2 maýsym kúni aıaq astynan astanaǵa qazaqtyń búgingi kvanttyq fızıkasynyń kórnekti ókili, álemdik deńgeıdegi fızık, ınnovaııalyq tehnolog, 77 jastaǵy Aldan Asanuly Saparǵalıev kele qaldy.
Ol kisiniń "shashbaýyn kóterip júrgenimizge" birneshe jyl.
Qysqasy Aldan aqsaqal - Qanysh Sátpaev qurǵan jáne sonyń ózi qalyptastyrǵan qazaqstandyq fızıkterdiń sońǵy tolqyny, sol kisiniń shákirti. Biraq ony tanyp bolmasa moıyndap, qasterlep jatqan ǵylym da, organ da baıqalmaıdy. Másele onda emes.
Aldekeń ózin qurmettetý úshin kelgen joq, ol jeke basyn jasap alǵan kisi; qazaq ǵylymyn kógertýdiń álemdik júıesin engizý úshin keldi.
Kelgende, oǵan tıek bolǵan belgili aqtóbelik ólketanýshy, tarıhı eskertkishterdi qorǵaýshy, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Bekarystan Myrzabaevtyń septigi tıgesin kele salǵan. Bekeń Aqtóbege baryp, qoǵamdyq ortamen kezdesken ıfrlandyrý mınıstri Mýsın Bagdattyń otyrysynda bolyp, Aldan aǵamyzdyń áıgili ónertabysy týraly áńgime etse kerek. Baǵdat myrzanyń soǵan nazary aýyp, aqsaqaldy astanaǵa shaqyryp arnaıy kezdesý uıymdastyrǵan sharasy eken. Alaıda, korıfeı ǵalymdy joǵary deńgeıdegi eshbir shendi kútken joq, bar bolǵany taqyrypty talǵajaý etken departament deńgeıindegi fýnkıonerler ǵana. Olarǵa jaqsylap tapsyrǵany kórinedi, jas dırektor bıke baryn sala tyńdap, ǵalymnyń kúrdeli fızıkalyq týyndysyn uqqysy kelgenmen, ózderi jaı ǵana ákimshilik qyzmetker ekenin moıyndap, onlaın otyrysqa shaqyrǵan túrli qarjylandyrýshy sarapshylar men basshylardy shaqyryp solarǵa sóz berdi. Ǵylym komıteti óziniń konkýrsyna qatysýdy, ulttyq Qaz ınnoveıshn kompanııasy óz tarapynan ǵylymǵa jasalyp jatqan usynystaryn usynýmen boldy. Tipti halyqaralyq banktiń de shendisi sóz alyp, bar múmkindikterin jaıyp saldy.
Sonda uqqanymyz - Qazaqstannyń búgingi ınnovaııalyq qaýqary bar bolǵany ónertabystyq deńgeıdegi shaǵyn, orta jobalardy qarjylandyrýǵa, solarǵa qolǵabys etýge ǵana jaraıdy eken. Eń úlken grant mólsheri - 300 mln teńge - shamamen 700 myń dollardyń mólsheri.
«Zarıadtalǵan bólshekterdiń turaqty elektromagnıtter órisindegi keńistik pen ýaqyt boıynsha fokýstelýiniń jalpy teorııasy» atalatyn dıssertaııalyq jumysyn joǵary baǵalap, ǵalymdy Amerıkanyń Ǵaryshty zertteý ortalyǵy (NASA) 22 jyldan keıin Nobel syılyǵynan úmitkerlerdiń qataryna usyndy. Saparǵalıev sekildi álemdik deńgeıdegi teorııany alǵa bastyryp, 2 ǵasyrlyq ýaqytty attaǵan, tehnologııany alshańdatatyn irgeli dúnıelerge arnalǵan júıe bolmaı shyqty.
Aldan aqsaqaldyń toby búginde qupııa dúnıelerin aıtpaǵanda, úsh baǵyt boıynsha sharýa tyndyryp júr. Sonyń biri elektrogeneratordyń sýperjańa tolqyny. Aldan Saparǵalıev usynyp otyrǵan jyljyqyshynyń/dvıgateliniń ortasha PÁK-i 94%. Elektr energııasyn 2 eseniń ústinde únemdeıdi. Onyń jyljytqyshtary túrlerine baılanysty 2-den 4 esege deıin jeńil bolmaq. Qolynda Halyqaralyq jáne Amerıkanyń patentteri bar. Budan bes-alty jyl buryn AQShta jarııalanǵan avtorlyq patentke negizdelgen materıaly boıynsha sol eldiń pysyqtary dereý iske kirisip jatyr. Árıne, olar qazaqtyń patentin aınalyp ótip, ıdeıany óz paıdalaryna jaratýda. Al bizde ony aıtpaǵanda shaǵyn tehnologııany engizý úshin sony jasaıtyn, engizetin óndiristi taýyp, ónerkásipti jetektep kelseń ǵana grant alady ekensiń...
