ShÁMShI TÝRALY SYR

3000
Adyrna.kz Telegram

15 tamyz qazaqtyń súıikti Shámshisiniń týǵan kúni.

Shámshi Qaldaıaqulyn Qazaqstanda bilmeıtin jan joq. Onyń «Meniń Qazaqstanym» áni kóptegen jyldar boıy qazaq halqynyń resmı emes ánurany bolyp keldi. 1986 jyldyń qysynda qazaq jastary Almaty alańyna da osy ánmen shyqty. Bul ándi qazir aýlada oınap júrgen balalardyń da, sap túzep ketip bara jatqan sarbazdardyń aıtqandaryn da kórýge bolady. Sazgerdiń «Ana týraly jyryn» Mońǵolııadaǵy qazaq mektepteriniń oqýshylary kúnige sabaq bastalarda aıtatyn bolǵan. Bul án ózbek, tatar jáne orys tilderine aýdarylyp shyrqaldy da. Uly sazger qazaq óner qaıratkerleri delegaııasy qatarynda Tatarstanǵa barǵanda áýejaıda «Qosh keldińiz qazaq halqynyń uly kompozıtory!» degen úlken jazý jazylǵan plakatpen qarsy alǵan.

 

***

Kesh bata jertólege bir kóleńke kirgendeı boldy. Kirdi de sol  boıda úlken sákiniń astyna zyp berdi. Ile-shala álgi kóleńkeniń izin qýa áskerı kıim kıgen túsi sýyq eki kisi kórindi. Bireýi qazaq, ekinshisi orys. Aman-saýlyq surasqan soń úı ıesi qonaqtardy dastarhan basyna shaqyrdy. Jaıylǵan dastarhan basqalardykindeı emes, dám barshylyq edi. Qojaıyn aımaqqa belgili usta bolatyn. Onyń qyzmeti úshin adamdar azyq-túlikpen, bireý bıdaı berse, ekinshileri júgerimen degendeı esep aıyrysatyn. Qazaq ádeti-ǵurpy boıynsha dastarhannan dám tatqan qonaqtar biraz únsizdikten soń kelgen sharýalaryna oıysty.

  • Aqsaqal, – dep bastady túri orys áskerı, shamasy sheni úlken bolsa

kerek. – Balańyz Aysaıdaǵy FZO-da oqyp júrgen jerinen qashyp ketti. Biz ulyńyzdy alyp ketýge keldik. Árıne, eger ol osynda bolsa. Eskertip qoıaıyn, jasyryp qalamyn dep oılamańyz, bul eshkimge de abyroı ápermeıtini anyq.

Osy mezette áskerı qazaq basshysynyń sózin aýdarmaq bola berip edi, usta toqtaı tur degendeı qolymen ıshara jasap, taza orys tilinde: – Aıta ber, men bárin túsinip otyrmyn, – dedi.

Áskerı adam áńgimesin aıtyp bolǵan soń jertólede yńǵaısyz bir tynyshtyq ornady. Únsizdikti ustanyń ózi buzdy: Jasyryp ne qylaıyn, bala úıde. Ol meniń jalǵyzym. Qaıteıin, qalǵandary bul dúnıege syımady. Ózderińiz bilesizder, balam áli jas, buǵanasy qatqan joq. Qazir jaǵdaıdyń qıyn ekenin, soǵystyń júrip jatqanyn da túsinemin. Biraq sizder de meni túsinińizder. Áıelim bolsa kórip otyrsyzdar, aýrý. Ulymyzsyz qaıtip kún keshpekpiz...

Bir-bir qarakól terisin syıǵa alyp, bir bótelke araqty iship taýysqan soń qonaqtar qaıtatyn boldy. Keterinde: – Maqul, aqsaqal, bizde adam balasymyz, túsinemiz. Biraq tynyshtyq kerek, balańyzdy basqa jaqqa jibere tursańyz durys bolar edi. – dedi.

Sol kúni aýyldaǵy jeńgeleri aıaǵyndaǵy qalyna baılanysty Qaldaıaq atap ketken usta Ánápııa, balasyn Saryaǵash jaqtaǵy týystaryna jiberdi. Ol kezde bul balanyń óse kele elge keńinen taraıtyn ánder shyǵaratynyn eshkim bilgen joq edi. Eshkim onyń ómiriniń qalaı aıaqtalatynynan da beıhabar bolatyn.

