Traıbalızm rý suraýdan bastalady! - Januzaq ÁKIM

9899
Adyrna.kz Telegram

"Qazaqtyń dúnıetanymdyq, sanalyq deńgeıinde ataǵa, rýǵa, taıpaǵa, júzge ıaǵnı tekke bólý turmystyq deńgeıden bastap bıliktiń eń joǵary satysyna deıin keńinen taraǵan. Elden birlik-bereke ketirip alǵan handardyń ózi traıbalızmnyń synyna shydaı almaı, qazaqty anaǵan da, mynaǵan da bodan qylyp jiberdi". Bul pikirdi belgili qoǵam qaıratkeri, ǵalym Januzaq Ákim Adyrna.kz ulttyq portalynyń tilshisine bergen suhbatynda aıtty. 

Onyń aıtýynsha, qazaqtyń basqa ulttardan birneshe erekshelikteri bar. Onyń birinshisi - kúı óneri, aıtys óneri. Kelesi - rý-taıpaǵa bóliný.

"Qazirgi kezde rý-taıpa degender Afrıka, Okeanııa jáne keıbir musylman qaýymy sııaqty tolyqqandy memleket qurylmaı, tobyrlyq deńgeıde qalǵan qoǵamdarda keńinen saqtalǵan. Traıbolızmniń Afrıkada keń óris alýy, olar 1960 jyldary azattyq alǵannan keıin jarty ǵasyrdan astam ýaqyt rý-taıpalar memlekettiń ishinde bılikke talasyp, qandy soǵystar bitpeı kele jatyr",- deıdi Januzaq Ákim.

Onyń saraptaýynsha, Qazaqstanda tap sondaı qandy soǵystar bolmaǵanymen qazaqtyń dúnıetanymdyq sanalyq deńgeıinde rýǵa, taıpaǵa, ataǵa, júzge bólý áli de keńinen taraǵan.

"Onyń basty sebebi kóshpendi túrki taıpalarynyń álem órkenıetiniń kóshine ilese almaı kenje qalýynda. B.d.d. VIII-IIIǵǵ. «beldeýlik ýaqyt» («osevoe vremıa») kezinde (K.Iaspers t.b.) Ertedegi Grekııada fılosofııa men ǵylym, Qytaıda Daonyń fılosofııasy men Konfýııdyń memlekettiń moraldyq normalary, Úndistanda býddızm men fılosofııanyń salalary damyp jatqan kezde Uly daladaǵy kóshpendi kóne túrki, - skıf-saqtar burynǵy ańyz-mıftik sanada qalyp qoıdy. Búgingi Qazaqstandaǵy joǵarǵy marapattar, - «barys», «aıbyn», «qyran» ordenderi t.b. bolyp qalýy men qazaq arasynda traıbolızmniń keńinen taraýy zamanaýı ǵylym, fılosofııa, álemdik dinniń órkenıettilik salalarynyń ornyna HHǵ. 30 jyldaryna deıin kóshpendi bolǵan qazaqta kóne dáýirdegi ańyz-mıftik sananyń basymdyǵynan", - deıdi qoǵam qaıratkeri.   

Traıbalızm, bizge belgili tarıhta 2200 jyldan beri túrki halyqtaryn bólip, onyń ydyraýyna alyp kele jatqan teris dástúr.

“Túrki jáne qazaqtyń rýǵa bólinýiniń tarıhyn ekige bólýge bolady. Birinshisi - Túrkilerdiń traıbalızmi, ekinshisi - Qazaq handyǵy qalyptasqannan keıingi olardyń ishinde jalǵasyp kele jatqan traıbalızm. B.d.d. VI-II ǵasyrlarda «Uly ıozylar» olardy tarıhta «Aq ǵun», -kedarıtter, eftalıtter deıdi. Qytaı olardy “Uly ıozylar” dep moıyndap, 400 jyl boıy salyq tólep, olarǵa jartylaı bodan bolǵan. B.d.d. II ǵasyrda Qytaıdyń batys jaǵynda ornalasqan «Uly ıozylardy» ǵundarǵa aıdap salady. Sodan 17 jylǵa sozylǵan soǵys nátıjesinde “Uly ıozylar” jeńilip, eki jaqtaǵy qyspaqtan keıin Orta Azııaǵa kóship ketedi”,- deıdi Januzaq Ákim. 

