Alashtyń azattyq alýy óńirlerdegi jergilikti bostansúıgish azamattar qurǵan uıymdardyń boı kórsetýinen bastaldy. Sonyń biri – Aqtóbelik «Aldaspan» klýby bolatyn. Budan 32 jyl buryn 1990 jyly 24 qańtarda «Aldaspan» klýby qurylǵan edi. Ol qandaı satylardan qalaı ótip, birlestikke odan ári «azat» qozǵalysynyń óńirlik fılıalyna qalaı ulasty?
«ALDASPAN» - ALASh AZATTYǴY JOLYNDAǴY QARLYǴAShTARDYŃ BIRI
(ESSE)
Jastardy ańdatý
Ókinishke oraı, búgingi qazaq tarıhshylary jańasha tarıhty (noveıshaıa ıstorııa) zerdelep úlgere almaýda. Sonyń bir dáleli - HH ǵasyrdyń 90-jyldary qurylǵan uıymdardyń tarıhyn áli kúnge halqymyzdyń tarıhy retinde qaramaýy, kópshilik nazaryna usynbaýy. Sodan da bolar, búginde qurylyp jatqan qoǵamdyq birlestikter burynǵy tarıhqa qarap zerdeleýge múmkindigi bolmaǵandyqtan, burynǵy qateni qaıtalaýda, «balalyq aýrýdan» aryla almaýda. Sol sebepti de, birinshi jaqtan baıandalsa da, tarıhshy bolmasaq ta, tarıh jasaýǵa qatysýshy retinde osy joldardy rııasyz jarııalap otyrmyz, kem-ketigimizdi oqyrman keshirer.
Maqalaǵa ózek bolyp otyrǵan ótken ǵasyrdyń 90-jyldary Aqtóbe oblysynda qurylyp, qoǵamdyq ortadan óz ornyn alǵan «Aldaspan» uıymy jaıyndaǵy estelik, qazyrǵy jas baskerlerimizdi (lıderlerimizdi) oıǵa qaldyrar degen maqsatpen jarııalap otyrmyz. Aqtóbe oblysyndaǵy qoǵamdyq uıymdar kóshin bastaǵanymen, qazirgi urpaqqa beımálimdene túsken «Aldaspan» birlestigi týraly jastarǵa málimet berý qısyndy bolar. Aǵa urpaqtyń osyndaıda jas býynǵa qamshy saldyrmaı-aq jol kórsetkeni jón degen oımen maqalany qoǵamtanýshy jastarǵa arnaǵandy mindet qyldyq.
Onyń ústine Aqtóbede, tipti Qazaqstan boıynsha tuńǵysh qurylǵan qoǵamdyq uıymdar qatarynan sanalatyn «Aldaspan» birlestiginiń eń áýeli jastardyń pikirtalas klýby túrinde dúnıege kelgenine bıyl 20 jyl tolyp otyr.
Kázirgi kezdegi qoǵamdyq-áleýmettik salalardyń túrlisin qamtyǵan qoǵamdyq uıymdardyń bastaýynda 20-ǵasyrdyń 90-jyldarynda ulttyq múddeni nysana etken uıymdar quryla bastaǵan edi. Ádette mundaı qubylysqa qoǵamdaǵy bolyp jatqan túrlenimder yqpal etpeı qoımaıtyn. Sol sebepti de, elimizdiń batys aımaǵyndaǵy Mańǵystaý oblysynda Jańaózen oqıǵasynyń dúmpýimen «Parasat» qoǵamy dúnıege kelse, Aqtóbede «Aldaspan» úıirgisiniń negizi qalana bastaǵan tus bolatyn.
Aqtóbede 1990 jyly 24 qańtarda saǵat 18-de alǵashqy jınalysy ótken kishkentaı ǵana «Aldaspan» klýby qurylǵanda, ony qurýshylardy ulttyq rýhtyń sýbektisi bolar dep oılamaq túgili, «jer astynan jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty» dep qýdalaýǵa salǵandar da bolǵan edi. Biraq, boıdy býǵan jastyqtyń bula kúshi me, álde Jaratqanıeden darıtyn ulttyq rýhanı qýat pa, 25-35 arasyndaǵy jas qyz-jigitterdiń saǵyn eshkim de, eshteńe de syndyra almady. Olar Aqtóbeni qoıyp, naǵyz aldaspandaı jarqyrap, Almatydaǵy ıntellıgentterdiń aýyzyna ilikti. Klýb birlestik boldy, onyń arty Azamattyq «Azat» qozǵalysyna ulasty. Bul top qazaq halqynyń táýelsizdigi jolyndaǵy kúreste aldyńǵy sapta bolyp, aqyl-oıymen de, uıymdastyrǵysh qabiletimen de erekshelendi. Bularǵa tıisti nazar, qurmet, taǵylǵan tósbelgi bolmasa da, kúsh-jigerleri talmastan, daýystary qarlyqpastan, júrekteri qaımyqpastan áli keledi. Olar kázir saıasat júrgizýge, el basqarýǵa beıim bolsa da, bir kezderi Aqtóbe qalalyq keńesindegi 24 depýtattyq orynnyń úshten birin ıelense de, bılikke ólip-óshpese de, odan qaǵajý kórse de, alash múddesi jolynda boı kórsetýlerin qoıǵan emes. Bálkim, ulttyq múddeni dittegenderdiń tarıhı sybaǵasy da osymen shekteler me eken, kim bilsin...
