Besinshi sáýir juldyzynda qazaqtyń qaıtalanbas ǵajaıyp ánshisi Ámire Qashaýbaevtyń qıyn-shyrǵalań taǵdyry jaıly baıandaıtyn «Ámire» atty úlken kınojoba qalyń qaýymǵa jol tartady. Fılmniń budan úsh kún buryn Astanada ótken jabyq kórsetilimi kásipqoı mamandar tarapynan asa táýir baǵalanǵany belgili.
Treıler kórermenderge jarqyn da sapaly ǵajaptaryn molynan usynbaq. Osy turǵydan alǵanda Qazaqstannyń Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń qoldaýymen qanattanǵan «Qazaqfılm» «Rýhanı jańǵyrý» strategııasyna qapysyz úılesken kúrdeli de mereıli jobany júzege asyrý jolynda az kúsh-jiger jumsamaǵany baıqalady. Jobaǵa kameradan tys ári sonyń aldynda da jumys istegen batystyq kásibılerdiń qatysýy osyny aıǵaqtaıdy.
Buǵan deıin birqatar qyzǵylyqty fılmder (óz basym «Anaǵa aparar jol» jáne «Raıony» fılmin bólip atap edim) túsirgen kartınanyń bas prodıýseri Alıdar Ótemuratov basqaratyn «Dar-Play» kompanııasynyń jobaǵa qatysýy eleýli kınoónimin kútýge negiz bolǵandaı. Fılmdi túsirý kezinde tanymal mýzykatanýshy Jarqyn Shákárim keńesshilik qyzmet atqarǵan. Sońǵy qyryq jylda Á.Qashaýbaev taǵdyryndaǵy kóptegen beımálim derekterdi bilgenimiz úshin naq osy ónertanýshynyń izdenisteri men jarııalanymdaryna qaryzdarmyz.
Bizdiń úmittengenimizdeı, kartınanyń sátti prokatyna daıyndyqtyń quramdas bóligi retinde, jobaǵa qatysýshylar ótken jyly «Ámire Parıjde» atty, bezendirilýi de, mazmuny da tamasha kitapty usynǵan edi. Álbette, bul basylymnyń HH ǵasyrdyń birinshi jartysyndaǵy asa kórnekti qazaq ánshisiniń baǵa jetkizsiz murasyn kópshilikke tanytý isine qosylǵan kezekti úles ekendigi sózsiz.
Sirá, kınofılmnen 1925 jylǵy oqıǵalardy sıpattap sýretteýdegi qujattyq qasań dáldikti kútý artyqtaý bolar. Eger Ámireniń Mustafa Shoqaımen kezdesý deregi keńestik memlekettik qaýipsizdik organdarynyń muraǵattyq qujattarymen rastalsa, qazaq ánshisiniń ataqty sazger Djordj Gershvınmen tanysýy, menińshe, senarııshiniń batyl da sátti qııalynyń jemisi bolyp tabylady.
Shyn máninde de amerıkandyq óner ıesi 1920 jyldardyń ortasynda ómiriniń birneshe jylyn Parıjde ótkizgen. Ámiremen kezdese qalsa, bálkim, ol onymen oryssha da sóılese alar edi. Sebebi, Gershvınniń ata-anasy Nıý-Iorkke Reseı ımperııasynan qonys aýdarǵan, ákesi – Sankt-Peterbýrgten, sheshesi – Vılnıýstan. Alaıda, Dj. Gershvınniń Parıjge birinshi sapary, ǵalamtor málimetterine qaraǵanda, 1926 jylǵa sáıkes keledi. Qaıtalap aıtar bolsaq, senarııshiniń osyndaı kezdesýdi oılap tabýǵa tolyq haqysy bar. Kınonyń kórkem atanýy sondyqtan.
Bul kartınanyń óz kóńil kúıime erekshe áser etkenin aıtýym kerek. Franııa astanasyna úsh aı buryn dıplomatııalyq qyzmet babymen kelgen men 1925 jylǵy Dúnıejúzilik kórme barysynda Á.Qashaýbaevtyń óner kórsetýimen baılanysty jerlerdi aralap kórýge múmkindik aldym. Árıne, ol oryndardy qalanyń kóptegen basqa qonaqtary da kórdi. Óıtkeni, Parıjdegi dúnıejúzilik kórmeler dástúrli túrde Sena ózeniniń qos qaptalyndaǵy úlken saıabaq aýmaǵynda, ataqty Elıseı alqaptary dańǵyly bastalatyn Kelisim alańy men Napoleon máıiti tynym tapqan Múgedekter úıiniń aralyǵynda ótip júrdi.