Kóptegen tanymal ánderdiń avtory, Shámshi Qaldaıaqulynyń ómiri óte kúrdeli boldy. Ol shyǵarǵan ánderdiń qazaq elindegi tanymaldylyǵy, «Bıtlz» tobynyń ánderiniń álemge tanymaldylyǵyndaı edi. Shámshiniń ánderi radıodan berilisimen-aq búkil elge lezde tarap kete beretin. Sebebi sazgerdiń ár ániniń erekshe áýeni men ózi tańdaǵan aqyndar jazǵan sózderi úılesimin taýyp jatatyn.

Ol naǵyz qarapaıym jan bolatyn. Onymen jaqyn baryp sóılesý eshkimge de qıyndyq keltirmeıtin. Birde kóshede bir beıtanys jigit sazgerdi toqtatyp bylaı deıdi: Meniń aty-jónim Qalqoja Joldyqojauly. Siz nege keremet ózenimiz Arys týraly, bizdiń jaqtaǵy sulý qyzdar týraly án shyǵarmaısyz? – dep suraq qoıady.

Osylaısha óleńin tanymal aqyn Muhtar Shahan jazǵan belgili «Arys jaǵasynda» áni dúnıege keldi. Biraq kórkemdik komıssııa músheleri ándi qabyldamady. Komıssııany jeńip bolmaıtynyn túsingen kompozıtor Eskendir Hasanǵalı pen ánshi Nurǵalı Núsipjan, dybys jazý stýdııasynda jarty saǵattyń ishinde ándi eki daýyspen oryndap jazdyrady da án radıodan beriledi. Án birden kópshilikke unaıdy.

Shámshiniń týyndylaryna kedergiler kóp boldy. «Meniń Qazaqstanym» áni shyqqanda ánniń sózin shyǵarǵan Jumeken Nájimeden ekeýi «Mádenıet jáne turmys» jýrnalyna aparady. «Biz bundaı ándi jarııalaı almaımyz, deıdi bir jaýapty qyzmetker. Kommýnıstik partııa týraly bir sóz joq bul qandaı án ózi. Partııa bizdiń jolbasshymyz, osy týraly shyrqaý kerek!» Kúıip-pisip júrip Jumeken aqyn taǵy bir shýmaq shyǵardy:

Jeti jyl jospary,

Jeti qyr asqany.

Dýmandy bastady,

Qazaqtyń jastary.

Qazir buǵan keıbireýler kúle qarar. Al bári saıasattandyrylǵan ol kezde bul jaǵdaıǵa kúlgender bolsa ezýin jııa almaı qalar edi.

Ol óte sezimtal jan bolatyn. Iá, ol ishetin. Onyń kóp ishetini týraly da alyp-qashpa áńgime, ósek-aıań kóp bolatyn...

Onyń ánderin búkil Qazaqstan súıip aıtatyn. Ony halyq jaqsy kórdi, biraq bılik moıyndamady. Respýlıkadaǵy eń tanymal kompozıtordy eń jaqsy túsinýi tıis-aý degen kompozıtorlar Shámshini Kompozıtorlar odaǵyna qabyldamady. Jaý jaǵadan alǵanda bóri etekten degendeı «Meniń óleńderim bolmasa Shámshiniń ánderiniń ne bolǵanyn kórer edim», dep bósetinder de tabylyp jatty.

Ony qazaq valsiniń koroli dep atap jatty. Biraq Shámshiniń vals koroli bolǵysy kelmegenin eshkim de bilmeıdi. Birde sazger bir jaqyn adamyna: Men basqa da mýzykalyq shyǵarmalar jazar edim, átteń vals moda bolyp tur ǵoı, dep aıtqan.

Men sazgerdiń qaryndasy Raýshan apaıdyń úıinde bolǵanymda:

– Shámshi aǵanyń ygan qyzyna ǵashyq bolǵany ras pa? – dep suradym. Shynynda da birde Shámshi eki aıdaı joq bolyp ketedi. Keıin

qaryndasy Raýshanǵa ygan tobyrynda bolǵanyn bylaı dep aıtypty:

  • Men onda barǵan sebebim búkil álemde bytyrap kóship júrgen

syǵandardyń qandaı adamdar ekenin bilgim keldi. Meniń túsingenim olardyń mýzykasy san qyrly, áýezdi ári óte kúrdeli eken, sony bildim. Joq, men syǵan qyzyna ǵashyq bolǵan joqpyn. Bir qyz bar edi – Izolda, menimen birge júrmekshi boldy, qalasam maǵan turmysqa da shyǵýǵa keliser edi. Biraq, men oǵan mundaıdy, qazaqtar da yǵandar da túsinbeıdi, dep raıynan qaıtardym.

