"30 jyl boıy osy júıege qyzmet jasaǵan, onyń atqarýshy bıligi men ıdeologııalyq baǵytyna berile jumys jasaǵan adamdardy Ulttyq quryltaıǵa kirgizbeý týraly arnaıy shart, zańdyq norma qabyldaý kerek dep esepteımin. Parlament pen Assambleıa ókilderiniń bıliktiń «jobalary» men «qujattaryna» áser etetin múmkindikteri jeterlik, sondyqtan olarǵa Quryltaıdan oryn berý – artyq! Quryltaıda «zaman ózgerdi – men de ózgereıin» degender emes, «zamandy adamdar ózgertedi» degen jandar otyrýy kerek. Nazarbaev pen onyń is-áreketiniń «sabaqtastyǵyn» (prezıdenttiń óz sózi) ustanyp otyrǵan Toqaev myrzanyń júıesine qyzmet jasaǵan adamdardyń Ulttyq quryltaıda otyrǵany – prezıdentimizge syn". Bul pikirdi belgili saıasatker, qoǵam qaıratkeri Dos Kóshim Adyrna.kz ulttyq portalynyń tilshisine bergen suhbatynda aıtty.
BILIK HALYQQA JAQYN BOLÝ ÚShIN NE OILAP TAPPADY...
Sońǵy jyldary bıshara bılik halyqqa jaqyndaı almaı-aq qoıdy. Halyq olardan qashady ma, álde olar halyqpen jaqyndasýdy bilmeıdi me eken, áıteýir «estıtin úkimet» degendi de shyǵardy (sol arqyly, «burynǵy úkimettiń» halyqtyń aıtqanyn qulaqtaryna qystyrmaıtynyn ózderi moıyndady. Biraq bulardy «qazirgi úkimet» deýge de aýzymyz barmaıdy, barlyǵy sol qalpy «burynǵy úkimettiń» adamdary... ), «altyn kópir» degendi shyǵardy, jergilikti atqarýshy bılik pen halyqtyń arasynda baılanys ornatý maqsatynda «qoǵamdyq keńesterdi» oılap tapty, alaıda, halyq basym bolyp keter degen qaýippen onyń 30 paıyzyn (atqarýshy bıliktiń jumysynan halyqtyń habary joq qoı degen syltaýmen) atqarýshy bıliktiń ózine berdi. Keıin ol 30 paıyz 10 paıyzǵa tústi, biraq osy 5 jyldyń ishinde «qoǵamdyq keńester» de eshteńe ózgerte almady, azamattardyń bılikke degen ashý-yzasyn, ókpe-nazyn shyǵaratyn oryn bolyp qaldy.
Bıliktiń ózderi jasaqtaıtyn Keńesterge seksen de jıyrma paıyz degen tásil engizilip, halyqtyń muqtajyn aıtatyn 20 paıyz azamattarǵa buryn bılikte bolǵan, álde de bolsa, shirenip, «men oblystyq (aýdandyq, mınıstrlik, t.t.) keńestiń múshesimin» dep otyrýdy armandaıtyn «aqsaqal», «qarasaqaldardyń» 80 paıyzyn qosyp, atala dep atalatyn qoıyrtpaqty ómirge alyp keldi.
"HALYQTYŃ SÓZIN TYŃDAIMYZ" DEP 30 JYLDA QANShA QURYLYMDAR, «PALATALAR» MEN «KEŃESTER» QURYLDY
Bılik halyqqa jaqyndaı almaı-aq qoıdy. «Halyqtyń sózin tyńdaý kerek» degen uranmen osy 30 jylda qansha qurylymdar, «palatalar» men «keńester» quryldy, ony bir Alla biledi. Meniń ózim bes jyl «Qoǵamdyq palatanyń» múshesi, segiz jyl Assambleıanyń ǵylymı saraptama keńesiniń múshesi, úsh jyl Prezıdenttiń janyndaǵy Adam quqyǵyn qorǵaý komıtetiniń sarapshysy, eki mártebe «Jer komıssııasynyń» múshesi, «El birligi» doktrınasyn daıyndaıtyn jumysshy tobynyń múshesi, t.t. bolyppyn. Qysqasy, bılik halyqpen jaqyndasýdyń joldaryn izdeýdi eshqashan toqtatpaǵan jáne toqtatpaıtyn da sııaqty. Bıliktiń osynshama aq ter kók ter bolǵanyna janym ashıdy, biraq, onyń syryn jaqsy túsinemin – halyq ókilderinen quralatyn, ádiletti saılaý arqyly halyqtyń tańdaýynan ótken qurylym (Parlament) bolmaǵan keıin «halyqpen aqyldasýdyń», «halyq ókilderimen bas qosýdyń» túrli joldary, tásilderi qarastyrylady.