HH ǵasyrdyń sońyndaǵy Qazaqstandaǵy saıası aýan
Qazaqstannyń táýelsizdik alýy qarsańynda saıası partııalar men qozǵalystardan góri kázir beıúkimettik nemese úkimettik emes dep atalyp júrgen uıymdar kóp bolýshy edi. Olarǵa sol kezdegi qyzyl ımpreııalyq júıe «neformaldar» dep aıdar taǵyp, sol kezgi qoǵamnyń kóztúrtkisine aınaldyrýǵa tyrysatyn-dy. Al, sol kezdegi Qazaqstan jaǵdaıynda saıası qozǵalystardan góri, mundaı uıymdardyń kóbirek boı kórsetýi, qazaq halqynyń sol kezdegi saıası hal-ahýalynyń saıasatqa áli de bolsa jetile qoımaǵandyǵyn bildiretin jaıt edi. Sol sebepti de, Baltyq boıy men Kavkaz elderinde, Ýkraına men Belarýsta saıası ulttyq maıdandar qurylyp jatqanda, bizdegi jurt eń áýeli «Qazaq tili» qoǵamyn qurýmen, ulttyq tildiń mártebesi jónindegi maıdanǵa kirisýmen shektelgen-di. Kún tártibine ulttyq táýelsizdiktiń ornyna til máselesin qoıǵan bul jaǵdaı - sol kezdegi Qazaqstandaǵy ultshyl saıası aýannyń áljýazdyǵyn bildiretin kórinis-ti.
Deı tursaq ta, Qazaqstan boıynsha qoǵamdyq belsenim týdyrǵan eki baǵyttaǵy qozǵalysty ataǵan jón, olar: qazaqtildi azamattar úshin «Qazaq tili» qoǵamynyń qurylýy bolsa, halyqtyń qalǵan bóligi úshin qoǵamdyq túrtki bolǵan «Nevada-Semeı» antııadrolyq qozǵalysynyń dúnıege kelýi bolatyn.
Aqtóbe oblysy boıynsha «Nevada-Semeı» antııadrolyq qozǵalysynyń bólimshesi bolyp qurylǵan «Jem» antııadrolyq tobyn aımaqtaǵy alǵashqy qoǵamdyq qurylym retinde ataýǵa bolady, degenmen atalǵan top óz daýysyn ekologııalyq salada shyǵara alǵanmen, oblystaǵy ekologııalyq ahýaldyń basqa óńirlerine qaraǵandaǵy shıelenisi báseń bolýyna oraı, keıinnen bul topty qurýshylar qazaq tiliniń múddesin qorǵaýǵa oıysqan bolatyn.
Óz ýaqytynda Qazaqstannyń táýelsizdigi jolyndaǵy aǵymǵa Aqtóbe óńiri de ózine tán qoǵamdyq - saıası uıymdarymen úles qosty. Bul oblysta eń alǵashqy qoǵamdyq kúres kóshin eki baǵyttaǵy top bastaǵan bolatyn: olar - qoǵamdyq-saıası-mádenı «Aldaspan» birlestigi men Aqtóbe qalasynyń demokratııalyq kúshter odaǵy (DKO) .
«Aldaspandy» qazaqtildi ultshyl jastar qursa, al DKO-ny demokratııalyq kóńil-kúıdegi nomenklatýralyq ıntellıgenııa jasaqtap, onyń basynda kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri Marat Turdybekuly Ospanov turǵan bolatyn.
Ulttyq másele - uıymdasýǵa túrtki
Kez kelgen qoǵamdyq uıym qurylarda oǵan qoǵamdyq másele túrtki bolyp qurylady, eger ondaı jaǵdaı bolmasa, resmı tirkelgen uıym qaǵaz júzinde qalyp, tarıh álgi shala-jansar «sharanany» elemesten jerlep tastaı beretini bar.