Osy arada 1900 jáne 1925 jyldardaǵy kórmelerde ortalyq pavılon qyzmetin atqarǵan Úlken saraı (Gran-pale) ornalasqan. Dálirek aıtqanda, sońǵysy, zamanaýı termınologııaǵa sáıkes ámbebap emes, barshamyzdyń jadymyzda jattalyp qalǵan Astanadaǵy EKSPO-2017 sııaqty, mamandandyrylǵan halyqaralyq kórme boldy. Soǵan qaramastan, ol óz onjyldyǵyndaǵy asa iri halyqaralyq is-sharalardyń qataryna kirip, HH ǵasyrdaǵy dekoratıvtik óner men sáýlettiń damýyna úlken yqpalyn tıgizdi, «ar-deko» máneriniń shyrqaý shyńyn áıgilep, «konstrýktıvızmniń» asqaqtaýy bastalǵanyn pash etti.
1925 jyly «Parıj aptalyǵynda» Ámireniń ánshiligi týraly shyqqan maqala Treılerden alǵan áserim meniń 1925 jylǵy shildedegi franýz baspasóziniń «tigindilerin» izdestirip, olardan Ámireniń osynda bolýy týraly aqparat-habarlardy tabýyma qozǵaý saldy. Osy maqsatpen men Franııanyń Ulttyq kitaphanasyna jazylýǵa uıǵardym.
«Parıj aptalyǵy» basylymynan Á.Qashaýbaevtyń óner kórsetýlerine baılanysty lebizderdiń túpnusqalaryn tapqym keldi (J.Shákárim kitaptarynda onyń aýdarmasy, sirá, osynda bolǵan delegaııanyń máskeýlik esepterinen keltirilse kerek.
Kitaphana katalogynan «Parıj aptalyǵy» dep otyrǵanymyz 1922-1937 jyldar aralyǵynda shyǵyp turǵan, astananyń mádenı ómirin kórsetýge mamandanǵan «La semaine a Paris» ekenin anyqtadym.
Kitaphanada sondaı-aq ótken ǵasyrdyń birinshi jartysyndaǵy Parıjde bul salanyń oqıǵalaryn «Comoedia» gazeti neǵurlym tolyq kórsetip otyrdy dep keńes berdi. Ol az-kem úzilistermen 1907 jyldan 1944 jylǵa deıin kún saıyn (!) shyǵyp turǵan. Ataýyna qaramastan ol óte baıypty da baısaldy basylym bolǵan, árbir sanynda óz zamanynyń tańdaýly mýzykalyq sholýshylary men synshylarynyń maqalalaryn, sondaı-aq Parıjdegi mańyzdy mádenı oqıǵalardyń ańdatpalaryn jarııalap otyrǵan.
Áıtkenmen, kitaphanada eki basylymnyń da qaǵaz nusqalary joq bolyp shyqty. Is jaıy mynada: olar HH ǵasyrdaǵy merzimdi baspasózdiń júzdegen basqa atalymdarymen birge, óz aýqymymen tań qaldyrarlyq Franııa Ulttyq kitaphanasynyń jobasy aıasynda basqa quraldarǵa kóshirilgen. Bir jaǵynan, Ámire týraly pikir-lebizder basylǵan sarǵysh tartqan betterdi óz saýsaqtaryńmen sıpap kórý múmkindiginiń joǵy ókinishti. Ekinshi jaǵynan, ıfrlandyrý jumysymdy aıtarlyqtaı jeńildetti.
«Parıj aptalyǵynyń» betterin qarap otyrmyn. 1925 jylǵy Dúnıejúzilik kórme aıasyndaǵy mádenı sharalar ańdatpalary kóp-aq, árbir nómirde pavılondardyń ornalasý tártibiniń egjeı-tegjeıli kartasy berilgen.