Bul qurylymdardyń barlyǵyna «oıyn», «aldaý» degen at berýden aýlaqpyn. Qoǵamǵa asa qajetti naqty bir suraqtyń tóńiregindegi bas qosýlarda, kóp jaǵdaıda, qoǵam ókilderiniń kózqarastarynyń jeńip shyqqanyn da bilemiz (QR Halyq Assambleıasy daıyndaǵan «El birligi» doktrınasynyń qabyldanýyn toqtatyp qana qoımaı, sol jumysshy tobynda kirip, qujatty ózimizdiń múddemizge saı qaıta jazyp shyǵyp, ony qabyldatý – qoǵam ókilderimen jumys jasaý joldaryn tıimdi paıdalanýdyń naqty mysaly bolyp tabylady).
500 ULT ÓKILDERI TURATYN ANGLIIaDA, 400 ULT ÓKILDERI TURATYN FRANIIaDA BIZDEGIDEI HALYQ ASSAMBLEIaSY JOQ
Bir tań qalarlyǵy bundaı «halyqpen jaqyndasý» joldary órkenıetti elderde múldem joq eken. Qyzyq. Sonda olardyń halyqty kózderine ilmegenderi me, álde halyqty, azamattyq qoǵamdy, oppozıııany ysyryp qoıyp, ózderiniń oılaryna kelgenderin jasaı beredi me degen oı keledi. Bylaı qarasań, olar da aqymaq emes sııaqty. Biraq 500 ult ókilderi turatyn Anglııada, ne 400 ult ókilderi turatyn Franııada bizdegideı Halyq Assambleıasy joq. Aǵylshyndar «biz kóp ultty, kóp konfessııaly elmiz» dep jar salmaıdy, biraq Londonnyń meri Sadık-han – musylman, al Franııanyń fýtbolshylary ǵana emes, Parlamentiniń de úshten biri – qara násildi jandar. Órkenıetti elderde de zań shyǵarýshy bılik bar, olardyń shyǵarǵan zańyn júzege asyratyn atqarýshy bılik bar, biraq quıysqanǵa qystyrylǵan «qoǵamdyq keńes» degen atymen joq. Nege?
Menińshe, bul «fenomenniń» jaýaby - tym qarapaıym. Halyq bıligi júzege asyrylmaǵan jerde bılik ıeleri «halyq ókilderin» jınap, dúbara bir qurylym jasaıdy eken. Sol arqyly bılikke, bılik shyǵaratyn sheshimderge halyqtyń qatysy bar ekendigin kórsetedi.
"QURYLTAI" ÓTKIZEMIZ DEP QAZAQTYŃ QASIETTI SÓZIN BARLYQ JIYNǴA JAPSYRYP, ARZANDATTY
Bir sózben aıtqanda, «halyq pen bıliktiń – birtutas» ekendigin kórsetýge kúsh salady. Al halyqtyń ózi óz bıligin júrgizip turǵan júıede ondaı «keńester» men «komıssııalardyń» eshqandaı qajettiligi bolmaıdy. Sebebi – ol jerde, sol bılikte halyq ókilderiniń ózderi otyr. Sońǵy jyldary Qazaq elinde Quryltaı kóbeıip ketti. 2019 jyldan bastap, jańsaq aıtsam, keshirim suraımyn, bes Quryltaı ótken sııaqty. Sol jyldyń mamyr aıynda ǵana saılaýǵa boıkot jarııalaǵandar (Qosanovqa qarsy, Toqaevty jaqtaýshylar) eki Quryltaı ótkizipti. Byltyr bir kúnde qazaqtyń eki Quryltaıy ótip, taǵy da yńǵaısyz jaǵdaıda qaldyq. Árıne, qazanshynyń erki bar demekshi, uıymdastyrýshylardyń óz jıyndaryn qalaı ataımyn dese – óz erki, biraq, qazaqtyń ár sóziniń naqty maǵynasy bar ekenin de umytpaıyq. («Asaý» degen sóz – tek jylqyǵa baılanysty qoldanylady, ony «tyshqan» sózine qosaqtaýǵa bolmaıdy). Qazaqtyń qasıetti sózin barlyq jıynǵa japsyryp, kez kelgen jerde paıdalanyp, mazmuny men maǵynasynan aıyryp, arzandatyp, bedelin túsirý – eshkimdi ushpaqqa jetkizbeıtin áreket.