Qazaqstanda ulttyq sana bolmysy qarapaıym ǵana qazaq tiliniń qoǵamnan shettelilýine qarsy jan ashýy negizinde boı kóterdi. Bul jaıt Prıbaltıka, Kavkazda, Ýkraına men tipti, Ózbekstanda saıası sharýa Odaqtan bólinýge saıyǵanda mıyqqa kúlki úıiretin jaǵdaı edi. Qysqasy, bizdegi saıası basty talap o basta Qazaqstannyń egemendigi emes, áýeli qazaq tiliniń mártebesi týraly bastalǵan bolatyn. Sóıtip, qazaqy orta qozǵalysty saıası máseleniń sebebinen emes, saldarynan bastaǵan edi. Al, shyn máninde sebepke bas salýǵa ulttyq dármen sáıkes emes bolatyn. Bul kórinis - qazaq halqynyń basqa odaqtas respýblıka ulttarynan góri eselep ezilgendiginiń saldary-tyn. Sóıtip, Qazaqstanda osyndaı «tildik aǵym» tolqynynda birshama ulttyq saıasatshylar saıası sahnaǵa shyqty. Olarǵa sol kezdegi Almatyda «Ana tili» klýbyn qurǵan Jasaral Qýanyshálın, Dos Kóshimderdi jatqyzýǵa bolar...
Jas saıasatshy retinde ol kezde men jan jaǵyma barlaýdan bastadym. Aldymen Aqtóbedegi, ásirese, Almatydaǵy belgili zııaly azamattarmen qatynasqa tústim. Sóıtip, elde «Qazaq tili» qoǵamyn qurýdy sózden iske aınaldyrýǵa belsene kirisken edik.
Alǵashqy qadamdar
1989 jyly qazanda bolǵan Almatydaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń Ǵarıfolla Ánesov pen Amanǵos Mektepov sekildi birqatar jas ǵalymdardyń usynysymen «Qazaq tili» qoǵamynyń quryltaıyna men de barǵan bolatynmyn. Biraq, barlyq oblastardaǵydaı quryltaıdyń aqtóbelik delegaııasy da sol kezdegi bılik tutqasy bolyp tabylatyn Kompartııanyń oblystyq komıtetiniń tikeleı qatysýymen iriktelgen edi. Qysqasy, buǵan deıin ózimdi neformal retinde kórsetip alǵandyqtan, men álgi resmı delegattar tizimine enbeı qaldym. Oǵan qaramastan meni quryltaı uıymdastyrýshylar Almatyǵa qoıar da qoımaı shaqyrǵan edi. Óıtkeni, sol kezde álgi «Qazaq tili» qoǵamyna bılik pen til jankúıerleriniń kózge kórinbeıtin talasy júrip jatqan-dy. Sebebi, atalmysh uıymǵa qazaqtildi ortanyń yqpaldy kúshteri qosylyp, bılikke birshama yqpal etetindeı syńaıy baıqaldy. Sol sebepten, sol kezdegi bılik onyń aldyn alyp, atalmysh uıymnyń qurylýyna tikeleı atsalysý arqyly ony baqylaýǵa nemese aýyzdyqtaýǵa tyrysty.
Osylaısha, qoǵamdyq uıymnyń quryltaıyn ótkizý men oǵan delegattardy saılaýdy sol kezdegi bıliktiń tutqasy Kompartııa ózi atqarǵan edi de, ony oblystarda obkomdar júzege asyrdy. Men obkomnyń eshbir kóz qyryndaǵy adam bolmaǵandyqtan, kompartııalyq delegattardaı emes, jol shyǵynymdy kóteretin óz qaltamnan basqa eshkim joq edi. Degenmen, sol kezdegi jumys ornym «Aktıýbneftegazgeologııa» óndiristik birlestiginiń kásipodaq basshysynan jol qarajatymdy shyǵartyp alyp, obkomdyq delegattarmen men de Almatyǵa ushatyn samǵaýyrǵa (ol kezde ushý bıleti umytpasam 46 som/rýbl) otyrǵan edim.
«Almaty» meımanhanasynda delegattardyń barlyǵyna aldyn ala oryn alynyp qoıylǵan eken. Uıymdastyrýshylardyń ózderi shaqyrǵasyn men de ózimniń ornalasýyma kúdiktengen joqpyn. Sóıtip, kezegimmen qonaq úı ákimshiligine taıaı bergenimde, obkomnyń ıdeologııa jónindegi bóliminiń orynbasary bolyp júrgen qandas aǵamyz bólim bastyǵy oryntaǵyndaǵy Plotnıkov degen orys aǵaıǵa sybyr ete qaldy. Men onyń «myna jigit bizdiń tizimde joq, ol - neformal» degenin qıyndyqsyz estidim. Sóıtken boıda meniń tizimde joqtyǵymdy bólim bastyǵy qonaq ákimshisi ornyndaǵy tikbaqaı orys áıeline qushyrlana aıtty. Álgi áıel maǵan búgingi túndi «Almaty» meımanhanasynda ótkizýge dámelenbeı-aq qoıýym kerektigin keskinimen de, kesip aıtqan sózimen de jetkizdi. Munyń bárin baqylap turǵan Idosh (Asqarov - «Aktóbe» gazeti bas redaktorynyń sol kezdegi 1-orynbasary) maǵan óz bólmesine júrip túnep shyǵýdy usyndy, biraq men rahmetimdi aıtyp shyǵyp kettim. Sóıtip, Anatil úshin kúrestiń alǵashqy túnin sol kezdegi astanamyzdyń kúzgi kóshesinde ótkerýge týra keldi.
