Alaş azattyǧy jolyndaǧy qarlyǧaştardyŋ bırı - «Aldaspan» klubyna 32 jyl

Alaştyŋ azattyq aluy öŋırlerdegı jergılıktı bostansüigış azamattar qūrǧan ūiymdardyŋ boi körsetuınen bastaldy.  Sonyŋ bırı – Aqtöbelık «Aldaspan» kluby bolatyn. Būdan 32 jyl būryn 1990 jyly 24 qaŋtarda «Aldaspan» kluby qūrylǧan edı. Ol qandai satylardan qalai ötıp, bırlestıkke odan ärı «azat» qozǧalysynyŋ öŋırlık filialyna qalai ūlasty?

«ALDASPAN» - ALAŞ AZATTYǦY JOLYNDAǦY QARLYǦAŞTARDYŊ BIRI

(ESSE)

Jastardy aŋdatu

Ökınışke orai, bügıngı qazaq tarihşylary jaŋaşa tarihty (noveişaia istoriia) zerdelep ülgere almauda. Sonyŋ bır dälelı - HH ǧasyrdyŋ 90-jyldary qūrylǧan ūiymdardyŋ tarihyn älı künge halqymyzdyŋ tarihy retınde qaramauy, köpşılık nazaryna ūsynbauy. Sodan da bolar, bügınde qūrylyp jatqan qoǧamdyq bırlestıkter būrynǧy tarihqa qarap zerdeleuge mümkındıgı bolmaǧandyqtan, būrynǧy qatenı qaitalauda, «balalyq aurudan» aryla almauda. Sol sebeptı de, bırınşı jaqtan baiandalsa da, tarihşy bolmasaq ta, tarih jasauǧa qatysuşy retınde osy joldardy riiasyz jariialap otyrmyz, kem-ketıgımızdı oqyrman keşırer. Maqalaǧa özek bolyp otyrǧan ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldary Aqtöbe oblysynda qūrylyp, qoǧamdyq ortadan öz ornyn alǧan «Aldaspan» ūiymy jaiyndaǧy estelık, qazyrǧy jas baskerlerımızdı (liderlerımızdı) oiǧa qaldyrar degen maqsatpen jariialap otyrmyz. Aqtöbe oblysyndaǧy qoǧamdyq ūiymdar köşın bastaǧanymen, qazırgı  ūrpaqqa beimälımdene tüsken «Aldaspan» bırlestıgı turaly jastarǧa mälımet beru qisyndy bolar. Aǧa  ūrpaqtyŋ osyndaida jas buynǧa qamşy saldyrmai-aq jol körsetkenı  jön degen oimen maqalany  qoǧamtanuşy jastarǧa  arnaǧandy  mındet qyldyq. Onyŋ üstıne Aqtöbede, tıptı Qazaqstan boiynşa tūŋǧyş qūrylǧan qoǧamdyq ūiymdar qatarynan sanalatyn «Aldaspan» bırlestıgınıŋ eŋ äuelı jastardyŋ pıkırtalas kluby türınde düniege kelgenıne biyl 20 jyl tolyp otyr. Käzırgı kezdegı qoǧamdyq-äleumettık salalardyŋ türlısın qamtyǧan  qoǧamdyq ūiymdardyŋ  bastauynda  20-ǧasyrdyŋ  90-jyldarynda ūlttyq müddenı  nysana etken  ūiymdar  qūryla bastaǧan edı. Ädette mūndai qūbylysqa  qoǧamdaǧy  bolyp jatqan  türlenımder  yqpal etpei  qoimaityn. Sol sebeptı de, elımızdıŋ  batys aimaǧyndaǧy Maŋǧystau  oblysynda  Jaŋaözen oqiǧasynyŋ  dümpuımen «Parasat» qoǧamy  düniege kelse, Aqtöbede «Aldaspan» üiırgısınıŋ negızı qalana bastaǧan tūs bolatyn. Aqtöbede 1990 jyly 24 qaŋtarda  saǧat 18-de alǧaşqy jinalysy ötken kışkentai ǧana «Aldaspan» kluby qūrylǧanda, ony qūruşylardy ūlttyq ruhtyŋ subektısı bolar dep oilamaq tügılı, «jer astynan jık şyqty, ekı qūlaǧy tık şyqty» dep qudalauǧa salǧandar da bolǧan edı. Bıraq, boidy buǧan  jastyqtyŋ būla küşı me, älde Jaratqanieden darityn ūlttyq ruhani quat pa, 25-35 arasyndaǧy jas qyz-jıgıtterdıŋ saǧyn eşkım de, eşteŋe de syndyra almady. Olar Aqtöbenı qoiyp, naǧyz aldaspandai jarqyrap, Almatydaǧy intelligentterdıŋ auyzyna ılıktı. Klub bırlestık boldy, onyŋ arty Azamattyq «Azat» qozǧalysyna ūlasty. Būl top qazaq halqynyŋ täuelsızdıgı jolyndaǧy küreste aldyŋǧy sapta bolyp, aqyl-oiymen de, ūiymdastyrǧyş qabıletımen de erekşelendı. Būlarǧa tiıstı nazar, qūrmet, taǧylǧan tösbelgı bolmasa da, küş-jıgerlerı talmastan, dauystary qarlyqpastan, jürekterı qaimyqpastan älı keledı. Olar käzır saiasat jürgızuge, el basqaruǧa beiım bolsa da, bır kezderı Aqtöbe qalalyq keŋesındegı 24 deputattyq orynnyŋ üşten bırın ielense de, bilıkke ölıp-öşpese de, odan qaǧaju körse de, alaş müddesı jolynda boi körsetulerın qoiǧan emes. Bälkım, ūlttyq müddenı  dıttegenderdıŋ tarihi sybaǧasy  da osymen şekteler me eken, kım bılsın...