Biraz ýaqyttan soń búginderi kóp oryndalyp júrgen «yǵan serenadasy» dúnıege keledi. Sazgerdiń ygandardyń arasynda bolǵanyn osy ánniń óleńin jazǵan ataqty aqyn Qadyr myrza Álı de óziniń «Iirim» atty estelik kitabynda rastaıdy.

Ataqty «Tamdy arýy» ániniń shyǵýy da qyzyq. Sazger bul ániniń de sózin dosy Qadyr Myrza Álıge jazdyrtqan.

  • Buryn-sońdy Buhara oblysynyń Tamdy aýdanynda da bolǵanyń bar

ma? – dep suraıdy ol birde aqynnan.

  • Joq, bolǵanym joq!
  • Eli jomart, aq kóńil. Aýzyn ashsa – kómeıi kórinedi. Meni sumdyq

jaqsy qarsy aldy. Keterde qoshtasý keshi boldy. Sonda men eldiń aldynda «Tamdy arýy» atty án shyǵaramyn dep ýáde berdim. Art jaqta otyrǵan bir bozbala ornynan turyp: «Aǵa, eger de sondaı án shyǵara qalsańyz, óleńin Qadyr Myrza Álıge jazdyryńyzshy!» degeni bar emes pe. «Jaqsy, aınalaıyn! Jazdyraıyn! Ol ózimniń baýyrym ǵoı!» dep edim, el dý qol shapalaqtady. Endi sony jazýyń kerek. Qadyr Myrza Álı bul joly da dosynyń kóńilin qımaı kórmegen, bilmegen jeri týraly bolsa da óleń jazyp bergen.

Óleń tanı biletin sazger mátindi oqyǵannan keıin aqyn dosyna: –Jaqsy! Kórersiń áli, bul aıtylatyn án bolady! – degen eken. Bunysy rasqa aınaldy. «Tamdy arýy» áli kúnge deıin shyrqalyp keledi.

El arasynda Shámshini qurmetteýshiler az bolǵan joq. Olardyń basym kópshiligi qarapaıym eńbek adamdary bolatyn. Birde aqyn Erkesh Ibrahım Shámshini qonaqqa shaqyrady. Sazger aqynnyń úıinde on shaqty kún jatady. Erkesh Shámshiniń ánderine óleń shyǵarady. Bos ýaqytynda aýyldardy aralatyp kezdesýler uıymdastyrady. Biraq ataqty Shámshi kelipti dep jergilikti basshylar selt ete qoımaıdy. Tek sońǵy kezdesýdiń sońynda bir azamat shyǵyp: – Óneriń ústeı bersin baýyrym! Bul aımaq óner syılaıtyn ónegeli aımaq edi. Aqandy týǵan, Birjandy týǵan el ondaı bolmaǵanda, qandaı bolý kerek? Áıtse de búginde bári ózgerdi. Azyp baramyz... Sen ár túnegen jerińde tulpar minip, jatqan jerińde shapan kııýiń kerek edi. Baıqaımyn, olaı bolmaǵan sııaqty. Men ózim eńbekaqymmen kún kórip otyrǵan jupyny sharýamyn. Bir sıyr, bir atym bar. Sol jalǵyz atymdy syıǵa tartamyn. Jaıa kelip, jaıaý ketkeniń jaraspas, min sony! Men bir jylqy bergennen kedeılenip, sen bir at mingennen baıyp ketpessiń. Biraq ata salty ǵoı, bas tarta kórme! – depti. Bul Shámshiniń ózi aıtqan áńgime.

Shámshi kózi tirisinde aty ańyzǵa aınalǵan adam. Aty shyqqany sonshalyq onyń keńinen jaıylǵan atyn basqa bireýler paıdalanatyn bolǵan. Sazgermen jaqsy tanys bolǵan meniń ákem ǵalym Ásilhan Ospanuly birde poezǵa bıletsiz minbek bolǵan bireýdiń ózin: – Men ataqty Shámshimin, nege meni tegin mingizbeısińder, – dep vagonnyń jolserikterimen salǵylasyp turǵanyn  óz kózimen kórgenin aıtyp edi. Shámshiniń atyn jamylǵan keıbireýlerdiń sazgerdiń darynyna tabynýshylardy aldap restorandarda tegin tamaqqa toıyp, araq-sharapty mas bolǵansha iship alyp,  shalqyp júrýi az bolǵan joq.