Erteńine, árıne, meni eshbir qıyndyqsyz Til bilimi ınstıtýtynyń jigitteri sol qonaq úıge ornalastyrdy, alaıda keýdede óz Otanyńda turyp, jigerdi qum etip kemsitken túngi jaıt ómir boıyna óz tyrtyǵyn qaldyrdy. Bul - 1989 jyldyń qazan aıy bolatyn. Bile bilsek, bul meniń basymdaǵy emes, ult basyndaǵy óz tili men eline ıe bola almaý kórinisi edi. Men ony jas ta bolsa júreksher retinde qabyldadym. Bul - meniń óz halqym úshin umtylys jolyndaǵy alǵashqy óńmennen ıtergen jaıt bolǵanmen, qoǵamdyq kúrmeýdi sheshýge ıtermelegen birden bir túrtki bolatyn.
Kelesi kúni erteńgisin «Qazaq tili» qoǵamynyń quryltaıy bastalyp, M.Áýezov atyndaǵy drama teatr ǵımaratyna Respýblıkanyń túkpir-túkpirinen jınalǵan ultymyzdyń jaqsylary men jaısańdary lyq tolyp edi. Bir qyzyǵy, quryltaıdyń alǵashqy birneshe saǵaty qoǵamdy qalaı ataımyz degen tóńirektegi kókezý aıtysqa aınalyp, shyqpaı qoıdy. Ony júrgizip otyrǵan Kompartııanyń 3-hatshysy marqum Ó.Jánibekov te, ıdeologııa bóliminiń basshysy M.Joldasbekov te jalyǵyp ketkendigi kózge kórinip turdy. Sóıtip, Quryltaıdyń alǵashqy kúni osylaısha nátıjesiz qurǵaq sózben bitti. Sóıleýshilerdiń barlyǵy da ataq-dańqtary zor zııaly qaýym ókilderi bolsa da, bir toqtamǵa kelip, bir-birine ǵana emes, eń bolmasa sózge qonaq berseıshi, shirkinder! Joq! Sózden eshkimge des bermeı, ózderin ǵana kórsetip qalýmen órshelengen ataqtylardyń dym kórmegendeı áreketteri adamnyń júregin aınytty. Men budan aǵa býyn men zııaly qaýymnyń saıası qımyl men irgeli isterge daıyn emestigin túsindim. Ulttyq múddeden góri kókirekterin ózimshildik basqandarǵa aıtarymdy aıtyp jónime ketkim keldi.
Solaı isteýdiń sáti de tústi. Qonaq úıge kelip, túngi ekige deıin eki bettik hat daıyndap, erteń Quryltaıdyń tóralqasyna berýge bekindim. Erteńine hatymdy zaldan tórge júgirtip jiberdim. Hat áýeli Jánibekovke bardy, ol azdap oqı bastady da, qasyndaǵy Joldasbekovke bere saldy. Myrzataı aǵamyz hatqa shuqshıdy da qaldy, sońyn ala kele basyn shaıqap, Ózbekáli aǵaǵa qaıtyp berdi. Sóıtip, sol boıda maǵan sóz berildi. Bul - meniń halyq úshin árekettegi alǵashqy jeńisim bolatyn! Óıtkeni, yǵaı men syǵaılardyń ortasyn qaq aıyryp, 28 jasar jigitke bulaısha sóz alý múmkin de emes-tuǵyn. Árıne, sózdiń kádirin biletin Myrzataı men Ózbekáliler bolmasa, kim bilsin, ne bolaryn.
Sóıtip, men ómirimde alǵash ret uly minbege shyǵyp, aldyn ala jazylyp daıyndalmaǵan baıandamasyz sóılep shyǵýǵa týra keldi. Sózimniń basty barysy kesheden bolyp jatqan nátıjesiz tájikelesý jaqsy istiń basy emes ekendigi boldy. Sóz sońynda mundaı qoǵamnyń nátıjeli is atqaratynyna kúmánim barlyǵyn jasyrmadym. Sóıtip, sóz bergen aǵalarǵa myń alǵysymdy aıtyp, shyǵyp kettim. Sol kezde kezdeısoq menimen pikirles bir azamatpen jolyǵa kettim, baqsam, sýretshi-músinshi tulǵasy kelisken, jaqsaqaly jarasqan Baqytjan Ádilov eken. Ol myna quryltaıdan eshteńe shyqpaıtyndyǵyn aıtyp, maǵan kázir «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń mıtıngisi bolyp jatqandyǵyn jáne soǵan barýǵa shaqyrdy - men qup aldym.