HH ǧasyrdyŋ  soŋyndaǧy  Qazaqstandaǧy saiasi  auan

Qazaqstannyŋ täuelsızdık aluy qarsaŋynda saiasi partiialar men  qozǧalystardan görı  käzır beiükımettık nemese ükımettık emes  dep atalyp jürgen ūiymdar  köp boluşy edı. Olarǧa sol kezdegı qyzyl impreiialyq jüie «neformaldar» dep aidar taǧyp, sol kezgı qoǧamnyŋ köztürtkısıne ainaldyruǧa tyrysatyn-dy. Al, sol kezdegı Qazaqstan jaǧdaiynda saiasi qozǧalystardan görı, mūndai ūiymdardyŋ köbırek boi körsetuı, qazaq halqynyŋ sol  kezdegı saiasi hal-ahualynyŋ saiasatqa älı de bolsa  jetıle  qoimaǧandyǧyn  bıldıretın  jait edı. Sol sebeptı de, Baltyq boiy men Kavkaz elderınde, Ukraina men Belarusta  saiasi ūlttyq maidandar  qūrylyp jatqanda, bızdegı jūrt  eŋ äuelı  «Qazaq tılı» qoǧamyn  qūrumen, ūlttyq tıldıŋ märtebesı  jönındegı maidanǧa  kırısumen şektelgen-dı. Kün tärtıbıne ūlttyq täuelsızdıktıŋ ornyna tıl mäselesın qoiǧan būl jaǧdai - sol kezdegı Qazaqstandaǧy ūltşyl saiasi auannyŋ äljuazdyǧyn bıldıretın körınıs-tı. Dei tūrsaq ta, Qazaqstan boiynşa qoǧamdyq belsenım tudyrǧan ekı baǧyttaǧy qozǧalysty ataǧan jön, olar: qazaqtıldı azamattar üşın «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ qūryluy bolsa, halyqtyŋ qalǧan bölıgı üşın qoǧamdyq türtkı bolǧan «Nevada-Semei» antiiadrolyq qozǧalysynyŋ  düniege keluı bolatyn. Aqtöbe oblysy boiynşa «Nevada-Semei» antiiadrolyq qozǧalysynyŋ bölımşesı bolyp qūrylǧan «Jem» antiiadrolyq tobyn  aimaqtaǧy alǧaşqy qoǧamdyq qūrylym retınde atauǧa bolady, degenmen atalǧan top öz dauysyn ekologiialyq salada şyǧara alǧanmen, oblystaǧy  ekologiialyq ahualdyŋ basqa öŋırlerıne qaraǧandaǧy şielenısı bäseŋ boluyna orai, keiınnen būl topty qūruşylar qazaq tılınıŋ müddesın qorǧauǧa oiysqan bolatyn. Öz uaqytynda Qazaqstannyŋ  täuelsızdıgı jolyndaǧy aǧymǧa Aqtöbe öŋırı de  özıne tän qoǧamdyq - saiasi ūiymdarymen üles qosty. Būl  oblysta eŋ alǧaşqy  qoǧamdyq küres köşın ekı baǧyttaǧy top bastaǧan bolatyn: olar - qoǧamdyq-saiasi-mädeni «Aldaspan» bırlestıgı men Aqtöbe  qalasynyŋ demokratiialyq küşter  odaǧy (DKO) . «Aldaspandy» qazaqtıldı ūltşyl jastar qūrsa, al DKO-ny demokratiialyq köŋıl-küidegı nomenklaturalyq intelligensiia jasaqtap, onyŋ basynda körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı Marat Tūrdybekūly Ospanov tūrǧan bolatyn.