Januzaq Ákimniń aıtýynsha, sol ǵundar Qytaıdyń odaǵy bolyp, uly ıozylardy jeńgennen keıin Qytaı endigi kezekte úısinderdi ǵundarǵa qarsy aıdap salady.

" Úısinderge quda bolyp, qyzdaryn beredi... Olardan soǵysqa jylqylaryn alyp... Aqyry ǵundarǵa aıdap salady. Sóıtip ǵundardy jeńedi. Osylaısha, Qytaı, birligi joq túrkilerdi tas-talqan qylyp otyrǵan. Sodan keıin 552 jyly qurylǵan Túrk qaǵanaty, Shyǵys Túrk qaǵanaty jáne Batys Túrk qaǵanaty bolyp ekige bólindi. Sol kezde ony ekige bólgen de osy qytaılar. Rý basshylaryn bir-birine aıdap salyp, aqyry Shyǵys Túrik qaǵanaty Qytaıǵa otar boldy. Otar bolyp kirgennen keıin qaǵandary qytaıdyń sheneýnikteri bolyp, urpaqtarynyń bári Qytaıǵa 100 jyl boıy qyzmet etedi. Shyǵys Túrk qaǵanatynyń burynǵy urpaqtaryn túgel jınap alady da, olardyń Qytaıǵa qosylǵanyna 100 jyl tolýyn atap ótedi. Oǵan deıin keshegi Shyǵys Túrik qaǵanaty tilinen de, ulttyq kıim-dástúrinen de aıyrylady. Kıetin kıimderine deıin dástúriniń bári Qytaı bolyp ketedi. Biraq qytaılar buǵan qaramaı, barlyǵyn jınap alyp, qylyshpen shaýyp óltiredi de, deneleriniń qaldyqtaryn Hýanhe ózenine aǵyzady ıaǵnı olardyń jer betinde bolǵany týraly mola, ne basqa eshqandaı iz qaldyrmaıdy. Mine, basta birlik bolmaǵannan kesiri", - deıdi Januzaq Ákim.

Qoǵam qaıratkeriniń aıtýynsha, odan keıin Túrik qaǵanatyn uıǵyrlar jaýlap alyp Uıǵyr qaǵanatyn qurady.

"Ony qyrǵyzdar jaýlap alyp Qyrǵyz qaǵanatyn qurady. Ony qarluqtar jaýlap Qarluq qaǵanatyn qurady. Olardyń barlyǵy túbi bir túrkiniń taıpalary. Qarluqtar, -ol búgingi arǵyndar. Sóıtip baıaǵy uly Túrk qaǵanaty ydyrap, tas talqany shyǵady. Onyń barlyǵy birliktiń joqtyǵy, memlekettik sananyń qalyptaspaýynan boldy. Olarǵa túrki múddesi men memlekettik birliginen góri árqashan da rýlyq, taıpalyq bólinýi artyq turady... Qazir Qytaı úlken memleket boldy. Al, ǵundardan qorǵaný úshin b.d.d. 100 jyl buryn salynǵan Qytaı qorǵany, onyń sol kezdegi shekarasy edi. Odan beri Qytaı jerin ǵundardyń esebinen eki ese úlkeıtti. Al túrkiler sonsha jerden basta birliktiń joqtyǵynan aıyryldy. B.d. XIII-XVǵǵ. Eýrazııadaǵy túrkiniń úsh uly memleketiniń (Altyn Orda, Osman ımperııasy jáne Maýranahr) ózara soǵysyp álsireýiniń sebebi de, olarda birliktiń bolmaýynan edi. Aqsaq Temir aldymen, Eýropaǵa joryqqa daıyn turǵan Osmannyń áskerin jeńip, qolbasshysy Baıazıt tutqyndasa, sońynan Toqtamyspen soǵysyp Altyn Ordany kúıretti. Onyń ornyna paıda bolǵan orys Patshalyǵy, úsh jylda noǵaı halqyn (túrkiniń tuqymy Sývorov) qıratyp, 80 jylda Qıyr Shyǵysqa deıin otarlady (Toınbı). Túrki birligi, qarýy men memlekettiliginiń kúıreýi áli jalǵasýda. Búgingi túrkiniń 48 halqynyń qyrqy orys, qytaıdyń... bodany bolyp qalýda", - dep kúıindi Januzaq Ákim.

