Shymkente ómir boıy qazaq oıýlaryn jınastyryp sýretterin salǵan Ǵanı Iláıuly atty aǵamyz atynda kóshe bar. Ol kisi Qazaqstanda alǵashqy balar sýret mektebin ashqan aǵartýshylyqqa úlken mán beretin túlǵa bolatyn.
Ákem ǵalym Ásilhan Ospanulynyń aıtqanynan "halyq jaýy" degen jalamen ustalǵan ustazymnyń aǵasy Ábildiń jýrnalıst bolǵanynan da habardar edim. Biraz ýaqyt buryn ol kisiniń óz aǵasy Ábil týraly jazǵan esteligimen taýyp aldym. Onda qazaqtyń belgili tulǵalary týraly jańa derekter bildim. Qoljazba Ońtústik Qazaqstan oblystyq saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń murajaıynyń qorynda saqtaýly tur eken.
Syrdarııa gýbernııasynyń ortalyǵy Tashkent qalasynyń belgili ustasy Ilá men onyń jubaıy Hanymnyń uldarynyń úlkeni Ábil 1904 jyly dúnıege kelgen. 1917 jyly gımnazııanyń 8 synybyn bitirgen Ábil Qazaq aǵartý ınstıtýtyna túsip 1922 oqýyn bitirgen soń Túrkistan respýblıkasynyń basshysy Turar Rysqulovtyń kómekshisi bolyp qyzmet atqarady. Sodan soń Shymkentke kóshirilgen «AQJOL» (qazirgi «OŃTÚSTIK QAZAQSTAN») gazetine T.Rysqulovtyń usynýymen tilshi bolady. 1925 jyldyń kúzinde Qyzylorda qalasynda shyǵatyn «Eńbekshi Qazaq» gazetine shaqyrylady.
Jumysyn jaqsy isteýmen qatar Almaty jáne Shymkent aımaǵynyń arnaıy tilshisi bola júrip Á.Iláıev halyq aýyz ádebıetin jınap 5 qoljazba qaldyrypty. Ábil aǵa sol bir jyldary búginde aýyzǵa jıi alynatyn qazaqtyń arystary Beıimbet Maılın, Ilııas Jansúgirov, Shamǵalı Sarybaev, Halel Dosmuhamedovtermen úzeńgiles, dos bolǵan.
Usta Ilániń úıinde Turar Rysqulov, Sultanbek Qojanov, Qońyrqoja Qojyqov syndy aıaýly azamattar jıi qonaq bolady eken. Al ataqty ádebıet maıtalmandary Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, Ilııas Jansúgirov pen Muhtar Áýezov Ábil Iláıevti óz inilerindeı jaqsy kórip syılasqan.
Sol bir jańa Qazaqstannyń aıaǵynan tik turyp kele jatqan kezge dóp kelgen HH ǵasyrdyń basyndaǵy tarıhı kezeńdi Ǵanı aǵa óziniń balalyq shaǵyn eske ala otyryp bylaısha baıandaǵan eken.
Bir kúni árdaıym kóńili jadyrap júretin Turar Rysqulov aǵaı maǵan qarap bylaı dedi: – Al, qane Ǵanı, myna suraǵyma jaýap bershi. Bir put tas aýyr ma, álde bir put maqta aýyr ma?
Men oılanbastan: – Turar aǵaı, árıne tas aýyr. – dedim. Turar aǵaıym: – Ekeýiniń de salmaǵy birdeı emes pe, bir puttan dedi. Men óz degenimdi dáleldemek bolyp, biraq maqta jumsaq qoı, kóterýge jeńil, dep edim Turar aǵaı rıza keıippen jymıdy da ákeme qarap: – Myna balańyzdan birdeme shyǵatyn túri bar, – dedi.
Jazǵy demalys kezinde anammen Qyzylordaǵa jıi baratynmyn. «Eńbekshi Qazaq» gazetiniń shyǵarýshy redaktory bolyp isteıtin aǵam Beıimbet Maılın ekeýi birge turatyn. Redakııa ǵımaratynyń janyndaǵy saıabaqtyń arǵy jaǵynda ornalasqan baspahanaǵa aǵamnyń jazǵan maqalalardy jıi aparýshy edim. Kúnine birneshe ret redakııa men baspahana arasynda júgirip júretinmin.
Jazdyń ystyq aptab bir kúninde, ádettegideı Qyzylordanyń kóshesiniń shańyn burqyrata júgirip kele jatqanymda aldymnan Sáken Seıfýllın kórindi. Ústinde ádemi jazdyq kostıým, qolynda ustaǵan taıaǵy bar. Jaqyndaı bergende júrisimdi baıaýlattym. Osynymdy baıqaǵan Sáken aǵaı meni toqtatyp: – Jaraısyń Ǵanı, – dedi de bir somdyq kúmis teńge ustatty. Kıimi shań bolmasyn degenimdi túsingeni ǵoı.