Ūlttyq mäsele - ūiymdasuǧa türtkı

Kez kelgen qoǧamdyq ūiym  qūrylarda  oǧan qoǧamdyq  mäsele  türtkı bolyp  qūrylady, eger ondai  jaǧdai bolmasa, resmi tırkelgen ūiym qaǧaz jüzınde  qalyp, tarih älgı  şala-jansar  «şaranany» elemesten jerlep tastai beretını bar. Qazaqstanda  ūlttyq sana bolmysy qarapaiym ǧana  qazaq tılınıŋ qoǧamnan  şettelıluıne qarsy  jan aşuy negızınde boi köterdı. Būl jait Pribaltika, Kavkazda,  Ukraina men tıptı, Özbekstanda saiasi şarua Odaqtan bölınuge saiyǧanda miyqqa külkı üiıretın jaǧdai edı. Qysqasy, bızdegı saiasi basty talap o basta Qazaqstannyŋ egemendıgı emes, äuelı qazaq tılınıŋ  märtebesı turaly  bastalǧan  bolatyn. Söitıp, qazaqy orta qozǧalysty saiasi mäselenıŋ  sebebınen emes, saldarynan bastaǧan edı. Al, şyn mänınde  sebepke bas saluǧa  ūlttyq därmen säikes emes bolatyn. Būl körınıs - qazaq halqynyŋ basqa odaqtas respublika ūlttarynan görı eselep ezılgendıgınıŋ saldary-tyn. Söitıp, Qazaqstanda  osyndai «tıldık aǧym» tolqynynda bırşama  ūlttyq saiasatşylar saiasi sahnaǧa şyqty. Olarǧa sol kezdegı Almatyda «Ana tılı» klubyn qūrǧan Jasaral Quanyşälin, Dos Köşımderdı jatqyzuǧa bolar... Jas saiasatşy retınde ol kezde men  jan jaǧyma  barlaudan bastadym. Aldymen Aqtöbedegı, äsırese, Almatydaǧy belgılı ziialy azamattarmen  qatynasqa  tüstım. Söitıp, elde «Qazaq tılı» qoǧamyn qūrudy  sözden ıske ainaldyruǧa belsene kırısken edık.

