Otarshyl elder men otarlanǵan elderdiń tarıhyna qarap otyryp kóp uqsastyq tabýǵa bolady. Otarlanǵan eldiń bárinde jeri men halqy eksplýataııalanǵan, mádenıeti mansuqtalǵan, tili taptalǵan. Bárinde otarshyl el otarlanǵan eldi kemsitken, "bular jaratylysynan sondaı nadan, salaq, jabaıy" degen oıdy sińirgen. "Qorlanǵandar qashan da ózi týraly eń nashar sózge senip qalady" deıdi Fran Fanon. Ókinishtisi, óziniń nashar ekenine qazaq ta senip qalǵan.
Kúnin kórý úshin basqynshy tilin úırengen qaı halyq ókili de basqynshyǵa aınalýdy ańsap (kastraııa beımazalyǵynyń bir túri bul da), óz jurtyn mensinbeýge aınalǵan. Ondaılar qazaq ishinde de kóp-aq.
Gaıatrı Spıvaktyń úndi jesirin satı saltynan azat etýge emes, bul ıdeıany aǵylshyn basqynshynyń úndi mádenıetine qarsy qoldanǵanyna týlaıtyny sııaqty, men Abaıdyń qazaqty synaǵanyna emes, sol tektes syndy Keńes odaǵynyń qazaqqa qarsy narratıv retinde sińirgenine ashýym keledi.
Ýkraınada soǵys bastalǵan kezde sonyń nátıjesin baıqadyq: ýkraındarǵa súısingen jurt sol mezette qazaq halqyn mansuqtap jatty. Bolmaǵan soǵystan jeńilip (betin ary qylsyn), qazaqtyń ezdigin masattana betine basqandar qanshama. Talasbek aǵamnyń Birjan saldyń aýzymen aıtatyn "Bári pás! Bári usaq!" degen sózi sol soǵyspaı jatyp jeńilgen jazǵyshtarǵa qatysty-aq.
Bul Keńes odaǵy sińirgen "sen ezsiń, jalqaýsyń, qolyńnan boq kelmeıdi" degen mıftiń ótip ketkeni. Jeri, memleketi, bıligi men halqy bar jurtpyz, mundaı jylańqy dıskýrstyń bolýy orynsyz. Kez kelgen kolonıal dıskýrs negizinde "sen jaratylysyńnan sorlysyń" degen oı jatyr. Al zamanaýı gýmanıtarııa ǵylymdary aıtady, kez kelgen ult, ulttyń qasıetteri degen - dıskýrs/mıf qana. Mıf munda - ylǵı qaıtalanatyn narratıvter, áńgimeler.
Túsinesizder me, orystar týraly da, aǵylshyndar týraly da, franýzdar týraly da stereotıpter men sıpattamalardyń eshbiri shyndyq emes, adamdar oılap tapqan narratıv qana (Mys., barlyq aǵylshyn arıstokrat ne menmen emes, kóshede otyrǵany da, tym qarapaıymy da tolyp jatyr - jalpy, bir adamnyń ózi ózgerip turatyn kópqyrly, kúrdeli jaratylys).
Jaratylysynan ez halyq, tabıǵatynan eshteńege jaramaıtyn til bolmaıdy. Halyqqa ezsiń dep sendiredi (odan soń ol rasymen ezge aınalady), tildi eshteńege jaratpaı tastaıdy. Bizge ǵana emes, Azııada, Afrıkada, Ońtústik Amerıka men Okeanııadaǵy talaı jurt keshken tarıh osy.
Al ult tiri organızm, eshqandaı tarıhı núktede sherish bop qatyp qalǵan joq, ylǵı da jasalý ústinde. Qazaq (ta, basqa ult ta) qazir de jasalyp jatyr. Demek, ultty bizdiń qazirgi áreketterimiz, ult týraly qaıtalap aıtatyn áńgimelerimiz "jasaıdy". Jáne jaýapkershilikti bireýge (memleketke/kompartııaǵa) arta beretindeı Keńes odaǵynda ómir súrip jatqan joqpyz. Qazaqtyń kim ekenine bárimiz jaýaptymyz, ásirese árkim daýysqa ıe bolǵan áleýmettik jeli dáýirinde.
Qazirgideı almaǵaıyp dáýirde bizge Reseıdiń ne qandaı da basqa syrtqy kúshtiń basyp kirmegeni kerek. Basyp kire qalsa, qarý-jaraq pen kásibı ásker, al odan da buryn ózimizdiń, árqaısysymyzdyń qazaq halqy ólispeı berispeıtine, judyryqtaı jumyla qalatynyna, batyr halyq ekenine senimimiz kerek. Zertteýshi Zıra Naýryzbaeva "jaýyngerlik mádenıettiń ókilimiz" dep qaıtalap júrgen joq pa, sony qalaı eskermeımiz? Jaýynger bolǵanda da, "Altaı men Atyraý arasyn aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen qorǵap qalǵan" degen jattandy narratıvke jańa maǵyna kerek. Menińshe solaı: biz úshin qazirgi eń mańyzdy máseleniń biri - halyqtyń rýhyn kóterý.
"Bireýdiń sen týraly pikiri kóńil-kúıińdi buzýy múmkin, ózińniń óziń týraly pikiriń sýııdke aparady" deıtin sóz bar. Ol pikir ultqa da qatysty. Sondyqtan (davaıte) búginnen bastap qazaq halqynyń kimdigin (identity) qalyptastyrýǵa árqaısysymyz jaýapkershilik alaıyq. Az degende óz halqymyz týraly jaqsy nárseler aıtaıyq, jaqsylyqtardy kóre bileıik, ózimizdiń ózimiz týraly pikirimizdi kótereıik. Al odan da jaqsysy, árqaısysymyz ózimizdiń eń jaqsy versııamyz bolýǵa tyrysaıyq: jaqsylyq jaqsylyq shaqyrady ǵoı.
P.S. Asa aqyldy adamdar úshin: "davaıte" degen sózdi sanaly túrde qostym. Jazbanyń tonyn jeńildetý úshin, aıtyp otyrǵanym op-ońaı nárse ekenin jetkizý úshin. Áıtpese búkil postty oryssha ne aǵylshynsha jaza alamyn, biraq ol tilderdi negizinen bilim alyp, qazaq tiline ákelý úshin qoldanamyn.
Ásııa BAǴDÁÝLETQYZY