10-17 shildedegi №163 shyǵarylymnyń 49-shy betinde, aqyrynda, «Orys etnografııalyq óneriniń seanstary» ańdatpasy oryn alǵan (Semaine d’Art ethnographique russe). «Salle Comoedia» (San-Jorj kóshesi, 51) – juma, 10 shilde jáne senbi, 11 shilde 21.00. Bıletterdiń quny – 8-den 20 frankke deıin».
Baǵdarlamada – Grıgorıı Lıýbımov jetekshilik etetin «aspapshylar kvarteti» (sirá, orys domrasynda oryndaýshylardyń ataqty ansambli bolsa kerek), ánshiler Anatolıı Dolıvo, Mýhıtdın Kara-Iakýbov, Olga Kovaleva, Oksana Fedorovskaıa-Stanıslavskaıa, Shovket Mamedova, qýraıshy Iýmabaı Isenbaev, bıshi Tamara Haným jáne, aqyry, áıgili jerlesimiz – shanteur Kirghiz Monsieur Amre Kaschalbaeff.
Demek, Ámireniń Parıjdegi alǵashqy óner kórsetýleriniń ýaqyty – 1925 jylǵy 10 jáne 11 shilde, al orny – San-Jorj kóshesindegi 51-úı, Salle Comoedia bolyp shyǵady. 17-24 shildedegi №164 nómirdegi 40-shy betten biz endi «Orys etnografııalyq óneriniń aptasy» retinde tańbalanǵan konertterdiń taǵy eki ańdatpasyn tabamyz. Juma kúngi 17 shilde, 18.00-de jáne senbi kúngi 18 shilde, 15.00-de, sol zal, qatysýshylar quramy da burynǵysha. Taǵy da kózge Chansons Kirghiz (Monsieur Amre Kaschalbaeff) degen sózder ottaı basylady.
Bul arada 1920 jyly astanasy Orynbor qalasy bolyp qurylǵan Qyrǵyz ASSR-y Ámireniń Parıjdegi án shyrqaýynan bir aıdaı buryn, dálirek aıtqanda, 1925 jyldyń 15 maýsymynda ataýy Qazaq bolyp ózgergenin eske alý artyqtyq etpes. Sirá, franýzdarǵa «Kazak» kimder ekendigin túsindirip jatýdy tym qıyn sanasa kerek. Sondyqtan J.Shákárimniń týysqan qyrǵyzstandyq áriptesterine materıal izdeýde qolushyn berýi onyń Á.Qashaýbaev daýysynyń jazbasyn tabýyna jol ashyp, sáttilik ákeldi. Al qyrǵyz halqy naq sol aptalarda ózderiniń «jańa» etnonımin ıelengen bolatyn (buǵan deıin olardy qujattarda «qara qyrǵyzdar» dep atap kelgen-di). «Parıj aptalyǵynyń» shildedegi sońǵy nómirinen (24-31 shildedegi №165) biz J.Shákárimniń kitaptarynda aýdarmasy keltirilgen maqalany kóremiz. Ol burynǵy jarııalanymdardan belgili 1925 jylǵy úlgidegi KSRO folklorlyq óneri «juldyzdary quramasynyń» ujymdyq foto-sýretimen bezendirilgen.
«Comoedia» betterine shuqshııa úńilý neǵurlym úlken jańalyqtarǵa jol ashty.
Á.Qashaýbaev teginiń franýzdyq translıteraııasynyń nusqalary tym kóp bolyp shyqty. Sóıtip, «Kirghiz» izdeýdegi negizgi kilt sózge aınaldy. Bul júıe 13, 17, 20 jáne 27 shildedegi nómirlerdegi «Orys etnografııalyq óneri aptasynyń» mán-mátininen sózdiń tórt márte atalǵanyn anyqtady.
Birinshi jaǵdaıda 15 shildeden bastap Salle Comoedia-da KSRO-nyń birqatar ulttarynyń, sonyń ishinde “qyrǵyzdardyń” folklorlyq mýzyka óneri ókilderiniń qatysýymen konertter serııasy ótetini týraly ańdatpa jarııalanǵan. Ańdatpaǵa qosa ártisterdiń belgili ujymdyq fotosýreti berilgen.