Alǧaşqy qadamdar

1989 jyly  qazanda bolǧan Almatydaǧy Tıl bılımı institutynyŋ Ǧarifolla Änesov pen Amanǧos Mektepov sekıldı bırqatar jas ǧalymdardyŋ ūsynysymen «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ qūryltaiyna men de  barǧan  bolatynmyn. Bıraq, barlyq oblastardaǧydai qūryltaidyŋ aqtöbelık delegasiiasy da sol kezdegı bilık tūtqasy bolyp tabylatyn Kompartiianyŋ oblystyq komitetınıŋ tıkelei qatysuymen  ırıktelgen edı. Qysqasy, būǧan deiın özımdı neformal retınde körsetıp alǧandyqtan, men älgı resmi delegattar tızımıne enbei qaldym. Oǧan qaramastan menı  qūryltai  ūiymdastyruşylar Almatyǧa qoiar da qoimai  şaqyrǧan edı. Öitkenı, sol kezde  älgı  «Qazaq tılı» qoǧamyna  bilık pen  tıl  janküierlerınıŋ  közge körınbeitın talasy  jürıp jatqan-dy. Sebebı, atalmyş ūiymǧa qazaqtıldı  ortanyŋ yqpaldy  küşterı  qosylyp, bilıkke bırşama  yqpal etetındei syŋaiy baiqaldy. Sol sebepten, sol kezdegı  bilık  onyŋ aldyn alyp, atalmyş ūiymnyŋ qūryluyna tıkelei atsalysu  arqyly ony baqylauǧa nemese auyzdyqtauǧa tyrysty. Osylaişa, qoǧamdyq ūiymnyŋ qūryltaiyn ötkızu men oǧan delegattardy sailaudy  sol kezdegı bilıktıŋ tūtqasy Kompartiia  özı atqarǧan edı de, ony oblystarda obkomdar jüzege asyrdy. Men obkomnyŋ eşbır köz qyryndaǧy  adam bolmaǧandyqtan, kompartiialyq delegattardai emes, jol şyǧynymdy köteretın öz qaltamnan basqa  eşkım joq edı. Degenmen, sol kezdegı jūmys ornym «Aktiubneftegazgeologiia» öndırıstık bırlestıgınıŋ käsıpodaq  basşysynan  jol qarajatymdy şyǧartyp alyp, obkomdyq delegattarmen men de  Almatyǧa ūşatyn  samǧauyrǧa (ol kezde ūşu biletı ūmytpasam 46 som/rubl) otyrǧan edım. «Almaty» meimanhanasynda delegattardyŋ barlyǧyna aldyn ala oryn alynyp qoiylǧan eken. Ūiymdastyruşylardyŋ  özderı şaqyrǧasyn men de özımnıŋ ornalasuyma küdıktengen joqpyn. Söitıp, kezegımmen qonaq üi äkımşılıgıne taiai bergenımde, obkomnyŋ ideologiia jönındegı  bölımınıŋ orynbasary bolyp jürgen qandas aǧamyz bölım bastyǧy oryntaǧyndaǧy Plotnikov degen orys aǧaiǧa sybyr ete qaldy. Men onyŋ «myna jıgıt bızdıŋ tızımde joq, ol - neformal» degenın qiyndyqsyz estıdım. Söitken boida menıŋ tızımde joqtyǧymdy bölım bastyǧy qonaq äkımşısı ornyndaǧy tıkbaqai orys äielıne qūşyrlana aitty. Älgı äiel maǧan bügıngı tündı «Almaty» meimanhanasynda ötkızuge dämelenbei-aq qoiuym kerektıgın keskınımen de, kesıp aitqan sözımen de  jetkızdı.  Mūnyŋ bärın baqylap tūrǧan İdoş (Asqarov - «Aktöbe» gazetı bas redaktorynyŋ sol kezdegı 1-orynbasary) maǧan öz bölmesıne jürıp tünep şyǧudy ūsyndy, bıraq men rahmetımdı aityp şyǧyp kettım. Söitıp, Anatıl üşın kürestıŋ alǧaşqy tünın sol kezdegı astanamyzdyŋ küzgı köşesınde ötkeruge tura keldı. Erteŋıne, ärine, menı eşbır qiyndyqsyz Tıl bılımı institutynyŋ jıgıtterı sol qonaq üige ornalastyrdy, alaida keudede öz Otanyŋda tūryp, jıgerdı qūm etıp kemsıtken tüngı jait ömır boiyna öz tyrtyǧyn qaldyrdy. Būl - 1989 jyldyŋ qazan aiy bolatyn. Bıle bılsek, būl menıŋ basymdaǧy emes, ūlt basyndaǧy öz tılı men elıne ie bola almau körınısı edı. Men ony jas ta bolsa jürekşer retınde qabyldadym.   Būl - menıŋ öz halqym üşın ūmtylys jolyndaǧy alǧaşqy öŋmennen itergen jait bolǧanmen, qoǧamdyq kürmeudı şeşuge itermelegen bırden bır türtkı bolatyn. Kelesı künı erteŋgısın «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ qūryltaiy bastalyp, M.Äuezov atyndaǧy drama teatr ǧimaratyna Respublikanyŋ tükpır-tükpırınen jinalǧan ūltymyzdyŋ jaqsylary men jaisaŋdary lyq tolyp edı. Bır qyzyǧy, qūryltaidyŋ alǧaşqy bırneşe saǧaty qoǧamdy qalai ataimyz degen töŋırektegı kökezu aitysqa ainalyp, şyqpai qoidy. Ony jürgızıp otyrǧan Kompartiianyŋ 3-hatşysy marqūm Ö.Jänıbekov te, ideologiia bölımınıŋ basşysy M.Joldasbekov te jalyǧyp ketkendıgı közge körınıp tūrdy. Söitıp, Qūryltaidyŋ alǧaşqy künı osylaişa nätijesız qūrǧaq sözben bıttı. Söileuşılerdıŋ barlyǧy da ataq-daŋqtary  zor ziialy qauym ökılderı bolsa da, bır toqtamǧa kelıp, bır-bırıne ǧana emes, eŋ bolmasa sözge qonaq berseişı, şırkınder! Joq! Sözden eşkımge des bermei, özderın ǧana körsetıp qalumen örşelengen ataqtylardyŋ dym körmegendei äreketterı adamnyŋ jüregın ainytty. Men būdan  aǧa buyn men ziialy  qauymnyŋ saiasi qimyl men ırgelı ısterge daiyn emestıgın tüsındım. Ūlttyq müddeden görı kökırekterın özımşıldık basqandarǧa aitarymdy aityp jönıme ketkım keldı. Solai ısteudıŋ sätı de tüstı. Qonaq üige kelıp, tüngı ekıge deiın ekı bettık hat daiyndap, erteŋ Qūryltaidyŋ töralqasyna beruge bekındım. Erteŋıne hatymdy zaldan törge jügırtıp jıberdım. Hat äuelı Jänıbekovke bardy, ol azdap oqi bastady da, qasyndaǧy  Joldasbekovke bere saldy. Myrzatai aǧamyz hatqa şūqşidy da qaldy, soŋyn ala kele basyn şaiqap, Özbekälı aǧaǧa qaityp berdı.  Söitıp, sol boida maǧan söz berıldı. Būl - menıŋ halyq üşın ärekettegı alǧaşqy  jeŋısım bolatyn! Öitkenı, yǧai men syǧailardyŋ ortasyn qaq aiyryp, 28 jasar jıgıtke būlaişa söz alu mümkın de emes-tūǧyn. Ärine, sözdıŋ kädırın bıletın Myrzatai men Özbekälıler bolmasa, kım bılsın, ne bolaryn. Söitıp, men ömırımde alǧaş ret  ūly mınbege şyǧyp, aldyn ala jazylyp daiyndalmaǧan baiandamasyz  söilep şyǧuǧa tura keldı. Sözımnıŋ basty  barysy keşeden bolyp jatqan nätijesız täjıkelesu jaqsy ıstıŋ basy emes ekendıgı boldy. Söz soŋynda mūndai qoǧamnyŋ  nätijelı ıs atqaratynyna  kümänım barlyǧyn jasyrmadym. Söitıp, söz bergen aǧalarǧa myŋ alǧysymdy aityp, şyǧyp kettım. Sol kezde kezdeisoq  menımen pıkırles bır azamatpen jolyǧa kettım, baqsam, suretşı-müsınşı tūlǧasy kelısken, jaqsaqaly jarasqan Baqytjan Ädılov eken. Ol myna qūryltaidan eşteŋe şyqpaityndyǧyn aityp, maǧan käzır «Nevada-Semei» qozǧalysynyŋ mitingısı bolyp jatqandyǧyn jäne soǧan baruǧa şaqyrdy  - men qūp aldym.