Bastama men tartys
Almatydan oralǵan soń budan ári ne isteý kerektigin kóp oılandym. Aqyry jas urpaq bolyp tyń uıym qurý qajettigine ishteı toqtaldym. Sodan «Aqtóbe» gazetindegi Idosh aǵamyz arqyly 1-betke ««Qazaq tili» qoǵamy janynan qazaq tilindegi pikirtalas klýby ashylmaq. Soǵan múshe bolýshylar shaqyrylady» degen habarlamany basyp jiberdim. Bul bir jaǵynan táýekeldik shara bolatyn. Óıtkeni, mundaı áreket «Qazaq tili» qoǵamynyń basshylyǵymen kelisilgen sharýa emes jáne olardyń kelisim bermeıtinine de senimdi edim. Sondyqtan da osyndaı táýekel áreketke barý qajet boldy. Oǵan Idosh aǵany paıdalandym. «Qazaq tili» qoǵamynyń ataýy maǵan alǵashqy adamdardy jınap alýǵa ǵana kerek edi, odan arǵysy ózimizdiń sharýa bolatyn. Árıne, álgi habarlandyrýdy bastyrǵan Idosh aǵamyz kishkentaı ǵana qol ushyn berýi arqyly qandaı tarıhı uıymnyń dúnıege kelýine túrtki bolǵanyn búgin ǵana saralap otyrmyn.
Sóıtip, 1990 jyldyń 24 qańtary kúni keshki saǵat 18-de sol kezdegi basty saıasat úıi bolyp tabylatyn Oblystyq saıası-aǵartý úıiniń ǵımaratyna 50-ge tarta adam jınaldy. Onyń 30-daıy stýdentter men oqytýshylar da, qalǵany til janashyrlary men «Qazaq tiliniń» belsendileri bolatyn. Jınalysty ózim shaqyrǵasyn ózime ashýǵa týra keldi. Bul da meniń eń alǵashqy kópshilikpen jasaǵan áreketterimniń basy edi. Buryn komsomolda bolyp mundaı sharany qolǵa almaǵanymmen, boıǵa batyldyq jınaýǵa týra keldi. Sheginerge jer joq, arqańda - namys! Degenmen, oıymdy, tolyq ta túsinikti túrde qysqasha etip jetkizip, jınalǵan qaýymnan qoldaý kúttim.
Biraq qoldaý emes, eń áýeli tuqyrtý bastaldy. Sol kezdegi qalalyq «Qazaq tili» qoǵamynyń basshylyǵy óre túregelip, meni bar kinámen aıyptap, mundaı klýbtyń túkke keregi joqtyǵy aıtyldy. Aǵalarymnyń ózderi taıyp turǵanymen qoımaı, jurtshylyqqa da tarańdar degen buıryq tastady. Sol kezde jáýteń kúıge túsken men, eń alǵashqy rýhanı qoldaýdy azamattan emes, azamatshadan aldym. Ol - Kúlásh Ibragımova degen qarapaıym ustaz apaı bolatyn. Apaı sóz aldy da, bastan aıaq ıdeıany maquldap, jurtshylyqty qoldaýǵa shaqyrdy. Osylaısha, meniń ishki esebim durys bolyp shyqty - túptiń túbinde «shópbúldirgishter» emes, qarapaıym kópshilik qoldaýǵa tıis bolatyn.
Sodan keıin sóz alǵan Sultanbek Tashkenbaev, Aıtqalı Italıev, Muhamedııar Amanǵalıev, Qańtarbaeva Nursulý, Kemelbaev Bolatbek, Dúısenbına Ásıma jáne bir top stýdentterdi ertip kelgen Abat Pangereev, Ońdasyn Orazalınder men jaǵynda qaldy da bardy. Sóıtip, otyrystyń kelesi bóligi tolyqtaı meniń qaraýymda bolyp, kópshilik usynysymdy túgeldeı qoldap, «Aldaspan» atty pikirtalas klýby dúnıege kelgen edi. Klýbtyń ataýynyń ózi de onyń qurylǵan kúnine deıin ishteı oılastyrylǵan sharýa bolatyn.
Aldaspan - kóshpeli babalarymyzdyń mıftik, qynsyz qylyshy, ıaǵnı qandaı jaǵdaıǵa da daıar qarýy bolǵan. Biz ony sol kezde júrip jatqan «Qaıta qurý» saıasatynyń qarýy, keritartpalyqty qıyp tústetin almas qylyshy dep túsindirdik. Biraq, uıymǵa qarýdyń ataýyn alý da sol kezdegi túsinik boıynsha qabyldana qoıar sharýa emes edi. Bir qyzyǵy, klýbtyń alǵashqy kúni qanshama qarsylyqtar bolsa da, Almatyda ótken «Qazaq tili» qoǵamynyń quryltaıynan anaǵurlym nátıjeli boldy. Klýbtyń naǵyz jaqtaýshylary qıyn-qystaýda týyldy, ataýy bekidi, kimniń kim ekendigi kózge tústi. Qarsylastar men qoldamaıtyndar teris qaraǵanmen, áıteýir óz jónderimen ketti. Bul beıúkimettik uıym qurý kezinde bolatyn alǵashqy saty edi jáne óz boıymda qoǵamdyq basker retindegi tuńǵysh áldekim «dúnıege kelgeni» de sol sátter bolatyn. Osylaısha bastapqy satylardan súrinbeı óttik. Al, tabıǵı túrde týylǵan «Aldaspannyń» ustanymy «Qazaq tilinikinen» góri barynsha aıqyn jáne jaltaqsyz ómirdiń ózinen ózi týyndap jatty.