17 shildede gazettiń birinshi betinde alǵashqy konertterge qysqa pikir shyqty. Bir qyzyǵy, maqalaǵa «Comoedia»-men júıeli yntymaqtastyqta bolǵan asa kórnekti franýz kompozıtory, hor dırıjeri ámbe mýzykatanýshy Pol Le Flem (1881-1984) qol qoıǵan. Onyń sondaı-aq revolıýııaǵa deıingi Máskeýdegi jumys tájirıbesi bolǵandyǵy belgili, al Birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda Franııadaǵy Orys ekspedıııalyq korpýsynyń áskerı orkestrine jetekshilik etken. Sol sebepten de, árıne, Reseı mýzykasyn jaqsy bilgen. Sondyqtan, bizdiń oıymyzsha, onyń bilikti baǵasynyń qundylyǵy erekshe bolmaq. Ámire týraly ol bylaı dep jazady: «Batys adamynyń aýqymymen alǵanda mse Qashaýbaev shyrqaǵan qyrǵyz dalasynyń tóltýma ánderi bizge úırenshikti tásildermen óńdelmegen. Olardyń sozylmaly sharyqtaýy, tátti áýeni, jan eljireter shynaıylyǵy bizge baıtaq dala jazırasyna aýysýǵa, ushy-qıyrsyz kókjıekterdiń poezııasyna enýge múmkindik berdi».
Gazettiń 20 shildedegi sanynda naq sol kúnniń keshinde Salle Comoedia-da «orys etnografııalyq mýzykasy aptasynyń» sońǵy konerti bolatyny habarlanady. Aqyrynda, bir apta ótkennen keıin P.Le Flem «Orys aptasy» týraly buryn ýáde etilgen keń kólemdi pikirin jarııalaıdy. Synshy áýeli konertter burynyraq, neǵurlym sáttirek merzimde uıymdastyrylmaǵanyna ókinish bildirip bastaıdy. Óıtkeni, shildeniń ekinshi jartysynda kóptegen parıjdikter teńizde demalýǵa ketip qalady. Onyń sózine júginsek, soǵan qaramastan, folklorlyq mýzykanyń qadirin biletinder «tóltýma áýenderdiń asqaqtyǵy men bekzattyǵyn barynsha adal nıetpen jetkizgen» mýzykanttardyń óner kórsetýlerin úlken yqylaspen tyńdaǵan. Barlyq turǵydan alǵanda talǵampaz parıjdik qaýymnyń aldynda qol jetken tabysty avtor halyq óneriniń túpnusqalaryna degen naq osy adaldyqpen («dinı qurmet derlik») túsindiredi. «Mýzykada jan joq bolsa, sıqyr arbamaıdy» dep P.Le Flem beıneli túrde qadap aıtady. Naq sondyqtan da, synshynyń paıymdaýynsha, batystyń mýzyka bilgirleri «eshbir jaǵdaıda da avtohtondardyń mýzykasyna jáne olardyń halyqtyq aspaptaryna ústirt qaraýyna bolmaıdy».
«Bul áýenderge jandy baýrap alatyn ásemdik tán, men buny qarapaıym deı almas edim, óıtkeni halyq júreginen shyqqan týyndyǵa abaısyz sóz aıtý «qylmys» bolar edi. Ámireniń áni «temperamenttiń» sheńberine syımaı, onyń biz qutylýǵa asyǵatyn óktemdiginen ústem baryp, óziniń bıik deńgeıine jaıǵasady. Tórt tondyq júıege negizdeletin notalyq jazýymyz bul qubylysty ádil, rııasyz beıneleı almaıdy» deıdi synshy.
P. Le Flemniń aıtýynsha, «qyrǵyz» ánderin oryndaýshylar ózderine “báseń tembrmen erekshelenetin dobmyra atty ishekti aspapqa súıemeldep orynaıdy, jáne olar kóbinese garmonııalyq ıntervaldardyń arasynan kvartalar men kvıntalarǵa negizdelip, terııalardy sırek paıdalanady. Sonymen qosa avtor «qyrǵyz, túrkistandyq áýender bizdiń major men mınorǵa dogmalyq ustanymmen qaraıtyn mýzykanttarǵa «jabaıy» kórinýi múmkin» dep moıyndap, jáne «bul melodııalardy tolyq qabyldap, seziný úshin mýzykalyq álemniń jattandy daǵdylarynan bas tartýǵa týra keledi. Buny bizdiń kóp jaǵdaıda «vızantızmge» toly dástúrli doktrınamyz qabyldaýy neǵaıbyl» dep túsindirip ketedi.