Uly sazgermen jaqyn qarym-qatynasta bolǵan Orazbek Bodyq ózi kýá bolǵan mynadaı bir oqıǵa týraly «Shámshi Qaldaıaq: hıkaıattar» kitabynda áńgimeleıdi. Birde 1990 jylynyń shilde aıynda Shymkent qalasyndaǵy «Intýrıst» qonaqúıindegi Shámshi otyrǵan bólmeniń esigi qaǵylady. Bul qonaqúı dırektory Qydyrbaı Qazaqbaıuly edi: Qurmetti Sháke, menimen kezekshi bólmesine júrińizshi. Sonda bireý ózin Shámshi Qaldaıaqovpyn, sondyqtan maǵan lıýks bólmesin beresińder, dep shý shyǵaryp jatyr. Soǵan ózińiz barmasańyz bolatyn emes, deıdi.

Barsa shynynda solaı eken. Qydyrbaıdyń: – Myna kisi – Shámshi, tanysyp qoı, – degen sózine ol tipti aıylyn da jıǵan joq. Aıbyný ornyna, qaıta, alaıa qarady. Shámshiniń ústindegi jol kıimderine, tipti, kóz toqtatqan joq.

­– «Pa, shirkin, bizdiń Shámshi!» – dep syrtyńnan arman ǵyp júrgen Shámshi shyn sensiń be? – dedi ol bizdi mılıııaǵa súıreı jóneletindeı ejireıe tónip.

  • Barym osy. Maǵan ne deısiń? – dedi Shámshi meni qalqalap, sál

sheginip.

  • Shámshiń mynaý ma? – dedi ol Shámshige murnyn shúıire qarap.
  • Sen Shámshi emessiń! Eger anyq Shámshi bolsań, bul ne júrisiń? Ne

túsińde, ne ústińde joq? Myna sıqyńmen «Shámshimin» deýge uıalsaıshy.

  • Sonda, nemene, osylaı júrmeı, Shámshi ekenmin dep jurttyń tóbesin

qoıa ma? – dedi Qydyrbaı.

  • Qoımasyn! Ózin syılata bilsin. Shámshiniń atyn estigende ishken asyn

jerge qoımaıtyn esh qazaq joq. Olar muny qudaıdaı kóredi. Bul surasa astyndaǵy jalǵyz atyn da beredi. Al, munyń júrisi mynaý! Adamnyń namysyn keltirip! – dep anaý bastyrmalatyp ketti.

  • Áı! Áı! –dep men de ashý shaqyra bastap, Shámshi: «qoı, tıispe» degendi

bildirip meni túrtip qaldy.

Al, anaý onan saıyn ekilenedi.

  • Ánderi túgili attary da este qalmaıtyn áıteýir bireýler at-ataq alyp

jatqanda, qazir on jyl boldy, munyń dybysy da shyqpaı ketti. Adam eken dep muny izdep jatqan bir pendeni kórsem – kózim shyqsyn. Erteń ólip ketse, óligi qaıda qalatynyn shaıtanym bilsin! «Men Shámshimin!» – dep munyń atyn, qaıta men shyǵaryp júrmin. Al, sender tıisesińder maǵan!

Bireýdi kórer kózge bulaısha basynǵandy buryn-sońdy kórmegen Qydyrbaı ne aıtaryn, ne isterin bilmeı seltıip turyp qaldy. Al, men... Al, meni Shámshi taǵy túrtip qaldy. Men taǵy toqtaldym. Bizdiń tejeýilimizdi ana jigit basqasha túsingen bolý kerek.

Seni bıyl alpysqa keldi dep estidim. Qutty bolsyn, – dedi ol Shámshige burylyp. – Biraq, sen Shámshi ekeniń ras bolsa, osy qaltyldaǵan qalpyńmen júre ber. Sen kórmegen qurmetti biz kóremiz, sen ishpegen araqty biz ishemiz. Áıteýir seni joqtatpaımyz. Sondyqtan aýlaq júr! Sóıtti de jónele berdi. Bul Shámshiniń alpys jyldyq mereıtoıynyń aldy bolatyn. Ol toı óte me, ótpeı me, ótse qalaı ótetini belgisiz bop, Shámshiniń kúdikti júrgen shaǵy edi. Sondyqtan da ashýlaný ornyna qýandy.