Bastama men tartys

Almatydan oralǧan soŋ būdan ärı ne ısteu kerektıgın köp oilandym. Aqyry jas ūrpaq bolyp tyŋ ūiym  qūru qajettıgıne ıştei toqtaldym. Sodan «Aqtöbe» gazetındegı İdoş aǧamyz arqyly 1-betke ««Qazaq tılı» qoǧamy janynan qazaq tılındegı pıkırtalas kluby aşylmaq. Soǧan müşe boluşylar şaqyrylady» degen habarlamany  basyp jıberdım. Būl bır jaǧynan täuekeldık şara bolatyn. Öitkenı, mūndai äreket «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ basşylyǧymen kelısılgen şarua emes jäne olardyŋ kelısım bermeitınıne de senımdı edım. Sondyqtan da osyndai  täuekel äreketke baru qajet boldy. Oǧan İdoş aǧany paidalandym. «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ atauy maǧan  alǧaşqy adamdardy  jinap aluǧa ǧana kerek edı, odan arǧysy özımızdıŋ şarua bolatyn. Ärine, älgı habarlandyrudy bastyrǧan İdoş aǧamyz kışkentai ǧana qol ūşyn beruı arqyly qandai tarihi ūiymnyŋ düniege keluıne türtkı bolǧanyn bügın ǧana saralap otyrmyn. Söitıp, 1990 jyldyŋ 24 qaŋtary künı keşkı saǧat  18-de sol kezdegı basty saiasat üiı bolyp tabylatyn Oblystyq saiasi-aǧartu üiınıŋ ǧimaratyna 50-ge tarta  adam jinaldy. Onyŋ 30-daiy studentter men oqytuşylar da, qalǧany tıl janaşyrlary men «Qazaq tılınıŋ» belsendılerı bolatyn. Jinalysty  özım şaqyrǧasyn özıme aşuǧa tura keldı.  Būl da menıŋ eŋ alǧaşqy köpşılıkpen jasaǧan äreketterımnıŋ basy edı. Būryn komsomolda bolyp mūndai şarany qolǧa almaǧanymmen, boiǧa batyldyq jinauǧa tura keldı. Şegınerge jer joq, arqaŋda - namys! Degenmen, oiymdy, tolyq ta  tüsınıktı türde qysqaşa etıp jetkızıp, jinalǧan qauymnan qoldau küttım. Bıraq qoldau emes, eŋ äuelı tūqyrtu bastaldy. Sol kezdegı qalalyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ basşylyǧy öre türegelıp, menı bar kınämen aiyptap, mūndai klubtyŋ tükke keregı joqtyǧy aityldy. Aǧalarymnyŋ özderı taiyp tūrǧanymen qoimai, jūrtşylyqqa da taraŋdar degen būiryq tastady. Sol kezde jäuteŋ küige tüsken men, eŋ alǧaşqy ruhani qoldaudy azamattan emes, azamatşadan aldym. Ol - Küläş İbragimova degen qarapaiym ūstaz  apai bolatyn. Apai söz aldy da, bastan aiaq ideiany maqūldap, jūrtşylyqty qoldauǧa şaqyrdy.  Osylaişa, menıŋ ışkı esebım dūrys bolyp şyqty - tüptıŋ tübınde «şöpbüldırgışter» emes,   qarapaiym köpşılık qoldauǧa tiıs bolatyn. Sodan keiın söz alǧan Sūltanbek Taşkenbaev, Aitqali İtaliev, Mūhamediiar Amanǧaliev, Qaŋtarbaeva Nūrsūlu, Kemelbaev Bolatbek, Düisenbina Äsima jäne bır top studentterdı ertıp kelgen Abat Pangereev, Oŋdasyn Orazalinder men jaǧynda qaldy da bardy. Söitıp, otyrystyŋ kelesı bölıgı tolyqtai menıŋ qarauymda bolyp, köpşılık ūsynysymdy  tügeldei qoldap, «Aldaspan» atty pıkırtalas kluby düniege kelgen edı. Klubtyŋ atauynyŋ özı de onyŋ qūrylǧan künıne deiın ıştei oilastyrylǧan şarua bolatyn. Aldaspan - köşpelı babalarymyzdyŋ miftık, qynsyz qylyşy, iaǧni qandai jaǧdaiǧa da daiar qaruy bolǧan. Bız ony sol kezde jürıp jatqan «Qaita qūru» saiasatynyŋ qaruy, kerıtartpalyqty qiyp tüstetın almas qylyşy dep tüsındırdık. Bıraq, ūiymǧa qarudyŋ atauyn alu da sol kezdegı tüsınık boiynşa qabyldana qoiar şarua emes edı. Bır qyzyǧy, klubtyŋ alǧaşqy künı qanşama qarsylyqtar bolsa da, Almatyda ötken «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ qūryltaiynan anaǧūrlym nätijelı boldy. Klubtyŋ naǧyz jaqtauşylary qiyn-qystauda tuyldy, atauy bekıdı, kımnıŋ kım ekendıgı közge tüstı. Qarsylastar men qoldamaityndar terıs qaraǧanmen, äiteuır öz jönderımen kettı. Būl beiükımettık ūiym qūru kezınde bolatyn alǧaşqy saty edı jäne öz boiymda qoǧamdyq basker retındegı tūŋǧyş äldekım «düniege kelgenı» de sol sätter bolatyn. Osylaişa bastapqy satylardan sürınbei öttık. Al, tabiǧi türde tuylǧan «Aldaspannyŋ» ūstanymy «Qazaq tılınıkınen» görı barynşa aiqyn jäne jaltaqsyz ömırdıŋ özınen özı tuyndap jatty.