Órleýdi betke alǵandar - árýaqytta qoldaý tabady
Týylǵan klýbty odan ári damytý ony qurǵannan da qıyn eken. Óıtkeni, bizdi resmı obkom qoldaǵan joq, onyń qoldaǵany - «Qazaq tili» boldy. Sóıtip, bizdiń aldymyzda árbir áreketke saı taktıka quryp iske asyrýdan basqa amal joq edi. Biz áýeli, turaqty jınalatyn oryndy sheshtik. Ol saıası -aǵartý úıiniń keshkisin bos turatyn úlken aýdıtorııasy boldy; sol kezdegi partııa úıiniń meńgerýshisi Nurtaza Abdollaev aǵamyz qansha jınalsaq ta bir bólmeni biz úshin daıarlap qoıdy. Bul sol kezdegi kezeńge tán solqyldaqtyqty paıdalanǵan shaq edi. Ózi kompartııa ıdeology bola tura Nurtaza aǵamyz ulty úshin úlken táýekelge solaı bardy. Qazaq osyndaıda «Jaýda da bir úıiń bolsyn» degenin aıtsa kerek. Úlken urpaq týraly bir qyryn pikirimiz osy jerge kelgende yńǵaısyz bolyp shyqty, óıtkeni, aǵa býynnyń barlyǵy birdeı bizge qarsy shyǵyp, aıaqtan shalǵan joq. Nurtaza, Idosh sııaqty aǵalarymyz qajet degen jerde demep jiberip, jigerimizdi janyp otyrdy. Jastarǵa sodan basqa eshteńeniń de keregi bolmaıtyn, qalǵanynyń barlyǵy ózderiniń boılarynan tabylýǵa tıis eken.
Sóıtip, basynda aptasyna bir ret jınalatyn biz, bas qosýdy jıilettik, óıtkeni, oblysta ult múddesin ashyq qorǵaýǵa tıis, bizden basqa kúsh bolmaǵandaı sezindik. Biz bolsaq, jastyq maksımalıstigimizden bolar, ulttyq múddege qatysty bar sharýany óz mindetimiz dep túsinip shapqylaı berdik. Bul shapqylaý qurǵaq emes, óz jemisin bere bastady. Bizge aqtóbelik zııaly qaýym moıyn buryp, bedelimiz arta berdi. Osylaısha 1990 jyly túkirigi jerge túspeı turǵan KSRO-nyń oblystyq saıası-aǵartý úıiniń janyna eki birdeı kıiz úıdi bir birine tirkestire tigip, 22 naýryz kúni qalada alǵash ret ulttyq iri shara jasap, naýryz kóje úlestirip, jaqtastarymyzdy molaıta tústik. Bul - bizdiń qala deńgeıindegi ózimizdi resmı organdarǵa moıyndatqan alǵashqy qadamymyz bolatyn. Osylaısha «Aldaspan» dańqy Aqtóbeni qoıyp, Almatyǵa da jetip jatty. Astanadaǵy zııaly qaýym men laýazymdy adamdardan týralaı sálemdeme qabyldaıtyn kúıge jettik. Solardyń biri sol kezdegi Bilim mınıstri Shaıahmetov pen jazýshy Qaltaı Muhametjanov aǵalar edi. Bizdiń óz kúshimizge senimimizdi bul jaıttar nyǵaıta tústi, baǵytymyzdy bekite berdi.