Biz osy ýaqytqa deıin túrkilerdiń arasyndaǵy traıbalızmge qysqasha ǵana toqtaldyq. Kelesi kezeń, -ol qazaqtyń traıbalızmi...

"Qazaqtyń rý-taıpaǵa bóliný 1465 jyly Qazaq handyǵyn Kereı jáne Jánibek sultandar quramyz dep jatqan kezde aıqyn kórindi. Qaraqypshaq Qobylandy Arǵynnyń bas bıiniń balasyn óltiredi. Ondaǵy maqsat qazaqtyń halyq bolyp birigýine... handyq qurýyna onyń beldi rýlaryn soǵystyryp, bastarynyń qosylýyna kedergi jasaý. Arǵynnyń bıi balasynyń ólimine qatysty mynadaı joqtaý aıtty:

«Aqqan bulaq, janǵan shyraq jalǵyz kúnde qurydyń,

Qaraqypshaq Qobylandyda neń bar edi, qulynym...».

Biraq, oǵan qaramaı eki sultan Qazaq handyǵyn qurdy.

"Táýke han 1717 jylǵa deıin shırek ǵasyr qazaqtyń ortaq hany boldy. Qazaq handyǵy 250 jyldan astam ýaqytqa jalǵasyp, onyń 200 jyly jońǵarlarmen soǵysyp ótti. Endi bul jerde nazar aýdaratyn jáıt, Táýke han qartaıǵanda úsh júzdiń bıi "Táýke qartaıdy, bılikke qaýqary joq" dep bılikti óz qoldaryna alady. Bul jerde bizde maqsat ol bılerdi tómendetip, handardy kóterý nemese bir-birine aıdap salý emes. Eń qymbat nárse - qazaqtyń ulttyq birligi, memlekettiligi ıaǵnı handyqty saqtap qalýy boldy. Táýkeniń kezinde qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman ıaǵnı beıbit ómir sodan keıin buzyldy. 1723 jyly Aqtaban shubyryndy bastaldy. Qarataýdan kirgen jońǵarlardyń áskeri Qazaqstandy jaryp ótip Edilden bir shyqty. Sebebi bılerdiń artynan batyrlar ermeıdi, olar áskerdi basqaryp, soǵysty uıymdastyra almaıdy. Qazaqtyń basy birikpeıdi. «Kúltóbeniń basyndaǵy kúnde jıynnan nátıje joq». Bul jerde bılerdiń qazaqty úsh júzge bólip alǵannan birliginiń ketkeni «Aqtaban shubyryndynyń» sebebi boldy. Táýke hannyń bas áskerbasshysy bolǵan Qojabergen jyraýdyń «Elim-aıynda» qazaqtyń jartysyna jýyǵy qyrylǵanyn jazady. Qalmaqta zeńbirik bar, bizdiń olarmen soǵysatyn jaǵdaıymyz bolmady» deıdi jyraý.

1728 jyly han Ábilqaıyr Jaıyqtyń boıynan qazaqtyń 50 myńdaı áskermen (onyń jartysy súzekten jolda óledi) Ańyraqaıǵa keledi (Sh.Esenberlın. Kóshpendiler).