Örleudı betke alǧandar - äruaqytta qoldau tabady

Tuylǧan klubty  odan ärı  damytu ony qūrǧannan da qiyn eken. Öitkenı, bızdı resmi obkom qoldaǧan joq, onyŋ qoldaǧany -  «Qazaq tılı» boldy. Söitıp, bızdıŋ aldymyzda ärbır äreketke sai taktika qūryp ıske asyrudan basqa amal joq edı. Bız äuelı, tūraqty jinalatyn oryndy şeştık. Ol saiasi -aǧartu üiınıŋ keşkısın bos tūratyn ülken auditoriiasy boldy; sol kezdegı partiia üiınıŋ meŋgeruşısı Nūrtaza Abdollaev aǧamyz qanşa jinalsaq ta bır bölmenı bız üşın daiarlap qoidy. Būl sol kezdegı kezeŋge tän solqyldaqtyqty paidalanǧan şaq edı. Özı kompartiia ideology bola tūra Nūrtaza aǧamyz ūlty üşın ülken täuekelge solai bardy. Qazaq osyndaida «Jauda da bır üiıŋ bolsyn» degenın aitsa kerek. Ülken ūrpaq turaly  bır qyryn pıkırımız osy jerge kelgende yŋǧaisyz bolyp şyqty, öitkenı, aǧa buynnyŋ barlyǧy bırdei bızge qarsy şyǧyp, aiaqtan şalǧan joq. Nūrtaza, İdoş siiaqty aǧalarymyz qajet degen jerde demep jıberıp, jıgerımızdı janyp otyrdy. Jastarǧa  sodan basqa eşteŋenıŋ de keregı bolmaityn, qalǧanynyŋ barlyǧy özderınıŋ boilarynan tabyluǧa tiıs eken. Söitıp, basynda aptasyna bır ret jinalatyn bız, bas qosudy jiılettık, öitkenı, oblysta ūlt müddesın aşyq qorǧauǧa tiıs, bızden basqa  küş bolmaǧandai sezındık. Bız bolsaq, jastyq maksimalistıgımızden bolar, ūlttyq müddege qatysty bar şaruany öz mındetımız dep tüsınıp şapqylai berdık. Būl şapqylau  qūrǧaq emes, öz jemısın bere bastady. Bızge  aqtöbelık ziialy qauym moiyn būryp, bedelımız arta berdı. Osylaişa 1990 jyly tükırıgı jerge tüspei tūrǧan KSRO-nyŋ oblystyq saiasi-aǧartu üiınıŋ janyna ekı bırdei kiız üidı bır bırıne tırkestıre tıgıp, 22 nauryz künı qalada alǧaş ret ūlttyq ırı şara jasap, nauryz köje ülestırıp, jaqtastarymyzdy  molaita tüstık. Būl - bızdıŋ qala deŋgeiındegı özımızdı resmi organdarǧa moiyndatqan alǧaşqy qadamymyz bolatyn. Osylaişa «Aldaspan» daŋqy Aqtöbenı qoiyp, Almatyǧa da  jetıp jatty. Astanadaǧy ziialy qauym men lauazymdy adamdardan turalai sälemdeme qabyldaityn küige jettık. Solardyŋ bırı sol kezdegı Bılım ministrı Şaiahmetov pen jazuşy Qaltai Mūhametjanov aǧalar edı. Bızdıŋ öz küşımızge senımımızdı būl jaittar nyǧaita tüstı, baǧytymyzdy bekıte berdı.