«Synyqtan basqanyń bári juǵady» demekshi, Quryltaı sózin Bılik te paıdalanýǵa kóshken sııaqty. Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev myrzaǵa óziniń Joldaýynda «senim komıssııasynyń» ornyna Quryltaı jasaqtalady degen pikir aıtty da, onyń mindetine, jasaqtalý joldaryna, quziretine jan-jaqty, tereń toqtalǵan joq. Ol túsinikti de, sebebi, birinshiden, Joldaýdyń formaty ondaı keń deńgeıdegi túsinikteme berýdi kótermeıdi, ekinshiden, Quryltaı Erejesi arnaıy qujat retinde keıin daıyndalýy kerek.
BILIK DAIYNDAǴAN JOBALARDYŃ JEMQORLYQ ÚShIN KÓTERILGEN AQYMAQ JOBALAR EKENIN ÓMIRDIŃ ÓZI DÁLELDEDI
Óz basym, prezıdenttiń «Ulttyq jobalar men strategııalyq qujattardy ashyq talqylaý kerek» degen pikirin tolyq qoldaımyn. Áleýmettik jelide nemese gazet-jýrnaldyq betterinde talqylaý bir bólek te, ashyq pikirtalastyń jóni múldem basqa. Sonymen birge Quryltaı tek qana bıliktiń daıyndap bergen «ulttyq jobalary» men «strategııalyq qujattaryn» talqylaýmen shektelmeýi kerek dep oılaımyn. Quryltaı músheleri ózderi ókilettik alǵan toptardyń (múmkin, aımaqtardyń) atynan ózderiniń kózqarastaryn - jobalary men qoǵamnyń damýynyń basty baǵyttaryn usynýǵa, ony dáleldeýge múmkindik alýy shart. Baıqaısyzdar ma, osy ýaqytqa deıin bılik tarapynan daıyndalǵan keıbir «jobalar» men «strategııalyq qujattardy» halyqtyń kópshiligi qabyldaǵan joq. Qarsy boldy. Toqtatýdy talap etti. Alaıda bılik óziniń baǵytynan aınyǵan joq. Jerdi satý máselesinde, halyqqa «sender túsinbeısińder» dedi, mınıstrlerge «túsindire almaısyńdar» dedi, joǵarǵy synyptardy aǵylshyn tilinde oqytý máselesinde de, halyqtyń janaıqaıyna qaramaı, mıllıardtaǵan aqshany bosqa shashyp, muǵalimderdi aǵylshyn tiline oqytty, «Álippeni» almańdar degenge qaramastan, alyp tyndy, joǵarǵy oqý oryndaryndaǵy «Qazaqstan tarıhyn» alyp tastap, «Qazirgi Qazaqstan tarıhy» degen pándi engizdi, «Sberbankpen» shart jasasýǵa nıettendi, t.t. Biraq sol jobalardyń tıimsizdigin, jemqorlyq úshin kóterilgen aqymaq jobalar ekenin keıin ómirdiń ózi dáleldedi. Qazir sol jobalar toqtatyldy. Biraq «sol ýaqytta Sizderdiki durys eken» dep bir de bir bılik ókili aıtqan joq... Múmkin, Quryltaı bıliktiń osy bir «ózim bilemin» degen aýrýyna tosqaýyl qoıatyn bolar. Ol úshin Toqaev myrza aıtqandaı «jasandy pikirtalas ótkizip, kózboıaýshylyq jasaýǵa bolmaıdy». Ol úshin Toqaev myrza aıtqandaı «Keleli jıynda aıtylǵan kesimdi sózge alty Alashtyń balasy túgel toqtaıtyn» bolýy kerek. Dala demokratııasy dástúri sonda ǵana jańǵyrady. Demek, eń basty másele – Ulttyq Quryltaıdyń quziretinde.
