Faktchekerler Reseidıŋ eks-prezidentı Dmitrii Medvedevtıŋ paraqşasynda jariialanyp, 10 minuttan keiın joiylǧan Qazaqstan turaly atyşuly jazbadaǧy aqparattyŋ rastyǧyn joidy. Būl turaly Factcheck. kz saity jariialady, dep habarlaidy “Adyrna” ūlttyq portaly.
«Mälımdeme: «Keŋes Odaǧy ydyraǧanǧa deiın Soltüstık Qazaqstan halqynyŋ 65,2% slaviandar boldy». Dmitrii Medvedevtıŋ VK-daǧy resmi paraqşasynda jariialandy. Ükım: manipuliasiia. Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq statistika biurosynyŋ (BNS) bızge bergen mälımetterı boiynşa, 1989 jylǧy bükılodaqtyq halyq sanaǧynyŋ qorytyndysy mynadai boldy: soltüstıktegı negızgı etnostardyŋ halqy (tört oblys: Soltüstık Qazaqstan, Qostanai, Aqmola jäne Pavlodar) Qazaqstannyŋ 3 981 936 adamyn qūrady; onyŋ ışınde: 60% - slavian halqy (orystar, ukraindar jäne belorustar).
Orys halqy 47%, qazaqtar 25% qūrady. Alaida Qazaqstannyŋ memlekettılıgı men aumaqtyq tūtastyǧyna kümän keltıretın Joldaudyŋ jalpy habarlamasyn eskersek, būl mälımdeme manipuliasiia bolyp tabylady», - delıngen jūma künı jariialanǧan maqalada.
Faktchekerlerdıŋ pıkırınşe, mūny tüsınu üşın kelesı sūraqqa jauap beru kerek: «Nege KSRO ydyraǧanǧa deiın Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtarynda (jalpy elde) slaviandar (atap aitqanda, orystar) köp boldy?»
«19 ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap Resei imperiiasynan sol kezde tolyǧymen derlık otarlanǧan qazaq jerınıŋ aumaǧyna şarualardyŋ jappai qonys audaruy bastaldy. Ūsynys boiynşa otarlau faktısın būryn post avtorynyŋ özı rastaǧan. Keibır mälımetterge qaraǧanda, qonys audaru bastapqyda krepostnoilyq qūqyq joiylǧannan keiın şarualardy köterılısterden alşaqtatu, sondai-aq dalada äleumettık qoldau jasau maqsatynda josparlanyp, jüzege asyryldy. Bıraq keiınnen stihiialyq sipatqa ie boldy. Basqalardyŋ pıkırınşe, ol bastapqyda erıktı boldy jäne memleket tarapynan qaitadan otarlau qūraly retınde yntalandyryldy.
Qalai bolǧanda da, äsırese, Stolypindık agrarlyq reforma qabyldanǧannan keiın qonys audaru jūmystary küşeiıp, Sıbırden basqa, qazaqtyŋ Aqmola, Torǧai, Semei, Jetısu, Syrdariia oblystary şarualardyŋ baratyn jerıne ainaldy. Keŋes Odaǧy kezınde şekaranyŋ ortaq boluyna bailanysty azamattardyŋ oryn auystyruy ädettegı ürdıske ainaldy. Türlı sebeptermen (industriialandyru, tyŋ igeru) Qazaqstanǧa orystardyŋ qonys audaruy jalǧasty», - dep naqtylaidy avtorlar.
Qazaqstannyŋ demografiialyq qūrylymynyŋ özgeruıne basqa da tarihi oqiǧalar da äser ettı. 1930 jyldardyŋ basyndaǧy aşarşylyq 1,5 millionnan 4 millionǧa deiın adamnyŋ ömırın qidy. 1937-1938 jyldardaǧy quǧyn-sürgın kezınde tarihşylardyŋ derekterı boiynşa 120 myŋnan astam qazaqstandyq quǧyn-sürgınge ūşyrady, 25 myŋǧa juyq adam atyldy.
«Osylaişa, belgılı bır kezeŋde Soltüstık Qazaqstan aumaǧynda «slaviandardyŋ» basym boluy – patşalyq, odan keiın keŋestık saiasattyŋ saldary», – degen derekte.
Sonlai-aq, 2022 jyldyŋ basynda Soltüstık Qazaqstannyŋ tört oblysynda orys ūltynyŋ ülesı BNS derekterı boiynşa 38 paiyzdy qūraitynyn atap öttı.
«Qazaqstan jasandy memleket, būrynǧy Resei territoriialary, mysaly, Gurev, Semei qalalary, tıptı Almaty 1924 jylǧa deiın Vernyi dep ataldy» degen tūjyrym ötırık jäne manipuliasiia dep tanyldy.