Qoǧamdyq yqpal men şeşuşı sät

Klub öz jūmysyn pıkırtalas sipatynan saiasi yqpal etuge keŋeite bastady, öitkenı basqaşa mäsele şeşu mümkın bolmady. Mäselen, qazaq ata-analar bızge balabaq, mektep aşu mäselesımen köptep keletındı şyǧardy. Al, bız olardy kerı qaitaruǧa tiıs emes edık, öitkenı, bırden bır ūlttyq müddenı jaqtauşy küş retınde olai ısteu bızge jaraspaityn. Ärine, ondai adamdardy «Qazaq tılı» qoǧamyna sıltep qarap otyruǧa da bolatyn. Alaida, bız özımızdı arqa tūtqan adamdardan bas tartuǧa jüreksındık, sanymyz ben sapamyzdy molaitqymyz keldı. Osyndai ūstanymnyŋ arqasynda qatarymyzǧa Estai Jailybaev, Seiılhan Mūstafin, Köşkınbai Ahmetov, Orazova Aqjeleŋ, Quanyş Qarabalaev, Şerälı Bäiımbetov, Orazbai Jūmatov, Kärımhan Qiqymbaev,  Säbit Süleimenov, Satanova Taŋsūlu, Nysanbaeva Ǧaliia, Tıleubaeva Botagöz t.b. qosylyp jatty. Bızdıŋ yqpalymyzdan qaladaǧy ūlttyq mäseleler resmi türde amalsyz şeşıluge jata bastady, tıptı, ondai şaralarǧa bızdı kırıstırıp, basy-qasynda  jüruge şaqyru jergılıktı basşylyq deŋgeiındegı dästürge ainaldy.Bızdı ūlttyq mäsele men räsımder ainalyp ötpeitın abyroiǧa keneldık. Mäselen, «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ oblystyq qūryltaiynda aldyn ala zaldyŋ är jerıne ornalasyp alǧan «aldaspandyqtar» Kolbinnıŋ kadry bolyp tabylatyn sol kezdegı Aqtöbe oblystyq kompartiia komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy Kotunovty qyspaqqa alyp, Aqtöbede respublika boiynşa eŋ tūŋǧyş qoǧamdyq «Tıltaǧdyr» gazetın şyǧaruǧa kelısım alǧanbyz. Sol kezde atalmyş gazettı tırkeuge obkomnyŋ qinalǧany esımızde, öitkenı, ol kezde mūndai qoǧamdyq gazet şyǧarudyŋ zaŋdylyǧy oblysta atymen bolmaǧan. Ärine, ol gazet obkomnyŋ tıkelei baqylauynda bolǧanymen, onyŋ basy-qasynda bızge niettes Quanyş Tektıǧūlov, Rauken Otynşin siiaqty azamattar baryn salyp jalaqysyz eŋbek ettı. Keiın älgı qysymǧa şydamaǧan obkomnyŋ 3-hatşysy Kotunov kelgen jaǧyna kerı qaitty da, onyŋ ornyna bızben niettes aǧamyz sailandy. Osylaişa, Aqtöbe oblystyq kompartiia komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşylyǧy «Aldaspannyŋ» serıktesı bolyp, aramyz jaqyndai tüstı. Bızdıŋ, äsırese, namysymyzǧa batqany, qalada qazaqtar tūrǧyndardyŋ törtten bırın qūrasa da, jalǧyz 21-orta mektep pen aralas 6-mekteptıŋ boluy edı. Aqyry qazaqtıldı balabaq pen mektep aşu mäselesıne bılektı sybanyp kırıstık. Äsırese, ata-analardyŋ özderın oiatyp, olardyŋ tızımın jasaqtap, qala basşylyǧyna jetkızudıŋ özı, odan ärı älgı ata-analardyŋ ümıtın naqty nätijege ainaldyru qiiamet te, qyruar şarua edı. Bız sonyŋ bärın qyzyǧyp jürıp kırıstık, öitkenı, jastyq köŋıl sodan ǧana läzzat tauyp, jıgerge jıger qosa aldy. Osylaişa, pıkırtalas  sipatynan görı är aluan mäsele qarau äreketıne ūlasqan klub jūmysy bır künı qalany şulatqan bır mäselenı şeşuıne tura keldı. Ol - aralas 6-mektep jaiy edı. Mektep direktory Zura Yqsanǧaliqyzy apamyz  syrttai bızdıŋ klubtyŋ jaqtasy bolatyn jäne öz mektebın öŋkei qazaqşaǧa audaruǧa qūmartty. Būl jait oblystaǧy sol kezdegı şovinistık közqarastaǧy  bılım beru basqarmasynyŋ bırqatar basşylyǧyna ūnamasa kerek, Zura apaidy zeinetke şyǧaryp jıberıp, tıptı, älgı mekteptı tolyqtai orysşaǧa audaru äŋgımesı şyǧa bastaǧan. Söitıp, Zura apaidyŋ habarlamasy  boiynşa, klubtyŋ bır küngı  otyrysyn osy mektepke arnauǧa tura keldı. Būl - 1990 jyldyŋ qyrküiek aiynyŋ basy edı. Klub öz kün tärtıbın asa mūqiiatpen bekıtıp, aşyq ta mädeniettı  pıkırtalas küiınde  talqylau jürgızıp,  aşyq dauys berumen şeşetın. Qysqasy, öz ara bırşama aitys-tartystan soŋ, sol kezdegı oblystyq keŋes töraǧasy Zolotarev myrza atyna ultimatum türındegı aşyq hatymyzdy jöneltudı şeştık. Onda, eger de  6 - mektep taza qazaq  tılındegı oqytuǧa köşpese, saiasi şaraǧa baratynymyzdy  eskertıp, uaqyt berdık. Būl  şeşım bızge oŋailyqpen kelgen joq, öz ışımızde  qorqa soqtaǧan müşelerımız de boldy jäne odan qandai nätije bolmaq degen oryndy saualdar jan jaqty talqyǧa tüstı. Bıraq bızde basqaşa  qaru da, mümkındık te  joq bolatyn. Būl saiasi qadam bızdıŋ klubty bırden joǧary  deŋgeilı saiasi satyǧa köterdı. Öitkenı, «aldaspandyqtarmen» oinauǧa bolmaitynyn būǧan deiıngı äreketterımızden tüsıngen oblys basşylyǧy bızdı atalmyş mäselenı şeşu jobalarymen tanystyrudan ūialǧan joq, al bız oǧan müddelı tarap retınde öz ūstanymymyzdy saqtai otyryp, bırge şeşıstık. Söitıp, osy  şaranyŋ nätijesı retınde oblystyq bılım beru basqarmasy bastyǧynyŋ oryntaǧy qazaq azamatqa tidı. Ol - qazırgı Aqtöbe oblysynyŋ äkımı Eleusın Saǧyndyqov bolatyn.  Al, 6-mektep jaiy özınen özı şeşıldı. Zura apai bolsa, odan keiın  bırneşe jyl  direktor bolyp, «Elım-ai» avtorlyq baǧdarlamasyn engızıp, abyroily zeinetke şyqty. Bılım beru salasyndaǧy būl özgerıs Aqtöbedegı ūlttyq bılım beru mäselesın şeşudegı tübegeilı betbūrys boldy. Öitkenı, bır kezde jalǧyz qazaq orta mektebı bar Aqtöbe qalasynda käzır 20 qazaqtıldı orta bılım oşaǧy bolyp otyr.