Árıne, Prezıdenttiń Joldaýynan keıin, astananyń soltústik jaǵalaýyndaǵy kóleńkeli kabınetterdiń birinde Ulttyq Quryltaıdyń erejeleri jazylyp jatqany anyq. Olardyń aldyndaǵy suraqtar – qoǵamnyń da aldynda tur. Solardyń ekeýin taldap kórelik:
ULTTYQ QURYLTAIDYŃ EREJESIN JASAÝǴA - OPPOZIIIa, JÝRNALISTER, QOǴAM QAIRATKERLERI TIKELEI ARALASÝY QAJET
Birinshi suraq. Quryltaıdy kimder jasaqtaıdy, kim uıymdastyrady, kimder basqarady, qysqasy, «oıyn erejesin» kim jasaıdy? Óz basym, bul jaýapty jumysty bılikke tapsyrýdy durys dep sanamaımyn. Olardyń halyq jıynyna naqty quziret beretinine kúmánim bar. Osy ýaqytqa deıin osyǵan uqsas qurylymdardy oı elegimizden ótkizsek, «sóz sóıleý», «pikir aıtý», «usynys berý» kezeńinen soń, sheshim shyǵarý máselesi – ne tasada, ne bılikte qalatyn. Sondyqtan, Ulttyq Quryltaıdyń Erejesin jasaýǵa azamattyq qoǵamnyń ókilderi – oppozıııa, jýrnalıster, qoǵam qaıratkerleri, t.t tikeleı aralasýy qajet. Basty máseleniń biri – Quryltaıdyń músheleriniń ókilettigi. Ony kim anyqtaýy kerek? Joldaýda prezıdenttiń aýzynan «Ulttyq quryltaıdyń quramynda elimizdegi barlyq aımaqtyń ókilderi bolady. Sondaı-aq, oǵan Parlamenttiń birqatar depýtaty, Qazaqstan halqy Assambleıasy men Azamattyq alıanstyń, qoǵamdyq keńester men uıymdardyń músheleri, bedeldi qoǵam qaıratkerleri, óndiris jáne aýyl sharýashylyǵy eńbekkerleri, bıznes ókilderi jáne taǵy basqa azamattar kiredi. Osylaısha, san túrli qoǵamdyq pikir ıelerin túgel qamtıtyn ókildi qurylym qalyptasady» degen sóz shyqty.
Menińshe, Parlament pen Assambleıa ókilderiniń bıliktiń «jobalary» men «qujattaryna» áser etetin múmkindikteri jeterlik, sondyqtan olarǵa Quryltaıdan oryn berý – artyq!