Maıtalman kompozıtor óziniń maqalasyn eýropalyq áriptes baýyrlaryna úndeý joldaýmen aıaqtaıdy. «Biz úshin bóten poezııa bógde aspan astynda dúnıege kelgen osy án arqyly jarqyraı kórinip, tyńdarmandaryna adamzattyń bárine ortaq baqyt jolyna úmit syılap, ortaq qaıǵymyzdy qozǵaıdy. Jattandy ýaqyt ólshemi men eski baǵalaý jolynan bas tarta turaıyq. Sebebi, bul án qubylysyndaǵy tereń sulýlyq – bizdiń keıbir názik, tipti, aqylǵa qonbaıtyn dúnıelerimizde joq, sırek baılyq». Ókinishke qaraı, «Comoedia», «La Semaine a Paris» basylymdarynan ózge jarııalanǵan maqalalardy kezdestirip úlgergen joqpyz.
Taǵy ne deýge bolady? Bul án keshteri KSRO-nyń Franııadaǵy Elshiliginiń Parıj mádenıetin nasıhattaıtyn jetekshi basylymmen birigip uıymdastyrǵan shara bolýy kerek. Bir jaǵy oqyrmany kóp beldi basylymnyń jyly lebizine esep jasaǵan bolýy da múmkin. Onyń ústine Reseı mýzykasymen jaqsy tanys mýzykatanýshy osy basylymmen yntamaqtastyqta edi. «Comoedia» gazeti óziniń jeke konert zalynda keńestik delegaııany qarsy alǵan. Keıbir basylymdarda atalǵan gala-konerttiń Gran-pale (Halyqaralyq kórmeniń ortalyq alańy) alańynda ótkenin rastaıtyn qujat áli tabylǵan joq. P. Le Flemniń sózine qaraǵanda konerttiń kesh uıymdastyrylýyna baılanysty oryndaýshylardyń sany shekteýli bolǵan sııaqty. Búgingi tańda Parıjdegi dańqty zaldarda ótetin keshterdiń afıshasy bir jyl, tipti, odan da uzaq ýaqyt buryn josparlanyp qoıady. Bundaı jaǵdaıǵa redakııanyń usynysy keńestik delegaııaǵa utymdy kórinýi de múmkin edi.
Gazet redakııasy men konert zaly Parıjdiń 9-aýdanyndaǵy 51 rue Saint-Georges-te. Qazir ol jerde Theatre Saint-Georges drama teatry ornalasqan. Teatr tarıhy 1929 jyly konert zaly qaıta jóndeýden ótken ýaqyttan beri bastalady delingen saıtynda. Biraq 1925 jyldyń shildesinde Ámire án salǵan parıjdik ǵımarat óner adamdaryna áli de qyzmet etip keledi.
Ámire Qashaýbaevtyń mádenıet astanasynda bolyp, Romen Rollanmen kezdeskenin, Anrı Barbıýstiń pikirin, ánshi turaqtaǵan «Darııa» qonaq úıin, Ámireniń ánin fonografqa jazyp alǵan, Sorbonna ýnıversıtetiniń mýzyka zertteýshisi Pernonyń deregin rastaıtyn faktilerdi áli de tyńǵylyqty izdeýimiz qajet. Ánshiniń daýsy jazylǵan taspany tabamyn degen úmitim de joq emes...
«Parıj aptalyǵynda» jarııalanǵan 10-11 shildedegi konertti nege «Comoedia» gazeti jazbaǵany men úshin jumbaq bolyp tur.
Bul suraqtardyń jaýaby tabylar. Internet resýrsynyń mol múmkindigi men bizdiń til biletin mamandardyń taǵatsyz eńbekteri ózimizge áli qupııa bop jatqan arystarymyzdan qalǵan qazynaǵa molynan kezigedi degenge sengim keledi.
Asqar ABDRAHMANOV,
Qazaqstannyń IýNESKO janyndaǵy turaqty ókiliniń orynbasary,
"Egemen Qazaqstan" gazeti