Klubtan bırlestıkke

Būl nätije «Aldaspan» klubynyŋ  odan ärı märtebesın  keŋeituı kerektıgıne tıredı. Söitıp, 1990 jylǧy 21 qazanda respublika kölemınde  qonaqtar şaqyryp, «Aldaspan» qoǧamdyq ruhani-mädeni bırlestıgınıŋ qūryltaiyn ūiymdastyrdyq. Būl şara - atalmyş klubtyŋ ūiymdyq deŋgeige köterılgendıgı ǧana emes, jaŋa satydaǧy  jauapkerşılık bolatyn. Atalmyş jauapkerşılık bızdıŋ  Aqtöbe qalalyq atqaru  komitetınde  resmi tırkeluden ötuge tiıs ekenımızdı alǧa jaidy. Osylaişa, ömırımızde alǧaş ret  zaŋdy negızdegı  bırlestıktıŋ jarǧysyn jasap, ony tırkeuge bet aldyq. «Bırlestıktıŋ  bır-aq töraǧasy bolsyn, Serık, özıŋ  bola salsaişy»- degen jıgıtterdıŋ qolqasyna qaramastan,  bır emes 3 töraǧalastyŋ boluy kerektıgın özımşe däleldep, Estai Jailybaev pen Sūltanbek Taşkenbaevtardy ūsynyp, teŋtöraǧa retınde sailandyq. Mūnyŋ sebepterı köp bolatyn: bırınşıden, qabılettı jıgıtterdıŋ barlyǧy da basker bolyp qalyptasuy kerek boldy; taǧy bır sebep - syrt közge  bır ǧana baskerdıŋ baryn körsetu emes, bırneşe tūlǧanyŋ baryn tanytu ūiymnyŋ bedelın arttyryp, ūjymdyq maqtanyş ornata tüsetındıgın tüsındık. Onyŋ üstıne, Estai ekı tılde jaqsy sauatty aǧamyz boldy da, sol kezdegı obkom, gorkomǧa kırgende erkın söilesetın tūlǧasyn tanytty. Sondyqtan onyŋ būl qasietın bilıkpen qarym-qatynasqa qoiuǧa taptyrmas äleuet edı. Al, Sūltanbek şaruaşylyq jaǧyn keremet ūiymdastyratyn qabıletı bar azamat bolyp şyqty. Söitıp, ūiymnyŋ strategiialyq bolaşaǧyn bır adamnyŋ atyna bailau arqyly emes, bırneşe tūlǧalardy ösıru arqyly, onyŋ ışkı damu mümkındıgın  äşkere ete otyryp, syrt közge bırınen bırı ötetın azamattardy tanytumen ūiym abyroiyn asqaqtatuǧa tyrysqanbyz. «Aldaspannyŋ» äreketı barysynda jazylmaǧan bolsa da, ürdıske ainalǧan  närseler köp bolatyn-dy. Mysaly, bırlestıktıŋ  teŋ töraǧalary men belsendılerınıŋ özderıne tän atqaratyn salasy boldy. Özım jalpy strategiialyq basşylyqty, Estai syrtqy ortamen bailanysty alyp, Sūltanbek  ūiymnyŋ ışkı mäselelerımen ainalyssa, al Köşkınbai  ūiymnyŋ materialdyq jaǧdaiyna jauapker, Aitqali jalpy müşelermen jūmysty qolǧa aldy. Būl ūiymnyŋ ışkı qaişylyqtarǧa ūrynbauynan saqtaityn jüielılık edı.

Serık ERǦALİ,

"Adyrna" ūlttyq portaly