«Bırınşıden, Qazaqstan – halyqaralyq qoǧamdastyq (onyŋ ışınde Resei) moiyndaǧan täuelsız memleket. 1992 jyldan berı BŪŪ-nyŋ tolyqqandy müşesı. Ekınşıden, keibır reseilık saiasatkerlerdıŋ būrynǧy Resei aumaǧy turaly dälelderı bastapqyda manipuliasiialyq sipatqa ie. Öitkenı olar kürdelı tarihi prosesterdı jeŋıldetuge jäne «qajettı» tarihi kezeŋge nazar audaruǧa tyrysady.
Gurev (qazırgı Atyrau), Semei (qazırgı Semei qalasy) jäne Vernyi (qazırgı Almaty qalasy, aitpaqşy, 1924 jyly emes, 1921 jyly atauy özgertılgen) qalalaryn patşa äskerlerı salǧan. Bıraq būryn Qazaq handyǧyna qaraǧan imperiia otarlaǧan jerlerge salynǧan. Sonymen bırge, Joŋǧardyŋ Dorjynkit qalasynan alys emes jerde jetı buddalyq qalmaq ǧibadathanasynyŋ ornynda Semeidıŋ negızı qalandy. Bır kezderı Vernyidyŋ ornynda ortaǧasyrlyq Almaty qalasy tūrdy», - dep eske alady zertteuşıler.
Olardyŋ paiymdauynşa, qazırgı Qazaqstan jerınde Resei imperiiasy paida bolǧanǧa deiın jäne Qazaq handyǧyna deiın basqa da memlekettık bırlestıkter bolǧan, memleketterdıŋ şekarasy soǧystar men azamattyq qaqtyǧystar saldarynan ünemı özgerıp otyrǧan.
«Eger bız ügıt-nasihatşylardyŋ logikasyna süienıp, tarihtyŋ belgılı bır bölıgıne jügınetın bolsaq, köptegen memleketter Reseidıŋ belgılı bır bölıkterı siiaqty Qazaqstannyŋ jerıne de talap qoia alady nemese talap ete alady.
Būl «jasandy memleket» ūǧymyna äkelelı. Mūny köbınese basqa eldıŋ öz tarihy (mädeniet jäne basqa zattar) joq jäne basqalar qūrǧanyn körsetu üşın jiı qoldanylatynyn körsetedı. Mysaly, būl termindı reseilık ügıt-nasihat Ukrainaǧa qatysty belsendı türde qoldandy», - dep atap öttı faktchekerler.
Sondai-aq jelıde Kosovo, Äzırbaijan, tıptı AQŞ-tyŋ jasandylyǧy turaly mälımdemelerdı taba alasyz.
“Alaida, ūǧymnyŋ naqty anyqtamasy berılmeidı. İnternettıŋ aǧylşyn tıldı segmentınde jasandy küi sözderınıŋ naqty nenı bıldıretının anyqtau äreketterı bar. Mysaly, Uiliam İsterli jäne onyŋ ärıptesterı jasandy memleketter dep halyq qalaǧan ūlttardyŋ bölınuımen saiasi şekaralary säikes kelmeitın memleketter dep jazady. Odan ärı indikator retınde sarapşylar şekaranyŋ etnikalyq toptardy ekı bölek körşı elge böletının jäne tüzu şekaralar jasandy boluy mümkın degen boljammen qūrlyqtaǧy şekaralardyŋ qanşalyqty tüzu ekenın qarastyrudy ūsynady.
Qazaqstan būl anyqtamaǧa jatpaityny anyq. Qalai bolǧanda da, jasandylyq turaly äŋgımelerdıŋ bärı belgılı faktıge bölınedı. Qazaqtardyŋ öz tarihy men mädenietı bar, täuelsız Qazaqstan Respublikasy paida bolǧanǧa deiın jäne paida bolǧanǧa deiın de öz memlekettılıgı bolǧan», dep atap körsetılgen maqalada.
Qazaq handyǧynyŋ özındık qūqyqtyq jüiesı bar tolyqqandy memleket retınde ömır sürgenın halyqaralyq tarihi ǧylymi qauymdastyq, onyŋ ışınde reseilık qoǧam da moiyndap otyr.
Handyq – türkı monarhiiasynyŋ dästürlı nysany, memleket basşysy (taipalar odaǧy) han ataǧy bar joǧarǧy bileuşı bolyp tabylady.
Eske salaiyq, 2 tamyzǧa qaraǧan tünı Medvedevtıŋ paraqşasynda Qazaqstan bilıgın orystardy genosidke jıberdı dep aiyptap, Reseidıŋ KSRO-ny qaita qūru jospary turaly mälımdemesı bar jazba paida boldy. Post jariialanǧannan keiın bırneşe minuttan keiın joiyldy. Keiın Medvedevtıŋ ökılderı jaǧdaidy onyŋ paraqşasyn būzu arqyly tüsındırse, Reseidıŋ eks-prezidentınıŋ özı mūndai jaǧdai bırınşı ret emes ekenın aitty.