"Orta júzdiń hany Sámeke ýádelesken ýaqytta kelmeıdi. Uly júzde han joq. Ol aımaq túgeldeı qalmaqtardyń bodany bolyp otyrady. Sámekeni bes kún kútkennen keıin Ábilqaıyr ásker sany úsh ese kóp qalmaqpen soǵysty ózi bastaıdy. Túske taman qalmaqtar bulardy qorshaı bastaıdy. Sol kezde Kókshetaý jaqtan shyqqan batyr 5 myńdaı sarbazmen kelip «Aqjol» dep urandatyp soǵysqa kirisedi. Qalmaqtar, bular bizdiń artymyzdan qaqpan qoıǵan eken dep qashady. Sóıtip Ábilqaıyr bastaǵan qazaq áskeri ataqty Ańyraqaı shaıqasynda birinshi ret úlken jeńiske qol jetkizedi. 1731 jyly Bulanty shaıqasyna qazaqtar es jıyp, Bas qolbasshy Ábilqaıyr, oń qolyn Bógenbaı batyr, sol qolyn Qabanbaı batyr bastap shaıqasqa keledi. Ol shaıqasqa Táýkeniń balasy Bolat, Tóle bı... barlyq qazaq jınalady. Sol shaıqasta qalmaqtardy tas talqan etip jeńedi", - deıdi qoǵam qaıratkeri. 

Bul jerden alatyn ay sabaq mynandaı...

"Tóle bı Raıymbe bastaǵan batyrlarǵa qalmaqpen soǵysýǵa Bulantydan keıin luqsat beredi. Nege? Ol bı bolýmen qatar, Tashkendegi qalmaqtyń ýákili boldy. Toqaly qalmaq. Sámekeniń de toqaly qalmaq. Onyń Ańyraqaı shaıqasyna ásker jibermeı otyrǵanynyń sebebi sol bolýy kerek. Basqa sebep joq. Qazaqty biriktiretin kezde handar men bılerdiń birikpeı jan-jaqqa tartýynyń negizgi sebebi «toqalda bolý kerek».  Odan keıin Reseı bizdi ydyratýda joıqyn saıasat júrgizdi. Ábilqaıyrdy paıdalanyp Kishi júzdiń rýlaryn orysqa bodandyqqa qosýǵa qol qoıdyrdy. Sodan keıin baǵynbaǵan handy Baraq sultanǵa óltirtedi. Bir-birine aıdap salý arqyly orys patshalyǵynyń saıasaty júzege asady. Qazaqtyń osal jerin biledi, sońynan Abylaı da búkil qazaqtyń úsh júzin orystyń bodandyǵyna kirgizýge, odan keıin Qytaıdyń bodandyǵyna qol qoıyldy. Bul jerde aıtaıyn degenim: myna elden birlik-bereke ketkennen keıin uly jeńister ákelgen uly handardyń ózi saıasattyń synyna shydaı alǵan joq. Qazaqty anaǵan da, mynaǵan da bodan qylyp qol qoıyp jiberdi. Qazirgi Qytaıdyń Qazaqstannyń shyǵys óńirin menshikteıtini osydan. Qazaqqa qaı ýaqytta da El, Jer, Til báselelerin bılikke senýge bolmaıdy. 2016 jyly da Nazarbaev «Qytaıǵa 1,7 mln gektar jer beremiz» daýryqqanda ultshyldar azar dep toqtatqan", - deıdi Januzaq Ákim.

Qazaq, búgingi túrki halyqtarynyń (akad. O.Sábdenniń deregi boıynsha 220 mln) ortasha 6,8% quraıdy.

"Qazaq quramyndaǵy 46 rý-taıpanyń barlyǵy basqa túrki t.b. halyqtarda kezdesedi. Mysaly, qypshaqtar túrkilermen qatar orys, vengr, Sırııada, baltyq jaǵalaýy elderinde taraǵan. Qońyrattyń 33 atasynyń úsheýi qazaqtyń quramynda, qalǵany Ózbekstanda. Naıman da qazaqtan góri ózbekte kóp. Qııattar qazaqtan góri mońǵolda kóp. Bashqurttyń jartysyna jýyǵy tamalar. Tana men laqtar Kongo elinde bar (Týr Heıerdal). Baıkal mańynan 5-6 myń jyl buryn ketken AQSh-tyń Aıova shtatyndaǵy adaılar saıt ashyp basqa elderdegi týystaryn izdeýde... Sondyqtan, qazaqtyń «men bálenshe rýdanmyn» degeni,- ol «men qazaqpyn» degen emes. Sebebi ol rýlardyń 90% astamy túrkiniń basqa halyqtaryn quraıdy. «Qazaq» degen uǵym «franýz» degen sııaqty halyq, ult, memleketti bildiretin jáne tek qazaq nemese túrki halyqtarymen qatar eldegi barlyq dıasporalardy bir memlekettik ıdeıanyń aıasynda biriktiretin uǵym. Bul jerde «Rý», -ol eldiń birligin buzatyn destrýktıvti, «Qazaq» eldi biriktiretin ózara antogonıstik uǵymdar. Táýelsiz Qazaqstanda bir ıdeıa (ıdeologııa), bir memlekettik  uǵym, bir maqsat, bir murat bolyp, ol oǵan jetý úshin bir jolmen júrgende ǵana máńgi el qura alady?!", - deıdi Januzaq Ákim. 