30 JYL OSY JÚIEGE QYZMET JASAǴAN ADAMDARDY ULTTYQ QURYLTAIǴA KIRGIZBEÝ TÝRALY ZAŃDYQ NORMA QABYLDAÝ KEREK
«Óndiris pen aýylsharýashylyq eńbekkerleri, bıznes ókilderi» degen sóz – burynǵy Keńes zamanyndaǵy Joǵarǵy Keńeske depýtattardy jasaqtaýdy esimizge túsiredi. Lenın ordendi, Soıalıstik Eńbek Eri degen ataǵy bar qoıshylardyń Kremldiń Sezder saraıynda qalǵyp-shulǵyp otyratynyn umyta qoımaǵan bolarmyz. Bul – eńbekkerlerdi, ne bıznes ókilderin jıynǵa shaqyrmaý degen emes, olardyń ishinde de qoǵamǵa tanymal, halyqtyń qamyn óziniń qaltasynan joǵary qoıatyn jandar jetkilikti, biraq solardy qalaı tańdap alamyz? Bir aýyz sózben aıtqanda, tańdaý sharttary qandaı bolmaq? Buǵan deıingi osyǵan uqsas «halyqpen pikirlesý» jıyndarynda tańdaýdy bıliktiń ózi jasaıtyn (Joǵarydaǵy seksen de jıyrma tásili). Eger Ulttyq Quryltaı da osy jolmen jasaqtalatyn bolsa, qandaı nátıjege jetetinimizdi bilý úshin balgerge barýdyń qajeti joq dep esepteımin. Eger Quryltaı músheleri azamattyq qoǵamnyń negizgi kórsetkishi bolyp tabylatyn Úkimettik emes uıymdardan jasaqtalsa, jıyrma myń qoǵamdyq uıymnyń ishinen tańdap alý da ońaı jumys bolmaıdy jáne ony kim tańdaıdy degen suraq taǵy da aldymyzdan shyǵatyny anyq. Menińshe, Ulttyq Quryltaıdy jasaqtaý máselesin sheshkennen soń ǵana, bul – Jańa Qazaqstannyń belgisi bolyp tabylady ma, álde Eski Qazaqstannyń burynǵy «halyqpen jaqyndasý» oıynynyń jalǵasy ma degen suraqqa jaýap bere alamyz. Óz basym, 30 jyl boıy osy júıege qyzmet jasaǵan, onyń atqarýshy bıligi men ıdeologııalyq baǵytyna berile jumys jasaǵan adamdardy Ulttyq Quryltaıǵa kirgizbeý týraly arnaıy shart, zańdyq norma qabyldaý kerek dep esepteımin.
Osy shart arqyly men olardy ekijúzdilik pen turaqsyzdyqtan qutqaryp alǵym keledi. Quryltaıda «zaman ózgerdi – men de ózgereıin» degender emes, «zamandy adamdar ózgertedi» degen jandar otyrýy kerek. Nazarbaev pen onyń is-áreketiniń «sabaqtastyǵyn» (prezıdenttiń óz sózi) ustanyp otyrǵan Toqaev myrzanyń júıesine qyzmet jasaǵan adamdardyń Ulttyq Quryltaıda otyrǵany – prezıdentimizge syn.
BIR TOIDA EKI JAR JOQ. NE QURYLTAI, NE PARLAMENT, EKEÝINIŃ BIRI QALÝY KEREK
Ekinshi suraq. Ulttyq Quryltaıdyń quzireti qandaı bolmaq? Bastama kótergen Prezıdentimizdiń sózine qaraǵanda, bul – prezıdenttiń janyndaǵy ondaǵan keńesshi organdardyń biri sııaqty. Biraq, aty – dardaı... Eger oǵan múshe bolatyn adamdardy (joǵarydaǵy suraqtyń birinshi turýynyń sebebi de osy bolar) halyq tańdaıtyn bolsa, Parlamenttiń jaǵdaıy qıyn bolady... Onda ne Quryltaı, ne Parlament, ekeýiniń biri qalýy kerek. Parlamentte halyq qalaýlylary otyrǵan joq, qoldan jasalǵan partııalardyń, sol partııany oıynǵa qosqan bıliktiń tańdaǵan adamdary otyr. Bir toıda eki jar joq.. Eger qazaq dástúrine saı qurylǵan Quryltaı bolsa, onyń sheshimderi – talassyz shyndyq, naqty aqıqat, zańdy sheshim! Parlamenttiń mindeti – sol sheshimge saı zańdardy qabyldaý. Buǵan búgingi bılik kónedi me? Bul da suraq. Quryltaı halyqqa jaqpaıtyn zań jobalaryn qalaısha toqtata alady? Quryltaıda daýys berý arqyly qabyldanǵan sheshimdi Prezıdent ne Parlament buza alady ma? Bul da suraq. Ulttyq Quryltaı – jańa bastama. Men úshin bir másele anyq - bul qurylymnyń qandaı bolýyn tek bıliktiń sheshýine berip qoıýǵa bolmaıdy. Ózimizdiń pikirlerimizdi bildireıik. Eger kóńilimizden shyqpasa, qarsylyǵymyzdy kórseteıik. Erejeni jasaıtyn jumysshy tobyna kireıik. Shaqyra qalsa...
Suhbattasqan Zarına ÁShIRBEK,
"Adyrna" ulttyq portaly