  • Meniń merekemdi basqalar ótkizbese, myndaılar ótkizedi eken. Soǵan

kózim jetti. Oǵan da shúkirshilik, – dedi ol. Bundaı keleńsizdikter sazger ómirinde kóptep sanalady.

Shyǵarmashylyq adamdy kóbinese jubaılarynyń túsinbeýi beseneden begili ǵoı. Uly Shámshini áıeli túsinbedi. Ózi sotqa berip ajyrasty. Kóp ýaqyt ótkennen soń qaıtadan qosylaıyq dedi. Shámshi kónbedi. Biraq Shámshi óz balalarynan jeringen joq. Qolynan kelgenshe kómektesip turdy.

Endi birde qolyn bárine bir siltep jańa ómir bastamaqshy da boldy. Jambyl qalasynyń mańyndaǵy turǵyndarynyń basym kópshiligi duńǵandar turatyn bir kolhozda shyǵarmashylyq kezdesý barysynda ózine bizge kelip turamyz deseńiz qushaǵymyz ashyq degen sózdi esine tústi. Ondaǵylar Shámshini qushaq jaıa qarsy aldy. Degenmen úı salýǵa qarjysy jetpegen sazger qurylysty toqtatyp garajyn úı qylyp tura beredi. Ózi tamaq daıyndap, ózi kir jýyp degendeı...

Iá, Shámshiniń ómiri ońaı bolǵan joq. Ánderiniń keń taraýy óz jemisin ákelip «Qazaq SSR-y ónerine eńbek sińirgen qaıratker» degen ataq alamyn ba dep úmittendi. Sebebi bul ataq el tanyǵan, biraq bılik tanymaǵan sazgerge ómirlik zeınetaqysyn qamtamasyz eter edi. Biraq 1989 jyldyń jazynda qazaq halqynyń eń súıikti kompozıtoryna «Qazaq SSR eńbegi sińgen mádenıet qyzmetkeri» degen ataq berildi. Árıne, eki ataqtyń arasy jer men kókteı  edi. Bul habardy vals padıshasy Shymkent qalasynyna jaqyn Lenınsk (qazir Qazyǵurt) aýylynda qazaq halyq ánderin jınaýshy jasy kishi dosy Raıymqul Temirbektiń úıinde otyryp gazetten oqyp biledi. Sosyn... tamasha ánderimen elin 35 jyl sýsandyryp kelgen sazgerdiń kózderinen parlap jas aqty. Shámshi jylady. Uly Shámshi kóz jasynan uıalmaı uzaq jylady.

Kóńili qulazyǵan bir shaqta uly sazger qolyna qalamyn alyp bylaı dep jazdy:

Meni Shámshi dep syılaıtyn qymbatty baýyrlaryma!

Men osy alpys jyl ómirimniń ishinde qazaqtyń nebir uly azamattarymen syrlas, dostas, dastarqandas boldym. Nebir ókinishti, ótkir kúnderim de solarǵa aıan.

Byltyr alpysqa tolǵanymmen ne Kompozıtorlar odaǵyna múshe emes, ne zeınetaqy, at-ataǵym joq, ózim naýqas, aıdalada qalǵan shaǵymda solardyń eshqaısysy meni izdegen joq. Men týraly bir aýyz sóz, jyly lebiz bildirmedi. Muqaǵalı sekildi men de bul dúnıeden tarshylyq, joqshylyqpen ótip baramyn.

Shámshi.

Qarasha aıynyń 7-juldyzy, 1991 jyl.

Ol 1991 jyldyń 16 qarashasynda aýyryp aýrýhanaǵa túsip 1992 jyldyń 22 aqpanynda shyqty. Týrasyn aıtqanda ony alyp shyqty.

1991 jyldyń 29 jeltoqsanynda uly sazgerge «Qazaqstannyń halyq artısi» ataǵy berildi. Osy ataqpen ol alpys kún ǵumyr keshti.

Berdaly OSPAN.

"ADYRNA"  ulttyq portaly

Pikirler