Qoǵamdyq yqpal men sheshýshi sát
Klýb óz jumysyn pikirtalas sıpatynan saıası yqpal etýge keńeıte bastady, óıtkeni basqasha másele sheshý múmkin bolmady. Máselen, qazaq ata-analar bizge balabaq, mektep ashý máselesimen kóptep keletindi shyǵardy. Al, biz olardy keri qaıtarýǵa tıis emes edik, óıtkeni, birden bir ulttyq múddeni jaqtaýshy kúsh retinde olaı isteý bizge jaraspaıtyn. Árıne, ondaı adamdardy «Qazaq tili» qoǵamyna siltep qarap otyrýǵa da bolatyn. Alaıda, biz ózimizdi arqa tutqan adamdardan bas tartýǵa júreksindik, sanymyz ben sapamyzdy molaıtqymyz keldi. Osyndaı ustanymnyń arqasynda qatarymyzǵa Estaı Jaılybaev, Seıilhan Mustafın, Kóshkinbaı Ahmetov, Orazova Aqjeleń, Qýanysh Qarabalaev, Sheráli Báıimbetov, Orazbaı Jumatov, Kárimhan Qıqymbaev, Sábıt Súleımenov, Satanova Tańsulý, Nysanbaeva Ǵalııa, Tileýbaeva Botagóz t.b. qosylyp jatty. Bizdiń yqpalymyzdan qaladaǵy ulttyq máseleler resmı túrde amalsyz sheshilýge jata bastady, tipti, ondaı sharalarǵa bizdi kiristirip, basy-qasynda júrýge shaqyrý jergilikti basshylyq deńgeıindegi dástúrge aınaldy.Bizdi ulttyq másele men rásimder aınalyp ótpeıtin abyroıǵa keneldik. Máselen, «Qazaq tili» qoǵamynyń oblystyq quryltaıynda aldyn ala zaldyń ár jerine ornalasyp alǵan «aldaspandyqtar» Kolbınniń kadry bolyp tabylatyn sol kezdegi Aqtóbe oblystyq kompartııa komıtetiniń ıdeologııa jónindegi hatshysy Kotýnovty qyspaqqa alyp, Aqtóbede respýblıka boıynsha eń tuńǵysh qoǵamdyq «Tiltaǵdyr» gazetin shyǵarýǵa kelisim alǵanbyz.
Sol kezde atalmysh gazetti tirkeýge obkomnyń qınalǵany esimizde, óıtkeni, ol kezde mundaı qoǵamdyq gazet shyǵarýdyń zańdylyǵy oblysta atymen bolmaǵan. Árıne, ol gazet obkomnyń tikeleı baqylaýynda bolǵanymen, onyń basy-qasynda bizge nıettes Qýanysh Tektiǵulov, Raýken Otynshın sııaqty azamattar baryn salyp jalaqysyz eńbek etti. Keıin álgi qysymǵa shydamaǵan obkomnyń 3-hatshysy Kotýnov kelgen jaǵyna keri qaıtty da, onyń ornyna bizben nıettes aǵamyz saılandy. Osylaısha, Aqtóbe oblystyq kompartııa komıtetiniń ıdeologııa jónindegi hatshylyǵy «Aldaspannyń» seriktesi bolyp, aramyz jaqyndaı tústi.
Bizdiń, ásirese, namysymyzǵa batqany, qalada qazaqtar turǵyndardyń tórtten birin qurasa da, jalǵyz 21-orta mektep pen aralas 6-mekteptiń bolýy edi. Aqyry qazaqtildi balabaq pen mektep ashý máselesine bilekti sybanyp kiristik. Ásirese, ata-analardyń ózderin oıatyp, olardyń tizimin jasaqtap, qala basshylyǵyna jetkizýdiń ózi, odan ári álgi ata-analardyń úmitin naqty nátıjege aınaldyrý qııamet te, qyrýar sharýa edi. Biz sonyń bárin qyzyǵyp júrip kiristik, óıtkeni, jastyq kóńil sodan ǵana lázzat taýyp, jigerge jiger qosa aldy.
Osylaısha, pikirtalas sıpatynan góri ár alýan másele qaraý áreketine ulasqan klýb jumysy bir kúni qalany shýlatqan bir máseleni sheshýine týra keldi. Ol - aralas 6-mektep jaıy edi. Mektep dırektory Zýra Yqsanǵalıqyzy apamyz syrttaı bizdiń klýbtyń jaqtasy bolatyn jáne óz mektebin óńkeı qazaqshaǵa aýdarýǵa qumartty. Bul jaıt oblystaǵy sol kezdegi shovınıstik kózqarastaǵy bilim berý basqarmasynyń birqatar basshylyǵyna unamasa kerek, Zýra apaıdy zeınetke shyǵaryp jiberip, tipti, álgi mektepti tolyqtaı orysshaǵa aýdarý áńgimesi shyǵa bastaǵan. Sóıtip, Zýra apaıdyń habarlamasy boıynsha, klýbtyń bir kúngi otyrysyn osy mektepke arnaýǵa týra keldi. Bul - 1990 jyldyń qyrkúıek aıynyń basy edi.