Sáken aǵa bizdiń úıde jıi bolatyn. Ár kelgen saıyn maǵan óziniń óleńderin jatqa aıtqyzatyn. Birde redakııaǵa barǵanda Sáken aǵanyń óleńderin Beıimbet Maılın, Ilııas Jansúgirov, Muhtar Áýezov jáne Sábıt Muqanov aǵalardyń aldynda oqyǵanym bar. Bári de dán rıza boldy. Al Sáken aǵam maǵan qaltasyndaǵy bar tıyn-tebenin berdi de: – Erteń pıonerlik kıimińdi kıip kel, jaqyn jerdegi kazarmada qyzyláskerler turyp jatyr. Solardyń aldynda óleń oqısyń, dedi. Shynymen-aq ertesine tústen keıin bizdiń úıge bir qyzylákser keldi. Beıimbet Maılınniń uly Áýken ekeýmiz soǵan erip qyzyláskerler turatyn jerge bardyq. Sarbazdardyń klýby qazaq sarbazdarǵa lyq toly eken.
Abaı atyndaǵy №5 mekteptiń kórkemónerpazdary úlken koert qoıdy. Men jeke shyqtym. Munshama kóp adamnyń aldynda birinshi ret óner kórsetýim. Sondyqtan qatty qobaljydym. Biraq Sáken aǵaıdyń kóńilinen shyqpaq bolyp bar daýsymdy qatty shyǵaryp óleńin jatqa oqydym. Qyzyláskerlerge unaǵan bolýy kerek sartyldata qol shapalaqtap jatty.
Sol kúni Sáken Seıfýllın óziniń faetonymen bizdiń úıge kelip meni maqtap, anam men aǵamdy quttyqtap ketti.
1928 jyldyń jazynda Máskeýden Ilııas Jansúgirov keldi. Páter tapqansha jubaıy jáne bala-shaǵasymen eki aı bizdiń úıde turdy. Ol kisi sondaı aqkóńil, kez kelgen adammen shúıkirlese ketetin. Ókimet múshelerimen de, jýrnalıstermen de jaqyn dos bolatyn.
On bir jastaǵy kezim. Bir kúni terezeniń aldynda turyp saıabaqtyń sýretin salyp jatyr edim, Ilııas aǵa jaqyndap kelip biraz qarap turdy da aǵam Ábilge: – Qazaq halqynda ónerdiń bul túrimen aınalysqan Shoqan Ýálıhanovtan basqa eshkim bolmap edi. Ǵanı ósken soń sýretshi bolsa halqymyzdyń mádenı ómirindegi bir jańalyq bolar edi, – dedi de áńgimesin bylaı dep jalǵastyrdy, – Ábil, iniń bastaýysh mektepti bitirgen soń sýretshilik oqýǵa túsýine kómektes.
Aǵam Ilııas Jansúgirovten on jas kishi bolatyn jáne aǵasyndaı qurmettep ustaz tutatyn. Sodan aǵamnyń qoldaýymen 1929 jyly men eki oqý ornyna pedagogıkalyq tehnıkýmyna jáne bolashaq sýretshiler oqıtyn oqý ornyna túsip eki jerde birdeı oqydym.
Qazaq beıneleý ónerinde ózindik úlken orny bar sýretshi Ǵanı aǵa bul esteligin 1984 jyldyń mamyr aıynyń 25 juldyzynda jazǵan eken. Esteligin «Bıyl «Ońtústik Qazaqstan» gazetine 60 jyl. Sondyqtan aǵamnyń osy gazettiń alǵashqy qyzmetkeri bolǵanyn maqtan etemin» dep jazypty.
Saǵymdaı buldyraǵan sol bir kezder endi tarıh enshisinde. Elimizdiń árbir kózi ashyq azamaty pir tutatyn osynaý qazaqtyń arys uldary sol jyldary qarshadaı balanyń qabyletin tanyp, bolashaǵynan úmit kútkeni úlken kóregendik. Ýaqyt sol tulǵalardyń oıynyń durys ekenin dáleldedi. Ǵanı Iláıev talmaı, qajymaı aýyl-aýyldy aralap qazaq oıýynyń túrlerin jınap, olardyń sýretin salyp dúnıe júzine týǵan eliniń ónerin tanyta bildi.
Kezinde Ǵanı aǵanyń úıinde jıi bolatynmyn. Birde bir kesh boıy aǵaı men jubaıy Ajar apanyń aıtqan estelikterin jazyp ta alǵanmyn. Biraq ol kezde ustazymnyń óziniń balalyq shaǵy týraly tis jarmaǵanyna mán bermeppin. Endi oılap qarasam Ǵanı aǵaı ótken ǵasyrdyń birinshi jartysynda beleń alǵan saıasattyń qurbany, «halyq jaýy» degen naqaq jalamen ustalyp ketken aǵasy, alǵashqy qazaq ádebıetshileriniń biri Ábil Iláıev týraly aıta almapty...
Mektep dápteriniń on eki betine 1984 jyldyń mamyr aıynyń 25 juldyzynda jazylǵan Qazaq halqynyń arystary týraly shertilgen syr osyndaı.
Sýrette: «Eńbekshi Qazaq» gazetiniń ujymy. Ábil Iláev (ońnan solǵa qaraı birinshi), Ǵabdosh Bektemirov, Mustafa Qaınazarov, Beısenbaı Kenjebaev, Ábdinazar Begishev, Beıimbet Maılın, Turar Rysqulov, Ilııass Ahmetov, Ámirhan Esengeldın, Muhtar Aýezov, Ábdirahman Baıdildın, Amanǵalı Segizbaev, Ǵulama Sebenov.
Berdaly OSPAN,
Adyrna ulttyq portaly