Al álemdik júıede bul múldem basqasha sheshiledi. Alyptar birigip konsorıým qurady da, álgi ıdeıany ortaǵa alyp, bar qamqorlyqty jasaý úshin kelisimge otyryp, kirisip ketedi. Bizdiń elde ondaı "konsorıýmdy" qurý ǵalymnyń moınynda. Iaǵnı bizdiń memlekettik organdar "30 myń ǵalym bar, olardyń bárin qalaı jetekteımiz, árkim ózine keregin bizdiń konkýrsymyzǵa qatysý arqyly tabady" dep qana kergıtin júıe jasap alǵan. Almatydaǵy Iadro-fızıka ınstıtýtynyń «Mass-spektrometrııa» zerthanasynyń prıbor jasaýshy mamandary Saparǵalıevtiń saımanyn jasaýǵa kemi bir mıllıon dollar kerek dep otyr.
Jaraıdy búgingi júıeni qoıalyq. Sovettik júıe qalaı boldy? Saparǵalıev sekildi ǵalymdarǵa barlyq jaǵdaıdy jasap, qul qylsa da olardyń eńbeginen nátıje shyǵaratyn edi. Ǵaryshqa shyǵý da, atom tehnologııasy da, basqasy da solaı qalyptasqan... Al bizde búginde ǵylym joq ekeni ras... Biraq sovettik dáýirden qalǵan-qutqan Saparǵalıevter bar. Eń bolmasa Túrkııamen birikken júıe jasap, halyqaralyq aýqymdaǵy jobaǵa jol ashýǵa bolar edi. Oǵan bizdiń ǵylymı menedjmenttiń óresi jetpeıdi. Bıýrokratııalyq shyrǵalań men batpaqqa batqan júıe...
Bir jaǵymsyzdyqtyń bir jaqsylyǵy bolady. Bul joly osyǵan barmaǵanda, bundaı nárseniń syryn da ańdamas edik. Aldan atasymen sóılesken Álııa dırektor barynsha jany ashyp otyrǵany baıqalady, biraq qolynan keler qaıran joq ekenin eńsesi túse syrttaı baıqatty... Irip-shirigen saıası júıe báribir eshteńe tyndyrtpaıdy. Aldekeń óz dúnıelerin Evropaǵa shyǵaryp, solarmen-aq atqarýǵa kiristi. Biraq ol baryn shetke shyǵarǵysy joq... Másele osynda.
Aldan professor Elektrondyq tehnologııalardy damytý departamentine túsip jas basshymen sóılesti. Sóıleskennen buryn oǵan "ertegi" aıtty. Shynynda da ertegi edi.
Sovet dáýirinde de shovınızm reseılik-sovettik saıası júıeniń tusaýy bolǵan eken. Myqty fızıkter ulty jaǵynan evreı men orys bolyp qyrqyssa kerek. Aqyry orystar evreılerge kún bermeıtini týraly áńgime ǵalymdar arasyna jaıylǵan. Qazaqstannan Máskeýge barǵan Qanysh Sátpaev 4 evreı fızıkti alyp kelipti. Sonyń bireýi - Saparǵalıevtiń dosy, Amerıkadaǵy beldi fızıktiń biri - Iakýshev. Mine osylardyń arqasynda Qazaqstan fızıkteri álemge áıgili teorııany alǵa bastyrdy. Sonyń nátıjesi retinde "analızator" atalatyn qurylǵy. Bunyń búginde qoldanylmaıtyn jeri joq. Organıkalyq zattarǵa analız jasaý úshin aıyrympazdyǵy/razreshenıesi 100 000-nan kem bolmaýy kerek. Aldekeniń saımanynda aıyrympazdyq qabylet (razreshenıe) 200 000-nan artyq, onyń ústine kólemi shaǵyn. Túsiniktirek bolý úshin aıtsaq, jańa sıpattaǵy mass-analızatormen hrom rýdasynan hromnyń 95%-yn aıyryp alýǵa bolady. Altyn, mys, t. b. tústi metaldar úshin de osylaı.
Ókinishke oraı, Sátpaev negizin qalaǵan qazaq fızıkteriniń sol tolqyny úzilip qaldy. Álemdik ǵylymı ortaǵa málim matematık Muqtarbaı Ótelbaev - Aldan Saparǵalıevtiń seriktesi. Bulardyń birikken sharýasy óz aldyna taqyryp. Biraq irgeli ǵylymdy damytý arqyly aýqymdy tehnologııaǵa at baılaý búgingi Qazaqstannyń qolynan kelmeıdi. Keltirýge bolady, ol úshin shynaıy ulttyq saıasat kerek! Álemdik menedjment qajet.
Ǵylymı júıege reforma qajet! Biraq 80-ge taıaǵan Aldan aqsaqaldarymyzdyń sony kútetin ýaqyty bar ma?!
Urpaq sabaqtastyǵyn úzip aldyq...
Serik Erǵalı,
«Adyrna» ulttyq portaly.
