin aıtty.