Jalpy kóringennen rý suraý ıaǵnı adamdy tegine bólý,- ol ultty bólip, eldiń berekesin qashyratyn, kanıbalızmder kezinen qalǵan jabaıynyń tirligi.

"Ertede rýy basqalardy keıbir taıpalar jeıtin bolsa, búgin qazaqtar ózderiniń arasyna jik salýǵa paıdalanady. Al, fashıster adamdy tekke bólýdi ıaǵnı ózderin «qandary kók-asyl, al basqa halyqtar olardyń quldary bolý kerek» dep negizdeıtin «evgenıka» degen ǵylym oılap tapty. Búgingi «naıfıkaııa» degen de sonyń bir túri. Bizdegi rý suraǵyshtar, qazaqty ómirbaıany men geografııasyna bóletinder sol aramyzda júrgen «fashısterdiń» qaldyqtary. 1970 jyldardan bastap J.Ómirbekovtyń rektor kezinde «QazMÝ-dyń ádilet, tarıh t.b. fakýltetterine qabyldaýǵa kishi júz jastaryna 3%, orta júzge 7%, qalǵany uly júzge... kvota bólgen» dep Izvestııa gazeti (aqpan, 1987) jazdy. Al, belgili rý-taıpa men otbasyna súıengen dıktatorlyq bılik eldi azdyryp, ultjandylardy túrmege qamap, ultty tozdyrýdan asa almady. Mysaly, Uzynaǵashta zıratqa jerlengen qandastarymyzdyń beıitin qazyp alyp, molanyń syrtyna kúshtep jerleýi,-ol sol jerdegi qany qazaqtardyń «bul dúnıede de, «O dúnıede de» bastary qosylmaıtynyn kórsetedi", - deıdi ol.

«Rý suraý, jeti atany bilý úshin kerek» deıtinder, - ol dıýananyń sandyraǵy.

"Ol, «jeti atany bilý, qan taza bolý úshin kerek» deıtinder ómirinde úsh-tórt ret qana quda túserde suraıdy. Al, bizdiń traıbolıster kezdesken myńdaǵan adamnan rýyn surap, olardy tekterine bóledi. Olar juqpaly aýyrý taratyp júrgen kovıdtiń vırýsynyń bir túri bolǵandyqtan, esi durys adamdar olardan aýlaq júrgeni jón. Afrıkadaǵy áıelderdiń úshten biri spıdpen aýysa, qazaqtyń jartysynan astamynyń sanasy traıbolızmmen ýlanǵan jáne ol kemshin otbasylarda urpaqqa taraıtynymen qaýipti", - dep aıaqtady sózin Januzaq ákim.

Qazaqqa, joǵarydaǵy dertten arylyp tórt qubylasyteń ult, órkenıetti memleket qurý úshin Táýelsiz Qazaqstannyń zamanaýı ǵylym, ınnovaııa, fılosofııa, moral, óner, ulttyq dástúr... mádenıet ıaǵnı órkenıetke negizdelgen memlekettik ıdeologııa qabyldap, iske asyrý qajet (J.Ákim. Túrki órkenıeti negizindegi qazaq ıdeıasy. (Monografııa), Almaty, «Ólke» baspasy, 2008j.)

"Adyrna" ulttyq portaly 

 

 

Pikirler