Klýb óz kún tártibin asa muqııatpen bekitip, ashyq ta mádenıetti pikirtalas kúıinde talqylaý júrgizip, ashyq daýys berýmen sheshetin. Qysqasy, óz ara birshama aıtys-tartystan soń, sol kezdegi oblystyq keńes tóraǵasy Zolotarev myrza atyna ýltımatým túrindegi ashyq hatymyzdy jóneltýdi sheshtik. Onda, eger de 6 - mektep taza qazaq tilindegi oqytýǵa kóshpese, saıası sharaǵa baratynymyzdy eskertip, ýaqyt berdik. Bul sheshim bizge ońaılyqpen kelgen joq, óz ishimizde qorqa soqtaǵan múshelerimiz de boldy jáne odan qandaı nátıje bolmaq degen oryndy saýaldar jan jaqty talqyǵa tústi. Biraq bizde basqasha qarý da, múmkindik te joq bolatyn. Bul saıası qadam bizdiń klýbty birden joǵary deńgeıli saıası satyǵa kóterdi. Óıtkeni, «aldaspandyqtarmen» oınaýǵa bolmaıtynyn buǵan deıingi áreketterimizden túsingen oblys basshylyǵy bizdi atalmysh máseleni sheshý jobalarymen tanystyrýdan uıalǵan joq, al biz oǵan múddeli tarap retinde óz ustanymymyzdy saqtaı otyryp, birge sheshistik. Sóıtip, osy sharanyń nátıjesi retinde oblystyq bilim berý basqarmasy bastyǵynyń oryntaǵy qazaq azamatqa tıdi. Ol - qazirgi Aqtóbe oblysynyń ákimi Eleýsin Saǵyndyqov bolatyn. Al, 6-mektep jaıy ózinen ózi sheshildi. Zýra apaı bolsa, odan keıin birneshe jyl dırektor bolyp, «Elim-aı» avtorlyq baǵdarlamasyn engizip, abyroıly zeınetke shyqty. Bilim berý salasyndaǵy bul ózgeris Aqtóbedegi ulttyq bilim berý máselesin sheshýdegi túbegeıli betburys boldy. Óıtkeni, bir kezde jalǵyz qazaq orta mektebi bar Aqtóbe qalasynda kázir 20 qazaqtildi orta bilim oshaǵy bolyp otyr.
Klýbtan birlestikke
Bul nátıje «Aldaspan» klýbynyń odan ári mártebesin keńeıtýi kerektigine tiredi. Sóıtip, 1990 jylǵy 21 qazanda respýblıka kóleminde qonaqtar shaqyryp, «Aldaspan» qoǵamdyq rýhanı-mádenı birlestiginiń quryltaıyn uıymdastyrdyq. Bul shara - atalmysh klýbtyń uıymdyq deńgeıge kóterilgendigi ǵana emes, jańa satydaǵy jaýapkershilik bolatyn. Atalmysh jaýapkershilik bizdiń Aqtóbe qalalyq atqarý komıtetinde resmı tirkelýden ótýge tıis ekenimizdi alǵa jaıdy. Osylaısha, ómirimizde alǵash ret zańdy negizdegi birlestiktiń jarǵysyn jasap, ony tirkeýge bet aldyq. «Birlestiktiń bir-aq tóraǵasy bolsyn, Serik, óziń bola salsaıshy»- degen jigitterdiń qolqasyna qaramastan, bir emes 3 tóraǵalastyń bolýy kerektigin ózimshe dáleldep, Estaı Jaılybaev pen Sultanbek Tashkenbaevtardy usynyp, teńtóraǵa retinde saılandyq. Munyń sebepteri kóp bolatyn: birinshiden, qabiletti jigitterdiń barlyǵy da basker bolyp qalyptasýy kerek boldy; taǵy bir sebep - syrt kózge bir ǵana baskerdiń baryn kórsetý emes, birneshe tulǵanyń baryn tanytý uıymnyń bedelin arttyryp, ujymdyq maqtanysh ornata túsetindigin túsindik. Onyń ústine, Estaı eki tilde jaqsy saýatty aǵamyz boldy da, sol kezdegi obkom, gorkomǵa kirgende erkin sóılesetin tulǵasyn tanytty. Sondyqtan onyń bul qasıetin bılikpen qarym-qatynasqa qoıýǵa taptyrmas áleýet edi. Al, Sultanbek sharýashylyq jaǵyn keremet uıymdastyratyn qabileti bar azamat bolyp shyqty. Sóıtip, uıymnyń strategııalyq bolashaǵyn bir adamnyń atyna baılaý arqyly emes, birneshe tulǵalardy ósirý arqyly, onyń ishki damý múmkindigin áshkere ete otyryp, syrt kózge birinen biri ótetin azamattardy tanytýmen uıym abyroıyn asqaqtatýǵa tyrysqanbyz.
«Aldaspannyń» áreketi barysynda jazylmaǵan bolsa da, úrdiske aınalǵan nárseler kóp bolatyn-dy. Mysaly, birlestiktiń teń tóraǵalary men belsendileriniń ózderine tán atqaratyn salasy boldy. Ózim jalpy strategııalyq basshylyqty, Estaı syrtqy ortamen baılanysty alyp, Sultanbek uıymnyń ishki máselelerimen aınalyssa, al Kóshkinbaı uıymnyń materıaldyq jaǵdaıyna jaýapker, Aıtqalı jalpy múshelermen jumysty qolǵa aldy. Bul uıymnyń ishki qaıshylyqtarǵa urynbaýynan saqtaıtyn júıelilik edi.
Serik ERǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly
